456719665

bronią one praw dziecka do przeżywania strachu, uzasadniając, że jest on tak samo inunanentną potrzebą rozwoju, jak i doznawanie innego rodzaju uczuć. Z drugiej zaś strony podważają teorie ..naiwnej percepcji" dziecięcej, wykazując, że dziecko jest zdolne do podjęcia finezyjnej gry literackiej i odbierania umowności tekstu, mimo że me zawsze potrafi zwerbalizować swoje odczucia i pragnienia

Badania nad folklorem dziecięcym, prowadzone przez takich badaczy, jak łona i Peter Opić. wykazały, że teksty, które dzieci same tworzą lub też przechwytują z kultury dorosłych, które kolportują droga ustną, bez użycia pisma i druku, bez pośrednictwa dorosłych, obfitują często w elementy grozy i makabry. a więc doznawanie strachu stanowi pewną potrzebę dziecka, jest dla mego niezbędne. Do podobnych w niosków dochodzą polscy badacze folkloru, tacy jak Jerzy Cieślikowski czy Dorota Simonides, przyłączający szereg motywów makabryczny ch obecnych czy to w wyliczankach, czy też w „kolonijnych opowieściach" dziecięcych. Czarny humor —jak dowodzi Dorota Simonides — obecny jest nic tylko w tekstach tradycyjnych, nawiązujących do folklom ludowego lub baśni lecz wchłania także elementy współczesne, między innymi pojawiają się w nim motywy liolocaustu. obozów koncentracyjnych czy postać Hitlera¹. Dziecięce opowieści gron- są także zastanawiające pod względem konstrukcji — odnajdujemy w nich schematy groteski czy ironii, a więc konwencji literackich, które tradycyjnie uważane były za niedostępne dla umysłu dziecka

Odmienną, lecz wielce interesującą teorię na temat stosunku dzieci do strachu odnaleźć możemy u przedstawicieli szkoły psychoanalitycznej. Bmno Bet-tcllłcim, psychiatra amciykański, autor znanej pracy Cudowne i poSyteczne, twierdzi, że eliminowanie lęku z tekstów literackich przeznaczonych dla dzieci, usuwanie scen drasty cznych z baśni albo w ogóle próby stwarzania mu takich warunków życia, aby wcale nic stykało się ono ze straciłem, jest zarówno bczprzcdmioiowc.jak i wobec dziecka nieuczciwe i okrutne. Bezprzedmiotowe — gdyż lęk jest nieodłączny od ludzkiej św iadomości i dziecko rów nież go doświadcza. Nieuczciwe zaś i okrutne, gdyż dziecko czuje się dużo bardziej osamotnione i wystaw ione ai działanie lęku, kiedy odczuw a go jako coś, czego doznaje tylko ono. jako coś, co oddziela go od innych ludzi. Ci więc dorośli, którzy udają, że nic takiego jak lęk mc istnieje, i pozostawiają dziecko sam na sam ż jego egzystencjalnymi trwogami, dopuszczają się okrucieństwa.

Ivan Soutlull, wybitny pisarz, australijski, którego powieści /.jednej strony są krytykowane /a nadmierną drastyczność i traktowane raczej jako literatura dla dorosłych niż. dla dzieci, a z drugiej strony są niezwykle popularne wśród dziecięcej publiczności, przedstawia własną koncepcję strachu w zbiorze esejów The Journey of Dtscoverv (Odkrywcza podróż), poświęconym całkowicie twórczości dla dzieci.

Teoria kana Soutlialla przedstawia strach jako jedna z wartości życia, wartości. be/, której nic może ono osiągnąć pełni i staje się ułomne.

„Gdy piszę o blaskach i cieniach strachu, piszę o czymś, co należy do owej niewidzialnej intensywności życia (...). Przeciążenie strachem może przytępić nasze zmysły, lecz dla mnie morze nigdy nic było piękniejsze, niebo wspanialsze ani godziny bardziej wypełnione duchow ą i zmy słow ą ekstazą, jak wówczas, gdy jako młody człowiek dzień po dniu ryzykowałem własne tycie. Stracił nic zniechęcał mnie Żyłem wówczas na wysokim „c" i nadal staram się tak żyć"².

W ciągu ostatnich lat wielu autorów wypowiadało się w obronie czynnika strachu we własnej twórczości czy też szerzej, w obronie prawa dziecka do odczuwania strachu, chociaż spotkać leż można głosy mówiące o konieczności chronienia dzieci przed strachem.

Analizując te głosy współczesnych twórców opowieści z dreszczykiem, możemy wyodrębnić w nich trzy typy argumentacji. Są one stosowane czasem łącznic, czasem osobno i różnic bywają formułowane, w zasadzie jednak sprowadzają się do trzech podanych niżej uzasadnień:

1.    „Dzieci to lubią" — tak brzmi pierwsza grupa argumentów, a ich autorzy powołują się często na wielką popularność swych książek, cytując także opinie bibliotekarzy czy księgarzy. Podkreślają oni na ogół. że zmierzenie się z własnym strachem pełni dla dzieci funkcję ludyczną. jest formą zabawy, że rzeczy makabrycznych mc biorą one na serio, ale raczej traktują jako żart. element symbolicznego „świata na opak" i źc na przy kład „człowiek, któremu odpadła głowa i który jej szuka, wydaje im się bardzo śmieszny"³ Dzieci właśnie dlatego uwielbiają grę ze strachem że nic mają poczucia zagrożenia, a rzeczy przerażające wy dają im się absurdalne i baw ią je tak jak każdy rozpoznawalny dla nich absurd.

2.    „Dzieciom to pomaga" — w tej gnipic argumentów przeważają poglądy bliskie poglądom Bettelheima. że mianowicie strach przedstawiony w literaturze pełni funkcje terapeutyczne, że pomaga on dzieciom ..wyartykułować własny strach”, „zgłębić własne cicmnośd". nazwanie zaś własnych lęków to — zgodnie z teorią psychoanality czną — wielki krok naprzód w pokonywaniu ich.

3.    „Dzieciom trzeba mówić prawdę” — ta ostatnia grupa argumentów odwołuje się do swoistego obowiązku pisarza, aby mówić dzieciom prawdę o święcie, nic upiększać go. nic ukiywać jego ciemnych, mrocznych stroa „Wierzę, że dzieci powinny znać. tak samo jak i dorośli tego potrzebują, zarówno mroczną, jak jasną stronę tycia. Jest to wiedza, która da im silę”⁴.

„Nic chciałbym ustanawiać żadnych reguł. lecz jestem przekonana, że my wszyscy nadmiernie chronimy' dzieci. Wciąż powtarzamy: nie mów tego dzieciom Nic jest to dobre, gdyż takie dzieci nic mają odporności Żyjemy w świe-

1

D. Simonides. WiiJÓłatinyfolklor słotny dzita i naAtdaiko*. Wrocław 1974.

2

⁷1 Soulh*ll, The Jowrey of Dnewery. loodon 1975 ».M

3

LS. SUrcił*. Contorianoni withAhin&huwm. „The Lion iw»d the t Inkom” l9K3nr t *.47.

4

E. lloMtid. h'acinx the Dark Stde hi CMUrcn s Booki. „the Lion tetd the Unkom" I9WC nr lt.ll.

SI