431984963

że pies nie uświadomi! sobie jeszcze specyficznej cechy, którą bodziec warunkowy różni się od innych, a spostrzega tylko cechy wspólne jemu i bodźcom dodatkowym i na nie tylko reaguje, dlatego też nie umie odróżnić bodźca warunkowego od reszty. Jeśli zaś po przeprowadzeniu różnicowania obserwujemy wyraźne odróżnianie, polegające na tym, że pies ślini się tylko na bodziec warunkowy, powinniśmy mieć prawo do wniosku, że spostrzeganie bodźca warunkowego u niego uległo wyprecyzowaniu, pies umie teraz wydzielić w nim istotną, charakterystyczną cechę i rozpoznać go po tej właściwości.

Jednakże stwierdzić trzeba, że i ekstrospekcyjne pojęcie procesu poznawczego nie jest pozbawione pewnego subtelnego subiektywizmu, który w ostatecznym efekcie uniemożliwia stosowanie go w badaniach nad zachowaniem się, gdzie nie wolno „wczuwać” w badanego nic z siebie samych. Subiektywizm polega tu na przyjętym z góry założeniu, że reakcje na bodźce, zarówno u dorosłych jak i u dzieci, u zdrowych i chorych umysłowo, u ludzi i u zwierząt, są zawsze wyznaczone przez odzwierciedlenie bodźca w świadomości, tak właśnie, jak to często stwierdzamy u siebie samych. Dopiero takie założenie pozwala z reakcji na dane składniki otoczenia wnosić, że badany o nich „myślał”, tj. odzwierciedlił je w świadomości. Ale jakie mamy prawo przyjmować takie założenie ? Istnieją, jak się wydaje, nawet u najnormalniejszego, dorosłego człowieka reakcje, przy których bodźce najprawdopodobniej nie są uświadamiane, a przynajmniej bylibyśmy w wielkim kłopocie chcąc udowodnić, że są one uświadamiane. Do tego rodzaju działań należą np. nawyki, które Tiepłow w Psychologii określa jako „zautomatyzowane składniki ludzkiej działalności”, przy czym nazwa „zautomatyzowany” odnosi się tu do takich sposobów wykonywania czynności, które przy zachowanej świadomości celu same „przebiegają automatycznie, tj. bez udziału świadomości” (1955, str. 202). Bardzo trudno jest powiedzieć, w jakim stopniu świadoma jest praca na maszynie u wprawnego robotnika. Robotnik przez cały czas musi najwidoczniej kontrolować wzrokowo, kinestetycznie i dotykowo pracę maszyny oraz skomplikowany proces obróbki materiału, ale niepodobna ustalić, jak dalece są to procesy świadomego odzwierciedlania, a nie tylko czyn-

52