628033283

200 KAZIMIERZ TWARDOWSKI

coś zbiorowego, gromadnego, a zarazem tradycją uświęconego, co panuje w pewnej warstwie, w pewnym kraju, w pewnym narodzie. W obyczaju leży coś usankcjonowanego. Obyczaj to jakieś nieosobowe ramy, narzucone jednostce. Zwyczaj — rzecz indywidualna, rzecz gustu. Zewnątrz zbiorowiska stojący mogą obyczaj oceniać dodatnio lub ujemnie, wewnątrz stojący poddają się mu, uznają go. To, co bywa stałe i przez pewien dłuższy czas, przedstawia się nam jako coś, co być powinno. Stąd „pretensje” do ludzi, 9tąd też przemiana zwyczaju na obyczaj ¹.

Otóż etyka jako nauka filozoficzna związana jest z wyrazem ethos przez etha. Ale nie w znaczeniu obyczaju; przynajmniej nie wprost i bezpośrednio. Nie jest bowiem etyka nauką o obyczajach. Mówiono w Grecji o ethographoi; to byli pisarze opisujący obyczaje. Ale tak też nazwano opisujących charaktery, albowiem wyraz ethos ma jeszcze inne znaczenie. Mianowicie charakter². Dlatego, że obyczaj zarówno wypływa z charakteru, jak też o nim świadczy. Obyczaje [bywają] szlachetne [i] chamskie, łagodne i okrutne — tak samo charaktery. I w znaczeniu charakteru wzięty jest wyraz w pierwszym systematycznym dziele pt. Etyka, które nas doszło w Etyce Arystotelesa. Przymiotnik ethikos tu znaczy to, co się tyczy charakteru. Stąd tytuł dzieła Arystotelesa jako pars pro toto, bowiem zajmuje się [w nim] jeszcze innymi sprawami, ale tak książkę nazwano a fortiori. A że Arystotelesowi nie o obyczaje szło, gdy nazywał swe dzieło toć yj&bca, to wynika z samego dzieła. Zajmuje się on bowiem tym, co Grecy nazywali arete. Tłumaczy się [ten wyraz] przez „cnota”. To trafne, o ile chodzi o staropolskie znaczenie wyrazu. Cnoty żołnierskie, obywatelskie. Ale nawet i to nieco za ciasne. Albowiem Grek mówi też o „cnocie” lekarza, o „cnocie” szewca, rozumiejąc przez ten wyraz to, co Rzymianin

Mówimy jednak o obyczajach (w liczbie mnogiej) jednostek

1

Na odwrocie karty schemat i uwagi:

J Zwyczaj    Obyczaj

stały sposób postępowania

jednostki i    zbiorowiska

zbiorowiska    i jednostki

bez oceny (więc może być dobry, zły, wzniosły, rozwiązły)

H    Zwyczaj    Obyczaj

stały sposób postępowania, którego należy przestrzegać, więc jakiś «dodatni» sposób postępowania («trzeba się poddać zwyczajowi*) ",

2

W greckim „charakter” znaczy: 1) znamię, 2) właściwość (rys); więc dzieło Teofrasta v)łhxol yapoocryjpsę znaczy: właściwości, rysy, tyczące się charakteru (nota Twardowskiego).