628033277

222 KAZIMIERZ TWARDOWSKI

łowaniem dokonywanej w każdym poszczególnym wypadku oceny. Chodzi więc teraz o to, co nazywamy dobrem lub złem. Czego ocena i kryterium dotyczą. Co posiada owe cechy w kryterium wymienione? Zwykle dla krótkości mówi się „postępowanie”. Ale to niedokładne. Tu z biegiem czasu wystąpiły trzy różne kierunki: 1. Przedmiotem oceny jest postępowanie ze względu na swe skutki. Więc to, co człowiek czynem swym zdziałał. Samo działanie, postępowanie, postępowanie w najściślejszym znaczeniu. Sam czyn jest oceniany, a raczej jego skutki, tj. wytworzony przez działanie stan rzeczy. Na przykład Edyp, choć całkiem nieświadomie ożenił się ze swoją matką, potępił się i swój czyn ⁵¹. 2. Kierunek oceniający intencję. Według tego kierunku czyn Edypa na potępienie nie zasługiwał. Error, ale nie culpa. Ocenia więc intencje, zamiar. Ale [jest] i trzeci kierunek: ani czyn, ani zamiar, lecz charakter, z którego czyn wynika. Ktoś pragnie zrobić majątek i w tym celu zakłada wielkie przedsiębiorstwo, które bardzo zręcznie prowadzi i majątek robi. [Ktoś] drugi także ma intencję zrobienia majątku, ale w tym celu popełnia cały szereg oszustw. Kto by więc na stanowisku intencji stał, musiałby jedno i drugie postępowanie jednakowo oceniać. Ale tak nie czyni nikt. Oszusta potępiamy, przedsiębiorcy nie. Albowiem w postępowaniu oszusta przejawia się charakter ujemny, w postępowaniu przedsiębiorcy — nie. Więc właściwym przedmiotem [oceny] nie intencja, zamiar, lecz [to] czy charakter dobry (stały kierunek woli), czy zły się przejawia w postępowaniu. To trzeci kierunek. Nie mają swych nazw, gdyż dopiero w ostatnich czasach na to zwrócono baczniejszą uwagę ⁵². Mniej więcej rozwój etyki od pierwszego do trzeciego kierunku idzie, lecz i w najnowszych czasach mamy oceny według zasady pierwszej (utylitaryzm). Więc czyny dobre albo złe — według tego, jaki się w nich ujawnia charakter. (Analogon, prawdziwe powiedzenie).

F. Zagadnienie skali kryterium i oceny etycznej. Jeszcze jedna różnica kierunków wedle skali oceny etycznej. Zwykle: dobre i złe postępowanie, postanowienie, intencja, charakter. Ale powstaje po pierwsze pytanie, czy każde postępowanie (dla krótkości zatrzymujemy tu niedokładny sposób wyrażania się)⁵³ podpada pod jedno z tych pojęć. Czy nie ma postępowania [etycznie] obojętnego? Czy istnieje tylko postępowanie dobre i złe? Nadto istnieje różnica kierunków co do zróżnicowania obu stron skali etycznej, zarówno dodatniej, jak ujemnej. Takie rozróżnienie spotykamy już w etyce chrześcijańskiej, odróżniającej przykazania (obo-

⁵¹    Na marginesie nota: „to po dziś dzień w polityce”.

⁵²    Na marginesie nota: „analogia: rozum, trafny sąd — kto mądry?”

⁵³    To zdanie w nawiasie i tytuł punktu F wprowadzono tu z dodanego do wykładu z 1909/10 roku „Streszczenia”.