5169915668

40 Dariusz Gołębiowski

anektowanych kresów wschodnich oraz z pobliskiej Wołogdy, z której sprowadzano lektury⁴². Drogą oficjalną w październiku 1940 r. zamówiono również książki naukowe i podręczniki w Moskwie, przy czym zamówienie zrealizowano dopiero w styczniu 1941 r. i stało się ono przyczyną zatargów z oficerami zgrupowanymi w tzw. czerwonym kąciku⁴³. W relacji ppłk. T. Felsztyna czytamy: „Z chwilą rozpoczęcia kursu uzyskałem od komisarza obozu zapewnienie, że przy wydawaniu zamówionych podręczników pierwszeństwo mieć będą wykładowcy kursu. Jednak, gdy książki przybyły, panowie z «czerwonego kącika» swoimi chodami (przy pomocy wysoce nam nieżyczliwej bibliotekarki obozu) pochwycili wszystkie książki w swoje ręce i rozprzedali je tylko swoim protegowanym. Doszło do takich śmiesznych rzeczy, że kompletni półanalfabeci kupili książki na poziomie uniwersyteckim, byle nie wpadły w nasze ręce. Dzięki tylko dużym staraniom i wielkiemu tupetowi udało mi się wprost wyrwać z ich rąk kilkanaście podręczników, potrzebnych dla naszego kursu. [...] książki te kupowaliśmy za własne pieniądze"⁴⁴.

Los wielotysięcznej rzeszy Polaków więzionych w sowieckich obozach i łagrach został diametralnie odmieniony po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej (22 czerwca 1941 r.). W efekcie agresji hitlerowskiej nawiązane bowiem zostały stosunki dyplomatyczne pomiędzy Związkiem Radzieckim a Rządem RP. 30 lipca 1941 r. w Londynie podpisany został układ (tzw. układ Sikorski-Majski), na mocy którego anulowano traktaty sowiecko-niemieckie z 1939 r., dotyczące zmian terytorialnych w Polsce. Równocześnie Moskwa wyraziła zgodę na utworzenie w ZSRR Armii Polskiej, której dowódca miał być mianowany przez rząd polski w porozumieniu z władzami radzieckimi⁴⁵. Szeregi owej Armii zasilić mieli objęci amnestią⁴⁶ obywatele polscy, przetrzymywani dotychczas w więzieniach, obozach jenieckich

ą m

i łagrach na terytorium ZSRR .

Konsekwencją ustaleń londyńskich było podpisanie 14 sierpnia 1941 r. w Moskwie umowy wojskowej, dzięki której możliwe stało się formowanie polskich dywizji w Związku Radzieckim. Siedzibę sztabu umiejscowiono w Buzułuku k. Kujby-szewa, zaś punkty zborne w Tatiszczewie i Tockoje. Od pierwszych chwil w rejony koncentracji ciągnęły dziesiątki tysięcy amnestionowanych polskich jeńców i ludności cywilnej. I choć zgodnie z umową tzw. Armia Andersa miała liczyć 30 tys.

⁴²    A. Głowacki, dz. cyt, s. 227; zob. też: S. Kalbarczyk, dz. cyt., s. 59-60.

⁴³    Mianem „czerwonych kącików” określano miejsca spotkań polskich żołnierzy i oficerów o poglądach lewicowych, rusofilów, sympatyków ustroju komunistycznego. Prowadzono tam dyskusje polityczne, studiowano sowiecką prasę i literaturę ideologiczną.

⁴⁴    Cyt. za: V. Rezler-Wasielewska, Działalność naukowo-oświatowas. 204.

⁴⁵    Dowódcą Armii Polskiej utworzonej w ZSRR został były więzień NKWD, gen. Władysław Anders.

^4fi Jak twierdzi Wojciech Roszkowski: „Użycie terminu amnestia w stosunku do osób niewinnie maltretowanych przez stalinizm było szyderstwem, które rząd RP przyjął dla dobra współpracy przeciw Niemcom oraz dla ratowania setek tysięcy Polaków w ZSRR”: Historia Polski 1914-2000, Warszawa 2001, s. 106.

⁴⁷ Pełny tekst układu zob. Wiek XX w źródłach..., s. 257-258.