3071579762

KWARTALNIK

POLONICUM

Stanisław Dubisz

The Polish language beyond its ethnic borders

kazań; styl naukowy - pisanych opracowań z zakresu różnych dyscyplin wiedzy i wykładów; styl artystyczny — utworów literackich i paraliterackich. Pełne zróżnicowanie stylowe występuje głównie w odniesieniu do odmian standardowych i mieszanych kulturalnych; w pozostałych odmianach komunikacyjnych języka polskiego poza granicami kraju dominuje styl potoczny i informacyjno- reto ryc/ny.

Ze względu na swoiste uwarunkowania polszczyzny poza granicami kraju (w całym jej zróżnicowaniu geograficznym) jej odmiany mieszane (kulturalne, regionalna-gwarowe, dialekty polonijne) różnią się znacznie od odmian komunikacyjnych polszczyzny, funkcjonujących na obszarze Polski, we wszystkich warstwach strukturalnych (wymowa — prozodia, fleksja, składnia, słowotwórstwo, słownictwo, frazeologia). Ogólnie rzecz ujmując, można te różnice ująć w trzy grupy:

1.    Cechy interferencyjne, będące wynikiem wpływów języków obcych na system polszczyzny, np. redukcja nieakcentowa-nych samogłosek o,e—* u, My (ruboty *— roboty, szyjim *— szyjom) typowa dla obszaru kontaktów polszczyzny z językami wschod-niosłowiańskimi; połączenie szeregów spółgłosek ś, ź, ć, dż + sz, ż, oz, dż—* szi, żi, czi, dżi (am.pol. czipsy dżiakiet 'marynarka', dżiampncjć'skoczyć'); inny rozkład rodzaju w odmiennych częściach mowy (kresowe ten kieszeń, ten podwórek, am.pol. ten stryt II ta stryta 'ulica', ten bar II ta bard); repliki słowotwórcze (błr. poi. bombie 'bombardować', ang.pol. elektryczny kontraktor 'elektryk'); bardzo liczne zapożyczenia leksykalne (kresowe scho-żyj 'podobny', czes.pol. chlabiczki 'kanapki', węg.pol, fezelyjki 'jarzyny', niem.pol. uban/Zubana 'metro', hol.poi. korek 'kościół', fr.pol. maladować'chorować', ang.pol. — am.pol. blejmo-wać 'winić', trubel' kłopot', kustomer' klient'.

2.    Cechy deformacyjne i defektywne, świadczące o częściowej erozji systemu polszczyzny w warunkach diaspory, izolacji i braku poczucia normy języka ogólnopolskiego, np. niewłaściwe końcówki przypadków (kierowca autobusu, ciasto z piecu, nie pamiętam piosenków); rozchwianie aspektu czasowników (mówić zam. powiedzieć, robić zam. zrobić, wyjechać zam. wyjeżdżać); mianownik po czasownikach zaprzeczonych (Nie mam już to lekarstwo; Nie wolno zapomnieć język polski).

3.    Cechy innowacyjne lub archaiczne, świadczące o samodzielnym (odmiennym niz na obszarze Polski) rozwoju polszczyzny, np. zachowywane enklawowo w kodzie podstawowym (traktowanym jako odpowiednik języka ogólnopolskiego) polskie

⁵ Zob. S. Dubisz, Język polski poza granicami kraju [w:] S. Dubisz, S. Gajda (red.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa 200l.s. 199-210.

of knowledge; the artistic style - of literary and quasi-literary works. Fuli stylistic diversification is seen mainly in the case of the standard and culturally mixed varieties. The remaining com-municative varicties of the Polish language outside of Poland are dominated by the colloquial and infbrmative-rhetorical styles'.

Due to the particular situation of the Polish language outside of Poland (with all its geographical diversification), its mixcd variedes (cultural, rcgional-dialecral, Polonia dialects) are sig-nificantly different from the cultural varieties of the Polish language fiinctioning within Poland, in all its structural components (pronunciation - prosody, inHection, syntax, word formation, vocabulary, phraseology). Generally speaking, these differences can be divided into three groups:

1.    Interferential featurcs, wliich result from the influence of fbreign languages on the Polish language system, e.g. reduction of unstressed vowels o, e —* u, i IIy (ruboty <— roboty, szyjim ‘— szyjom) typical of the areas where the Polish language comes into contact with Eastern Slavonic languages; crearing consonant clusters ś, ź, ć, dż + sz, ż, cz, dż—► szi, żi, czi, dżi (Am. Pol. czipsy dżiakiet 'jacket', dżiampnąć 'jump'); different distribution ofgrammat-ical gender in various parts of speech (borderland ten kieszeń, ten podwórek, Am. Pol. ten stryt II ta stryta' Street', ten bar II ta bard); word formation replicas (Bel. Pol. bombić 'to bombard', Eng. Pol. elektryczny kontraktor 'electrician'), very frequent lexical borrowings (schożyj 'similar', charactcristic of the East-Polish borderlands, Czech Pol. chlabiczki 'sandwiches', Hung. Vo\. fezelyjki 'vegctables', Cer. Pol. uban II ubana 'underground train’, Dt Pol. berek'church', Fr. Pol. maladować'to be ill', Eng. — Am. Pol. blejmować' bl.ime'. trubel' trouble'. kustomer customer'.

2.    Defbrmative and defective features, showing a partial ero-sion ofthe Polish language system in diaspora condidons, isolauon and a lack of the sense of the linguistic norms of standard Polish spoken in Poland, e.g. wrong case endings (kierowca autobusu, ciasto z piecu, nie pamiętam piosenkówj; blurring of the verb as-pect {mówić instead of powiedzieć, mó/ć instead ofzrobić, wyjechać instead of wyjeżdżać), using the nominative case after negative verbs (Nie mam już to lekarstwo; Nie wolno zapomnieć język polski).

3.    Innovative or archaic features, being a proof of independent (i.e. different from within Poland) development of the Polish language, e.g. Polish dialectal features (so-called “mazurzenie” [substituting dental stops and affricates for alveolar stops and af-fricates], constricted vowels, łabialisation of vowels, etc.) retained in smali enclaves in the basie codę (regarded as the substitute of

^{5 5} See S. Dubisz, język polski poza granicami kraju [in:] S. Dubisz, S. Gajda (eds.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warsaw 2001, pp. 199-210.