4989291991

Literatura „czwarta”

kręgu zagadnień teoretycznych

15

Polaków. Zasługi tych autorów są ogromne. Zwrócili bowiem uwagę na potrzeby lekturowe dzieci i młodzieży, redagowali pierwsze periodyki („Rozrywki dla Dzieci”, „Dziennik dla Dzieci”) oraz ukształtowali swoistą poetykę tekstu przeznaczonego dla młodego odbiorcy — zarówno w zakresie form epickich, jak i wiersza — która znalazła wielu naśladowców i zyskała status obligatoryjny bez mała przez cały wiek XIX.

W drugiej połowie tegoż stulecia literatura dla dzieci i młodzieży rozwijała się intensywnie,-lecz nadal jako nadrzędna zaznaczała się jej funkcja służebna wobec pedagogiki. Większość autorów stanowili wykształceni i czynni nauczyciele, głównie kobiety, by wymienić: Paulinę Krakowową, Julię Wojkowską, Teresę Jadwigę Papi, Narcyzę Żmichowską, Jadwigę Łuszczewską (Deotymę), Zuzannę Morawską, Zofię Urbanowską. Zgodnie z duchem czasu była to w przeważającej części twórczość prozatorska. Dominowała powieść pozytywistyczna z tezą (np. Księżniczka Zofii Urbanowskiej). Podobnie jak w literaturze dla dorosłych, najpełniej rozwijały się dwa nurty beletrystyki, tj. proza historyczna, z jej różnymi odmianami (historyczno-biograficzna, historyczno--obyczajowa, potem zaś historyczno-przygodowa), oraz społeczno-obyczajowa o tematyce współczesnej. Pierwszy z nich stanowił swoisty ekwiwalent nauki o dziejach i kulturze ojczystej, jakiej nie dawała młodym szkoła zaborcza, drugi — podporządkowany był tym samym założeniom ideowym i formalnym, jakie realizowała cała literatura pozytywistyczna, nastawiona w głównej mierze na funkcje wychowawcze.

Rolę przełomową w polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży, polegającą na zerwaniu z ideą wąsko pojętego i nachalnego dydaktyzmu oraz na wprowadzeniu wyrazistych kategorii literackich, które do dzisiaj stanowią o walorach tekstów z perspektywy młodego odbiorcy, takich jak: fantastyka, przygoda, humor i bohater rówieśniczy, wyznacza się dwom tekstom, tj. Baśni o krasnoludkach i o sierotce Marysi Marii Konopnickiej (1896) oraz powieści W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza (1911)¹. Po raz pierwszy w historii literatury dziecięcej nie byli to pisarze „drugiej linii”, ale czołowi reprezentanci epoki, co pozwala mówić o zrównaniu poziomu artystycznego literatury pisanej dla młodych z literaturą uniwersalną, czyli bez adresu czytelniczego. Podkreślić należy też zbieżność celów obu literatur — dla młodych i dla dorosłych. Cała bowiem literatura tej doby miała charakter apelatywny i nastawiona była na wychowanie społeczeństwa w duchu nowych idei i haseł. Oba przywołane teksty, bez wątpienia wysokoartystyczne i wybitne, wytyczyły dalszą drogę rozwoju tej literatury, która — zyskując podbudowę w postaci rozwijających się na przełomie wieków nauk psychologiczno-pedagogicznych oraz krytyki literatury dziecięcej (uprawiali ją m.in.: Henryk Sienkiewicz,

1

Twórczość tych autorów omawia K. Kuliczkowska: Wielcy pisarze dzieciom. Warszawa 1964.