3071579758

KWARTALNIK

POLONICUM

Stanisław Dubisz

Język polski poza granicami etnicznymi

Termin język polski poza granicami kraju bywa współcześnie używany w odniesieniu do kodu komunikacyjnego zbiorowości etnicznie polskich, które występują poza granicami państwa polskiego. Dzielą się one na dwa podstawowe typy: 1. autochtoniczne zbiorowości etniczne, osadnicze i przesiedleńcze; 2. zbiorowości emigracyjne (wychodźcze). Pierwszy typ obejmuje zbiorowości powstałe w wyniku zasiedlania terenów wchodzących historycznie (poczynając od XIV w.) w skład państwa polskiego lub obszarów jego pogranicza, a także zbiorowości powstałe w wyniku osadnictwa, przesiedleń i deportacji prowadzonych przez państwa zaborcze (Rosję, Austrię, Prusy) w XIX w. oraz wysiedleń i deportacji dokonywanych przez Niemcy i ZSRR w 1. połowie XX wieku do zakończenia II wojny światowej. Drugi typ obejmuje zbiorowości będące wynikiem wychodźstwa z ziem polskich, zapoczątkowanego w XVII w. (np. emigracja arian), szczególnie intensywnego w okresie zaborów (emigracja polityczna po kolejnych powstaniach i emigracja ekonomiczna w 2. połowie XIX w.), kontynuowanego w wieku XX z różnych przyczyn (politycznych, ekonomicznych) w wyniku uwarunkowań historycznych.'

Do grupy pierwszej zaliczamy dziś zbiorowości w krajach Europy Środkowej i Wschodniej takich, jak: Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, kraje byłej Jugosławii, Mołdawia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan; do grupy drugiej - zbiorowości w pozostałych krajach Europy, Ameryki (Północnej, Środkowej, Południowej), Australii, Afryki oraz Azji. Łącznie te zbiorowości liczą dziś, na przełomie XX i XXI wieku, ok. 11 min osób posługujących się różnymi wariantami polszczyzny w ponad 80 państwach świata.

Dla jasności terminologicznej trzeba w tym miejscu dodać, że - na oznaczenie języka obu wymienionych wyżej grup zbiorowości genetycznie polskich - bywa używany (oprócz określenia język polski poza granicami kraju) również termin język polonijny. Historycznie termin ten odnosił się tylko do języka zbiorowości emigracyjnych (wychodźczych), określanych wspólnie mianem Polonia, jednakże współcześnie oba terminy są stosowane wymiennie na oznaczenie różnych odmian polszczyzny występujących poza granicami państwa polskiego, ukształtowanych - co prawda - w wyniku zróżnicowanych uwarunkowań historycz-

The term Polish language outside of Polarni is currently uscd in reference to the communicative codę used by ethnically Polish communities living outside the borders of the Polish State. The communities can be dividcd into two basie types: 1. indigenous ethnic, colonist and migration communities, 2. emigrę communities. The first type encompasses the communities that have come into being as a result of the process of bringing inhabitants into new territories that historically (from the l4^,b century on-wards) have belonged to the Polish State or its borderlands. Moreover, rhis type also indudes communities that originated as a result of the settlement, (brced rescttlement and deportation poticies of the States which partitioned Poland (i.e. Russia, Austria and Prussia) in the 19^,h century, and the deportations and displacements carried out by Germany and the USSR in the first half of the 20^ri‘ century, up to the end of the 2"^d World War. The second type encompasses the communities created as a conse-quencc of emigration from Polish territories. This cmigration began in the 17^,h century (e.g. the emigration of Arians), gaincd in intensity in the period of the partitions (e.g. political emigration after the uprisings and economic cmigration in the first half of the 19" century) and, due to historical factors, continued for yarious reasons (e.g. political, economic) in the 20^,h century'.

The first group is composed of communities locared in the countries of Central and Eastern Europę, such as the Czech Re-pubiic, Slovakia, Hungary, Romania, countries of the former Yugoslavia, Moldavia, Ukrainę, Belarus, Lithuania, Latvia, Estonia, Russia, Azerbaijan and Kazakhstan; the second group consists of communities resident in the temaining countries of Europę, the Americas (North, Central and South), Australia, Africa and Asia. Currently, at the turn of the 20'^{1 2} century, these communities encompass in toral ca. 11 million people using different variants of the Polish language, living in over 80 countries worldwide.

For the sake of tcrminological coherence it needs to be point-ed out at rhis stage that apart from the term Polish language outside ofPoland, the term language of the Polish community abroad (i.e. Polonia) is also used to refer to the language of the two abovementioned groups of genetically Polish communities. Historically, the latter term has been used in reference to the language of emigre communities, referred to jointly as “Polish communities living abroad”, or Polonia. However, currently both terms are used interchangeably to refer to different yarieties of

1

Sec S. Dubisz, Zróżnicowanie geograficzne i demograficzne polono-centrycznych zhiorowoicipozapanicami kraju [in:] S. Dubisz (cd.),Jęsyk polski poza granicami kraju, Opole 1997, pp. 25-37. Tire volume also

2

ineludes a list of basie publications on the topie.