dr Wanda Matras-Mastalerz
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UP w Krakowie
Metody stosowane w biblioterapii.
Fazy procesu biblioterapeutycznego
Skrypt opracowany w ramach działalności
Instytutu Europejskiego
i
Studium Prawa Europejskiego
w Warszawie
ul. Prosta 2/14 lok. 204, 00-850 Warszawa
tel./fax. [phone]
www.uniaeuropejska.net.pl
e-mail: [e-mail]
Copyright by
Instytut Europejski
2
Spis treści
1. Biblioterapia - definicja. Cele i zadania. Rodzaje biblioterapii 4
2. Fazy procesu biblioterapeutycznego 6
3. Metody stosowane w biblioterapii 9
3.1. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych fizycznie 11
3.2. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych intelektualnie 12
3.3. Metodyka biblioterapii dzieci niesłyszących i niedosłyszących 12
3.4. Metodyka biblioterapii dzieci niewidomych i niedowidzących 13
3.5. Metodyka biblioterapii w pracy z dziećmi i młodzieżą
niedostosowaną społecznie 13
Podsumowanie 14
3
1. Biblioterapia - definicja. Cele i zadania. Rodzaje biblioterapii
Termin biblioterapia wywodzi się od greckich słów:  biblion - czyli  książka oraz  therapeia
tj.  leczyć . Proces leczenia literaturą powinien być rozumiany nie w sensie medycznym, lecz jako
postępowanie lecznicze bez użycia środków farmakologicznych i interwencji chirurgicznej, bliższe
terminowi terapii pedagogicznej. Lecznicza moc słowa znana była od czasów najdawniejszych. Magia
dobrych, mądrych, ciepłych słów, wypowiadanych z przekonaniem, budziła i wciąż budzi wiarę, dodaje
sił, leczy psychikę, a pośrednio i ciało. Słowo przywołuje obraz, tworzy rzeczywistość, staje się ważnym
elementem strategii psychologicznych. Jako nośnik woli steruje wewnętrznym systemem równowagi
ducha i ciała, stymuluje rozwój emocjonalny, pozwala uruchomić system obronny organizmu.
O terapeutycznej funkcji tekstów wiedziano już w czasach starożytnych. W XIII wieku p.n.e. w egipskich
Tebach nad wejściem do biblioteki Ramzesa II widniał słynny napis:  Psyches iatreion , co oznacza:
 Lecznica dla duszy . Nieco póz
niej, bo w XIII wieku n.e. w Kairze w szpitalu Al-Mansur stosowano
czytanie Koranu jako część leczenia. Informacje te zostały przywołane i upowszechnione przez polskich
bibliologów: Karola Głombiowskiego i Helenę Szwejkowską1, a następnie zagościły w wielu
opracowaniach dotyczących biblioterapii. Z kolei, Wita Szulc w Kulturoterapii opisuje, że na terenie
Europy w XVIII wieku czytanie chrześcijańskich tekstów religijnych należało do leczenia pacjentów
chorych psychicznie2. Jako pierwszy terminu  biblioterapia użył w 1916 roku Samuel McChord
Crothers na łamach amerykańskiego magazynu  Atlantic Monthly , cztery lata póz
niej, w 1920 roku
hasło to znalazło się w Oxford English Dictionary. W 1966 roku Amerykańskie Stowarzyszenie
Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii, które brzmiało:  Jest to użycie
wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie, psychiatrii,
psychologii i pedagogice, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez
ukierunkowane czytanie3 . W literaturze przedmiotu za przełomową uznaje się pracę pod redakcją Rhey
Joyce Rubin zatytułowaną Bibliotherapy Sourcebook (tj. Materiały z
ródłowe z zakresu biblioterapii)4.
W książce tej wyodrębniono podział na biblioterapię kliniczną, wychowawczą i instytucjonalną.
a. Biblioterapia kliniczna - skierowana jest do osób chorych fizycznie lub psychicznie i polega na
stosowaniu literatury głównie wyobrażeniowej w grupach pacjentów. Zajęcia te mogą być
prowadzone w szpitalach lub innych placówkach leczniczych, w instytucjach społecznych, a także
indywidualnie w domu chorego. Terapię prowadzoną wspólnie lekarze i biblioterapeuci, którzy
1
K. Głombiowski, H. Szwejkowska, Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i w średniowieczu, Warszawa 1983,
s. 13.
2
W. Szulc, Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie, Poznań 1994, s. 31.
3
Zob. I. Borecka, Biblioterapia formą terapii pedagogicznej, Wałbrzych 2008, s. 23-29. Także, W. Czernianin, Teoretyczne
podstawy biblioterapii, Wrocław 2008, s. 9-18. Także, I. Borecka, L. Ippoldt, Co czytać, aby łatwiej radzić sobie w życiu czyli
wprowadzenie do biblioterapii, Wrocław 1998, s. 13-17.
4
R. J. Rubin, Bibliotherapy Sourcebook, London 1978.
4
dobierają odpowiednią literaturę. Głównym celem tego typu terapii jest zmiana sytuacji
psychologicznej pacjenta, zaakceptowanie choroby,  wgląd w siebie , pobudzenie chęci
wyzdrowienia.
b. Biblioterapia ogólnorozwojowa (wychowawcza), - adresowana jest do osób zdrowych, ale
borykających się z różnymi problemami np. lękami. Stosuje się w niej książki głównie dydaktyczne
i wyobrażeniowe, skierowane do dzieci (bajkoterapia, baśnioterapia), młodzieży, dorosłych
i seniorów. Zajęcia prowadzone są przez biblioterapeutów, bibliotekarzy, psychologów, nauczycieli
różnych przedmiotów w szkołach, bibliotekach, domach kultury itp. Głównym celem warsztatów
jest wspieranie rozwoju, samorealizacji i zdrowia psychicznego uczestników oraz dawanie im
oparcia na drodze do osiągnięcia  wewnętrznego spokoju i poczucia bezpieczeństwa.
c. Biblioterapia instytucjonalna, - polega na zastosowaniu literatury dla potrzeb
 zinstytucjonalizowanego pacjenta . Jest to najczęściej połączenie biblioterapii klinicznej
i ogólnorozwojowej. Jej celem jest przekazywanie chorym informacji oraz zapewnienie im
odpowiedniej rehabilitacji i rekreacji. Prowadzą ją lekarze współpracując z biblioterapeutami,
psychologami, psychiatrami i in.
W latach osiemdziesiątych XX wieku wprowadzono określenie  terapia czytelnicza (ang. reading
therapy), stosowane często zamiennie z pojęciem biblioterapia. Według Ewy Tomasik jest to  terapia
z zamierzonym działaniem, przy wykorzystaniu książek lub innych materiałów niedrukowanych (filmów,
muzyki, gier dydaktycznych, ilustracji), prowadząca do realizacji celów rewalidacyjnych,
resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych5 . Za ważny element biblioterapii uznaje się
bezpośredni kontakt biblioterapeuty z uczestnikami terapii oraz ich całkowita dobrowolność uczestnictwa
w zajęciach.
Książki  leczą , gdy odpowiednio dobierzemy ich lekturę, która zaciekawi, wzruszy, zmusi do
zastanowienia i refleksji. Ukierunkowane czytanie dostarcza wzorów postępowania, często stanowi też
pomoc w określeniu celu i sensu życia. Lektura daje siłę by odnalez
ć się w nowej, czasami trudnej
sytuacji, pomaga w uaktywnieniu się osobie chorej, niedołężnej, samotnej, wycofanej. Czytanie pozwala
lepiej zrozumieć siebie i innych, wzbogaca życie emocjonalne, daje możliwość  wglądu w siebie , jest
sposobem kontaktu z samym sobą.
5
E. Tomasik, Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny. Warszawa 1992, cz. 1, s. 114.
5
2. Fazy procesu biblioterapeutycznego
Typowy model (schemat) postępowania biblioterapeutycznego opiera się o pewne stałe elementy:
1. Diagnozę, tj. ustalenie przyczyn zaburzenia (choroby) na podstawie obserwacji oraz przewidywanie
skutków planowania działania terapeutycznego. W przypadku bilioterapii ogólnorozwojowej
wykorzystuje się diagnozę pedagogiczną. Jest to rozpoznawanie za pomocą metod i technik
pedagogicznych przyczyn trudności w uczeniu się, niewłaściwym zachowaniu, postępowaniu
w różnych sytuacjach. Na diagnozę tę składa się:
- diagnoza etiologiczna (genetyczna);
- diagnoza fazy, pozwalająca określić stopień rozwoju badanych procesów;
- diagnoza prognostyczna (rozwojowa).
2. Dobór literatury, która ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną (literatura piękna, kompilacje
różnych utworów, teksty pisane przez uczestników warsztatów terapeutycznych, alternatywne
materiały czytelnicze, filmowe lub teatralne adaptacje utworów literackich).
3. Zajęcia integrujące grupę oparte na pedagogice zabawy (zabawy diagnostyczne, psychologiczne,
rozwijające empatię, spostrzegawczość, rozpoznawanie i nazywanie emocji itd.).
4. Rozmowa z uczestnikami zmierzająca do zwerbalizowania przez nich problemu. Może to być
np. rozmowa kierowana wprowadzająca w tematykę, praca w grupach, swobodne wypowiedzi
uczestników, debata itd.
5. Samodzielne czytanie, słuchanie lub oglądanie odpowiednio dobranych środków
terapeutycznych (dzieciom i seniorom czyta biblioterapeuta). Etap ten obudowany jest najczęściej
dodatkowymi formami pracy, w celu uzyskania odpowiedniego wpływu na uczestnika terapii.
Często wprowadza się elementy muzykoterapii (np. muzyki relaksacyjnej lub aktywizującej),
arteterapii (różnorodne działania plastyczne), choreoterapii (terapii poprzez ruch, taniec).
6. Identyfikację z bohaterami literackimi lub sytuacjami fikcyjnymi. Doznawanie podczas
kontaktu z dziełem pozytywnych lub negatywnych przeżyć mających na celu uaktywnienie
emocjonalne lub wyciszenie uczestnika terapii.
7. Zabawy terapeutyczne w oparciu o przeczytane fragmenty literatury. Wprowadzanie
elementów dramy, sądu nad postępowaniem czytelnika,  wolnej trybuny , zabaw usprawniających
komunikację werbalną i niewerbalną, budujących poczucie bezpieczeństwa w grupie,
uwrażliwiających na otoczenie.
8. Katharsis - rodzaj  oczyszczenia (w trakcie czytania lub po jego zakończeniu) - charakteryzujący
się uczuciem ulgi, odreagowania psychicznych napięć, blokad, złości, agresji.
9. Wgląd w siebie, w swoje problemy,  przepracowanie samodzielne lub przy pomocy terapeuty
ważnych osobistych dylematów. Zadaniem biblioterapeuty jest zaproponowanie takiego typu pracy
6
terapeutycznej, aby przeżycia związane z lekturą pomagały uczestnikowi zaakceptować stan,
w którym się znajduje.
10. Zmianę w postawach i zachowaniu uczestników terapii. Zajęcia powinny przyczynić się do
zmiany sposobu postrzegania siebie, myślenia o chorobie, niepełnosprawności czy innej sytuacji
życiowej, tak aby uczestnik dążył do dobrego funkcjonowania w grupie terapeutycznej, rodzinie
i środowisku, do którego powróci po zakończonej terapii.
11. Ewaluację  tj. ostatni etap programu biblioterapeutycznego, konieczny, aby biblioterapeuta mógł
uzyskać informację zwrotną na temat skuteczności swoich działań, ma też istotne znaczenie dla
pacjenta, który uświadamia sobie, co się w nim zmieniło podczas procesu terapeutycznego6.
Czas trwania postępowania biblioterapeutycznego uzależniony jest od celu terapii, który chcemy
osiągnąć, jej przebiegu i uzyskanych efektów. Terapia może trwać od kilku dni do kilku miesięcy,
a nawet być kontynuowana przez parę lat. Biblioterapeuta winien znać zasady pracy terapeutycznej,
świadomie wykorzystywać środki czytelnicze, cechować się wrażliwością, posiadać zdolność empatii,
mieć łatwość w nawiązywaniu kontaktów i umiejętność  wczuwania się w sytuację osoby potrzebującej
pomocy. Ważna wydaje się również umiejętność aktywnego słuchania i zrozumienie dla potrzeb
podopiecznych oraz autentyczna serdeczność. Cechy te są niezbędne, aby mogło dojść do relacji
zwrotnych pomiędzy prowadzącym warsztaty a uczestnikami terapii. Najczęściej warsztaty prowadzi się
na podstawie sporządzonych wcześniej scenariuszy i programów biblioterapeutycznych7.
Model postępowania biblioterapeutycznego będzie jednak różny w zależności od grupy terapeutycznej,
z którą chcemy pracować. Daną tematykę omawia się profilaktycznie lub, gdy w zespole wystąpił
określony problem. Przeprowadzając warsztaty z młodzieżą szkolna opracowuje się odrębne modele
dla:
a) uczniów niepełnosprawnych (niewidomych i niedowidzących, niesłyszących i niedosłyszących,
z zaburzeniami psychoruchowymi, z obniżoną normą intelektualną) - powinien on wzmacniać
proces akceptacji w grupie, poczucie własnej wartości i godności osobistej, przeciwdziałać
osamotnieniu i odrzuceniu; często prowadzi się również warsztaty dla rodziców dzieci
niepełnosprawnych  z wykorzystaniem modelu zmniejszającego poczucie lęku opiekunów o ich
niepełnosprawne pociechy;
b) uczniów przewlekle chorych  celem spotkań jest pokazanie  jak żyć z chorobą , informowanie
o jej przebiegu, zachęcanie do aktywności, pokazywanie pozytywnych wzorców osób, które
potrafiły wiele osiągnąć pomimo choroby, model sprzyjający kształtowaniu właściwych postaw
wobec choroby;
6
Model stworzony przez: I. Borecka, Biblioterapia formą terapii pedagogicznej. Wałbrzych 2008; tejże, Biblioterapia
w szkole. Poradnik dla bibliotekarzy. Legnica 1998
7
Zob. np.: J. Bąk, E. W. Pyka, Bajkowe spotkania. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla uczniów szkoły
podstawowej. Kraków 2009. Zob. także: M. Franaszczuk-Truszkowska, Biblioterapia dla klas IV-VI szkoły podstawowej.
Gdańsk 2006
7
c) uczniów z poczuciem krzywdy i odrzucenia, mających trudną sytuację w domu, pochodzących
z rodzin niepełnych lub patologicznych, osób po traumatycznych przeżyciach np. wypadku lub
śmierci członków najbliższej rodziny  zajęcia relaksacyjne, wyciszające emocje, pomagające
zaakceptować stratę lub doznaną krzywdę, a jednocześnie pokazujące sens życia, działania,
rozbudzające umiejętność przyjmowania pomocy od innych;
d) uczniów sprawiających kłopoty wychowawcze: nadpobudliwych, z ADHD, przeszkadzających
w prowadzeniu zajęć lekcyjnych  model przeciwdziałający zachowaniom agresywnym, przemocy
w szkole, pokazujący jak nie stać się ofiarą agresji, usprawniający komunikację;
e) uczniów mających kłopoty z prawem  model rozwijający odpowiedzialność za swoje zachowania,
pokazujący, że warto być uczciwym w stosunku do innych osób, piętnujący kradzieże, agresywne
zachowania wobec ludzi, zwierząt i przedmiotów itp.
f) uczniów uzależnionych od alkoholu, papierosów, narkotyków, telewizji, komputera, z zaburzeniami
anoreksji, bulimii, kompulsywnego objadania się  model uświadamiający zgubny wpływ nałogów,
ćwiczący umiejętność decydowania o sobie, propagujący zdrowy tryb życia, zachęcający do
poszukiwania własnych pasji, uprawiania sportu itd.;
g) uczniów mających kłopoty w nauce np. z zaburzeniami dysleksji (dysgrafii, dysortografii,
dyskalkulii, akalkulii, dysprakcji) oraz zaburzeniami lateralizacji czyli stronności  model mający
na celu wyrównanie deficytów intelektualnych i umiejętnościowych, poszerzony o różnorodne
metody stymulacji pamięci oraz ćwiczenia wzmacniające koordynację ruchów (np. ćwiczenia
kinezjologii edukacyjnej P. Dennisona), także model rozwijający twórcze myślenie;
h) uczniów nieśmiałych, mających poczucie niskiej wartości z powodu jakiś cech fizycznych
(np. otyłości), psychicznych (brak przebojowości, konsekwencji w dążeniu, forsowania własnego
zdania)  model wzmacniający asertywne zachowania i kreatywne działania oraz model wspierający
proces adaptacji w grupie, warsztaty często wzbogacane są o tematy poświęcone poszukiwaniu
w sobie różnorakich talentów i zdolności;
i) uczniów zdolnych i wybitnie zdolnych często wyobcowanych z grupy rówieśników  model
wzmacniający empatię, integrujący grupę, zachęcający do współdziałania, podkreślający siłę
przyjaz
ni.
Do każdego modelu winna być przygotowana odpowiednia lista lektur, stworzony odrębny
scenariusz lub program całego cyklu spotkań, przemyślane odpowiednie zabawy (integrujące,
diagnostyczne), przygotowana rozmowa kierowana lub praca w grupach przy wykorzystaniu
różnorodnych technik np. burzy mózgów, map pamięci, drzew decyzyjnych, prac plastycznych,
ćwiczeń ruchowych z elementami rytmiki i śpiewu, ćwiczeń usprawniających motorykę, zabaw
logopedycznych, itd. Przygotowując konkretny model musimy brać pod uwagę wiek uczestników
oraz ich możliwości psychoruchowe, jeżeli np. pracujemy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub
8
wczesnoszkolnym warsztaty musimy urozmaicać jak największą ilością zabaw ruchowych
i plastycznych, a teksty czytane młodym odbiorcom winny być raczej krótkie lub podzielone na
fragmenty. Najważniejsze, by przygotowane warsztaty nie nużyły, były urozmaicone i atrakcyjne,
a jednocześnie uwzględniały poziom emocjonalny uczestników (warto spróbować przewidzieć
reakcje, jakie wywoła przeczytanie jakiegoś tekstu). Planując długofalowe postępowanie
biblioterapeutyczne najczęściej wykorzystuje się jednocześnie kilka modeli łączących ze sobą różne
problemy.
3. Metody stosowane w biblioterapii
Podczas prowadzenia warsztatów biblioterapeutycznych należy przestrzegać kilku zasad,
które są nieodzowne, aby działania terapeuty były skuteczne:
1. swobodnego uczestnictwa w zajęciach;
2. uwzględnienia problemów, które są atrakcyjne i ciekawe dla członków grupy np. gdy pracujemy
z młodzieżą gimnazjalną sięgamy po formy i tematy preferowane przez tę grupę wiekową np.
książki z serii  Nasza Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich poruszające problemy
okresu dorastania np. bulimii, anoreksji, ucieczki z domu, pierwszej miłości, agresji, uzależnień;
poszczególne teksty mają najczęściej formę bezpośredniej narracji, pamiętnika, diariusza, blogu lub
są opowiadane potocznym, prostym językiem nastolatka itd.;
3. doboru środków terapeutycznych do możliwości percepcyjnych uczestników, należy pamiętać, że
nawet ten sam rodzaj schorzenia, zaburzenia, niepełnosprawności może wywoływać różne zmiany
w psychice młodego człowieka, dlatego każdy przypadek należy traktować indywidualnie;
4. dostosowania poziomu i tempa zajęć do fizycznych i psychicznych możliwości poszczególnych
osób, biblioterapia winna łączyć się z zajęciami o charakterze korekcyjnym.
Częstym zabiegiem jest spisanie z uczestnikami warsztatów swoistego  kontraktu , zawierającego
zasady zachowania się uczestników podczas spotkań.
Metody stosowane w biblioterapii będą zależne od potrzeb grupy terapeutycznej. Metody
wykorzystywane do pracy z dziećmi będą znacznie różniły się od metod zalecanych do prowadzenia
warsztatów z nastolatkami, jeszcze inne metody okażą się przydatne podczas spotkań z osobami
niepełnosprawnymi fizycznie lub z obniżoną normą intelektualną. Także praca z osobami dorosłymi
i seniorami wymaga zastosowania odrębnych metod. Istotny wpływ na dobór metod będzie miał
również rodzaj biblioterapii (kliniczna, wychowawcza) oraz to, czy warsztaty prowadzone są
indywidualne czy adresowane do jakiejś zbiorowości (grupy). Bez względu na różnice wynikające
z rodzaju biblioterapii czy typu jej odbiorcy, punktem wyjścia działań terapeutycznych będzie głośne
9
czytanie tekstu. Należy pamiętać, że w czasie przeprowadzania warsztatów dzieciom i seniorom czyta
zawsze biblioterapeuta (zwracając uwagę na wyrazistość mówienia, prędkość wypowiadanych słów,
modulowanie głośnością itp.). Metody i formy pracy z tekstem literackim zostały wypracowane przez
filologów i literaturoznawców.
1. Najczęściej stosuje się metody poszukujące, zwane też problemowymi, w nich wyodrębniamy
metody heurystyczne tj. pogadanka, dyskusja, gry dydaktyczne. Wymagają od uczestnika warsztatów
aktywnego w nich udziału (umiejętności uogólniania, abstrahowania, tworzenia syntezy
porównawczej itd.), a od prowadzącego odpowiednio zorganizowanego środowiska dydaktycznego
i umiejętności kierowania przebiegiem spotkania. Metody te prowadzą do wzbogacania wiedzy,
poznawania procesów i zjawisk, wyjaśniania związków i zależności, ustalania przyczyn i skutków.
a) pogadanki humanistyczne - to rozmowy kierowane prowadzone przez terapeutę zmierzające do
osiągnięcia znanego mu celu. Podczas tego typu zajęć prowadzący stawia pytania, a uczestnicy
odpowiadają. Często pogadance towarzyszą demonstracje ilustracji, filmów, plansz itd.;
b) dyskusje  to wymiana poglądów na określony temat. Udział w nich kształtuje umiejętności
jasnego i logicznego wypowiadania się, uzasadniania własnych pomysłów, przypuszczeń i sądów;
c) gry dydaktyczne  do których zaliczamy gry słowne, planszowe, przy użyciu różnorodnych
rekwizytów, rozwijają spostrzegawczość, bystrość, wzmacniają umiejętność pracy w grupie,
uczestnicy  przepracowują sytuacje uczciwego, konsekwentnego dążenia do celu (zwycięstwa),
a jednocześnie uczą się jak można przegrać z wdziękiem.
2. Metody podające zwane informacyjnymi  rzadziej stosowane podczas warsztatów
biblioterapeutycznych, mają dostarczać określonych wiadomości, zaliczamy do nich: opis,
opowiadanie, wyjaśnienie.
3. Metody uczenia poprzez przeżycia emocjonalne, służą realizacji zadań wychowawczych oraz
rozwijaniu aktywności emocjonalnej, artystycznej i estetycznej. Wdrażają uczestników
warsztatów biblioterapeutycznych do procesu oceniania wartości, którymi warto się kierować,
kształtują opinie i sądy.
4. Metody oparte na działaniu (metody praktyczne) - polegają na uczeniu się w toku działania, na
stosowanie reguł, zasad w zabawie i w pracy, stymulują działanie, porządkują jego przebieg,
wspomagają i konkretyzują przeżyć emocjonalnych przez zastosowanie pewnych środków
dydaktycznych. Ważna tu jest organizacja pracy ucznia.
Formy pracy z tekstem:
- czytanie (słuchanie) tekstu ze zrozumieniem;
- zapoznanie z treścią tekstu;
- streszczenie poszczególnych wątków;
- analiza i interpretacja tekstu literackiego;
10
- omówienie problemowe tekstu;
- własna aktywność uczestników terapii związana z treścią poznanego tekstu;
- cytowanie ze zrozumieniem;
- wyodrębnienie postaci, ich zachowania oraz wyrażenie stosunku uczestników warsztatów do
bohaterów utworów,
- sąd nad bohaterem;
- wypowiadanie się na temat ilustracji w książkach, ustalenie związku tekstu z ilustracjami;
- opowiadanie treści czytanych tekstów oraz układanie opowiadań twórczych dotyczących dalszych
losów bohaterów;
- ilustrowanie treści czytanego tekstu wytworami plastycznymi;
- czytanie z podziałem na role;
- recytacje (zwłaszcza fragmentów poezji);
- inscenizowanie tekstu  to forma o charakterze analityczno-syntetycznym i polega na artystycznej
interpretacji tekstu literackiego.
Własnymi metodami posługują się bibliotekarze, są to np. konkursy i quizy literackie (indywidualne lub
zespołowe), gry i zabawy czytelnicze. Badając wpływ książki na uczestnika biblioterapii wykorzystuje
się metody zaczerpnięte z psychologii a nawet socjologii (obserwacja psychologiczna, rozmowa, wywiad,
badanie wpływu tekstu na odbiorcę, motywów skłaniających do czytania).
Specjalnych metod wymaga praca z odbiorcą niepełnosprawnym (fizycznie lub psychicznie), osobami
sprawiającymi kłopoty wychowawcze lub niedostosowanymi społecznie. Biblioterapia winna uzupełniać
rehabilitację i wspierać dziecko w procesie samoakceptacji8.
3.1. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych fizycznie
Dzieci i młodzież z obniżoną sprawnością ruchową  mają najczęściej bardzo obniżoną samoocenę
z powodu swojej  inności , czują się  gorsi i wyobcowani, przeżywają silne napięcia psychiczne, boją
się śmieszności i braku akceptacji rówieśników, a jednocześnie często odrzucają pomoc odbierając ją
jako litość. Grupie tej należy zaproponować program wspierający, pokazujący, że mimo różnorodnych
barier fizycznych można wiele w życiu osiągnąć (zob. programy S. Zawistowskiego9). Na przykładzie
bogatej literatury o dorosłych i dzieciach dotkniętych różnego typu niepełnosprawnością, które ukazują
zwycięską walkę z chorobą i kalectwem (np. książki: J. Meli: Poza horyzonty, M. Borowej: Ogrody, M.
8
Zob. I. Borecka, Biblioterapia formą terapii pedagogicznej. Wałbrzych 2008, s. 54-76; tejże, Biblioterapia w szkole. Poradnik
dla bibliotekarzy. Legnica 1998, s. 36-64
9
S. Zawistowski, Przeciwdziałanie poczuciu mniejszej wartości w procesie biblioterapii.  Arteterapia. Zeszyt Naukowy
Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1990nr 52, s. 102-113
11
E. Letki: Jutro znowu pójdę w świat) chorzy uczestniczą w cyklu warsztatów zatytułowanych  Chcę
i mogę! .
3.2. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych intelektualnie
Przez rozpoczęciem realizacji właściwego programu biblioterapeutycznego terapeuta musi poświęcić
kilka spotkań na rozwijanie zaufania dziecka w stosunku do prowadzącego i akceptacji innych członków
grupy. Zajęcia winny spełniać jednocześnie funkcję kształcącą i poznawczą oraz terapeutyczną.
Wszystkie działania biblioterapeutyczne należy dostosować do możliwości percepcyjnych uczestników
warsztatów. Przy tym rodzaju spotkań nieodzowna będzie obecność nauczyciela, opiekuna wspierającego
działania terapeuty. Przy realizacji programu warto wykorzystać serię  Książek A
atwych w Czytaniu
wydawaną w Toruniu przez Fundację Literatury  A
atwej w Czytaniu 10. Książki te uczą zachowań
w codziennych sytuacjach, zawierają prosty, jednoznaczny tekst, zrozumiały dla dziecka z obniżoną
normą intelektualną oraz barwne ilustracje obrazujące materiał. Często czarnodruk wzbogacony jest
językiem migowym lub alfabetem Braille a. Dobre wyniki w korygowaniu postaw dzieci
niepełnosprawnych intelektualnie można osiągnąć stosując technikę dramy i inscenizacji11.
3.3. Metodyka biblioterapii dzieci niesłyszących i niedosłyszących
Dzieci z wadami słuchu coraz częściej korzystają z nauki w szkołach masowych. Rozwój zainteresowań
czytelniczych w tej grupie może wspierać proces pełnej rewalidacji. W tym przypadku biblioterapia
winna czerpać z metodyki surdopedagogiki. Zaleca się wzbogacanie warsztatów o ćwiczenia
logopedyczne, terapię ruchem (choreoterapię), ćwiczenia orientacji przestrzennej oraz w schemacie
własnego ciała, ćwiczenia języka migowego, rozwijania komunikacji, odczytywania emocji, ćwiczenia
poznawania  języka ciała , rozpoznawania przekazów werbalnych i niewerbalnych12. Często,
w warsztatach wykorzystuje się omówioną wcześniej serię  Książek A
atwych w Czytaniu .
10
W ramach tej serii ukazały się następujące tytuły: W bibliotece; W kościele; U lekarza; Na poczcie; Ulica; W sklepie, Jadę
autobusem i tramwajem. Toruń 1992-2000
11
S. W. Józ
wiak, Inscenizacja baśni i zabawy czytelnicze jako formy biblioterapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym
dzieci upośledzonych umysłowo. Materiały konferencji  Zastosowanie bibliotrapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym .
Wałbrzych 1992
12
Zob. M. Panasiuk, Rozwój myślenia dzieci głuchych. Warszawa 1990.
12
3.4. Metodyka biblioterapii dzieci niewidomych i niedowidzących
Warsztaty prowadzone z tą grupą winny rozwijać potrzeby poznawcze i estetyczne, społeczne, rozwijać
niezależność i samodzielność, wzmacniać akceptację własnej niepełnosprawności. Większość
wprowadzanych metod została zaczerpnięta z tyflopedagogiki. Praca z tekstem opiera się głównie na
głośnym czytaniu przez prowadzącego warsztaty13, słuchaniu książek  mówionych (audiobooków),
samodzielnym odczytywaniu książek wydanych alfabetem Braille a, zaś dla dzieci najmłodszych
nieocenione będą książki  dotykowe (z wypukłymi obrazkami) np. seria  Shapes (tj.  Kształty )
wydawana w Londynie od 2000 roku. Warto pamiętać, że osoby niewidome i częściowo ociemniałe mają
najczęściej mocno rozwinięty zmysł słuchu, dlatego warsztaty należy urozmaicać o muzykoterapię,
ćwiczenia ruchowe z elementami rytmiki i śpiewu, ćwiczenia sprawności zmysłów innych niż wzrok oraz
usprawniające motorykę a także zajęcia plastyczne np. lepienie z plasteliny lub gliny. Cykl
proponowanych warsztatów może nosić tytuł:  Dobrze widzi się tylko sercem .
3.5 Metodyka biblioterapii w pracy z dziećmi i młodzieżą niedostosowaną
społecznie
Zaliczamy do tej grupy osoby niepotrafiące się dostosować do wymogów regulaminu szkolnego, często
popadające w konflikty z otoczeniem, zaniedbane wychowawcze, pochodzące z rodzin patologicznych,
popadające w konflikty z prawem. Celem warsztatów będzie rozładowanie negatywnych stanów
emocjonalnych i silnych napięć, pokonanie niechęci do literatury, pokazanie wartości czytania, korekta
negatywnych postaw. Dobrym środkiem biblioterapeutycznym będą tutaj książki: B. Rosiek Alkohol,
prochy i ja; J. Frey Pokręcony świat, Odlot na samo dno, Oszaleć ze strachu; M. Józefackiej Lotnica,
Chłopak na niepogodę; I. Jurgielewiczowej Inna; Krystyny Bogler Supergigant z motylem, Lot komety
i inne.
Dobór metod winien być zawsze przemyślany, indywidualnie dobrany do potrzeb grupy. Cennym
z
ródłem gotowych warsztatów może okazać się kwartalnik  Biblioterapeuta. Biuletyn Informacyjny
Polskiego Towarzystwa Bibliotrapetycznego wydawany we Wrocławiu pod redakcją Krystyny Hrycyk.
13
Np. czytanie książek, w których pojawia się bohater niewidomy: I. Jurgielewiczowej, Ten obcy. Warszawa 2009; J. Frey,
W ciemności. Wrocław 2004
13
Podsumowanie
Biblioterapia dzięki użyciu wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy
terapeutycznej w rozwiązywaniu problemów osobistych, znalazła szerokie zastosowanie w medycynie,
psychologii, pedagogice i bibliologii. Obecnie, ten rodzaj terapii wykorzystywany jest w pracy
z wszystkimi grupami wiekowymi: dziećmi, młodzieżą, osobami dorosłymi i seniorami. W zależności od
potrzeb grupy terapeutycznej stosuje się różnorodne metody pracy terapeutycznej oraz dostosowuje
odpowiedni model postępowania terapeutycznego. Warsztaty biblioterapeutyczne często wzbogaca się
o elementy muzykoterapii, choreoterapii, różnorakie działania plastyczne i ćwiczenia logopedyczne.
14