7186604247

A w końcu może warto podkreślić charakterystyczną dla Irzykowskiego ruchliwość intelektualną, zainteresowanie różnorodnymi zagadnieniami: oprócz refleksji na temat wojny i jej związków z literaturą, oprócz zapisów dziennika intymnego interesował go stan polskiego języka (Poradnik dla purystów, 1917), projekt Akademii Literackiej w Polsce (polemika z Żeromskim, 1918) czy rozważania teoretyczne o społecznej funkcji organizacji jako takiej (Tajemnice organizacji, 1916). Do Polski wolnej Irzykowski wkroczył z animuszem i wkrótce przeprowadził się do Warszawy (1918).

Jellenta (Napoleon Hirschband) znalazł się w sierpniu 1914 roku w Warszawie; żona i synowie pozostali wówczas w Krakowie, on sam zamieszkał w Hotelu Europejskim i wiódł hotelowe, samotne życie. Co prawda — jak pisze Roman Taborski: „W pierwszych latach Wielkiej Wojny należał do najbardziej aktywnych i popularnych warszawskich prelegentów — m.in. wygłaszał w Teatrze Wielkim, Teatrze Polskim i w »Rozmaitościach« w związku z bieżącymi premierami, odczyty o Weselu i Wyzwoleniu, Nocy Listopadowej i Kordianie, o Wagnerze, Ibsenie i Maeter-lincku”¹⁴. Ale najważniejszym dziełem tamtych lat był pisany przez półtora roku pamiętnik, jak go sklasyfikował autor, dziennik raczej, jak wypadałoby go nazwać¹⁵, bo regularne zapisy na taki właśnie status wskazywały. Zatytułował go Jellenta: Wielki zmierzch — i jest opisaniem cywilnego doświadczania wojny, intymnym doznaniem szaleństwa świata, szaleństwa, które wymyka się znajomym formułom interpretacyjnym; jest opisem zagubienia w politycznych aliansach, zawirowania w strategiach postaw Polaków wobec wolnościowych oczekiwań.

Jellenta raz notuje ściszonym głosem odmiany samotności jednostki, którą historia chce zawłaszczyć, podporządkować, ubezwłasnowolnić, to znowu kompletnie ją ignoruje, izoluje i marginalizuje. Co pozostaje w tych okolicznościach? — zbuntowana bezradność, czyli jakiś zamiar aktywności, który nie może się ziścić, krzyk szeptem. W Wielkim zmierzchu tak przedstawiono to doświadczanie wojny-historii:

¹⁴    R. Taborsk i: Przedmowa. W: C. J e 11 en ta: Wielki zmierzch. Pamiętnik. Warszawa 1985, s. 11.

¹⁵    17 października C. Jellenta zanotuje, dając świadectwo świadomości genologicznej: „Pamiętnik mój siłą rzeczy zmienia się na dziennik” (Wielki zmierzch..., s. 73).

26