1
Charakterystyka metod stosowanych w wychowaniu
 metody indywidualne
Metody wychowania zajmują znaczące miejsce w procesie wychowawczym. Na jego
realizację składa się określony sposób działania, powodujący pewne zmiany zgodnie z
uprzednimi zało\
eniami. Te sposoby działania powinny być: celowe, planowe i przemyślane.
Słowo metoda pochodzi z języka greckiego methodos i oznacza drogę, sposób postępowania.
Ogólnie przez metodę rozumie się:
1) sposób postępowania stosowany świadomie, konsekwentnie oraz systematycznie,
2) zespół czynności i środków u\
ytych do osiągnięcia celu,
3) zespół zało\
eń ogólnych przyjętych w określonych badaniach.
Metoda jest pewnym sposobem działania, ale nie ka\
dy jego przejaw jest uznawany za
metodę. Za metodę nale\
y przyjąć jedynie te działania, które są świadome, skuteczne i mo\
na
je w razie potrzeby powtarzać.
H. Muszyński określa, i\
metoda wychowania  jest to ka\
dy wyodrębniony sposób
postępowania wychowawcy polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność
wychowanka, związany zawsze z dokonywaniem zmian w obrębie układu nagród i kar w
danej sytuacji wychowawczej .
J. Brągiel określa metodę wychowania jako  celowy sposób postępowania opiekuna
wychowawcy z wychowankiem znajdującym się pod jego opieką .
Inną definicję proponuje K. Konarzewski. Określa on metodę jako  powtarzalne czynności
zmierzające do celu . Oczekiwane zmiany osobowości następują pod wpływem celowych i
zamierzonych działań wychowawczych.
Inne podejście do metod wychowania reprezentuje E. Piotrkowiak. Dostrzega ona wyraz
ny
związek metod wychowania z zasadami postępowania wychowawczego, wyrosłymi z
1
 2
podstaw wzajemnego komunikowania się ludzi w obrębie ogólnie uznawanych norm etyczno
 moralnych. Metodę wychowania rozpatruje na dwóch ró\
nych płaszczyznach:
Płaszczyz
nie psychologicznej  wynikającej z podkreślenia istnienia w metodycznym
postępowaniu zespołu bodz
ców, oddziaływujących w sposób bezpośredni na system
aktywności człowieka, opartej na teorii behawiorystycznej,
Płaszczyz
nie pedagogicznej  zakładającej ujęcie metod wychowania w kontekście
procesu wychowawczego, czyli szerokich działań zaprojektowanych i dobranych w
oparciu o cele wychowawcze.
W literaturze pedagogicznej mo\
na spotkać ró\
ną klasyfikację metod wychowania.
H. Muszyński wyró\
nia cztery grupy metod:
- metody wpływu sytuacyjnego (wysuwanie sugestii, perswazja, oddziaływanie przykładem
osobistym, wyra\
anie aprobaty i dezaprobaty);
- metody wpływu sytuacyjnego (nagradzanie wychowawcze, karanie wychowawcze,
instruowanie, organizowanie doświadczeń wychowanka, wywoływanie antycypacji następstw
zachowań społeczno  moralnych, przydzielanie funkcji i ról społecznych, ćwiczenie)
- metody wpływu społecznego.
Natomiast Krzysztof Konarzewski wyró\
nia dwie grupy metod:
- metody indywidualne (modelowanie, perswazja, technika zadaniowa, nagradzanie i
karanie);
- metody grupowe (kształtowanie odniesienia porównawczego, nacisku grupowego,
kształtowanie systemu ról i norm grupowych, kształtowanie grupowych wzorów \
ycia).
Metody indywidualne
Metoda modelowania
Metoda modelowania jest jedną z najbardziej skutecznych metod stosowanych w
wychowaniu. Inaczej mo\
na ją nazwać metodą działania własnym przykładem, metodą
dawania dobrego przykładu lub metodą przykładu. Du\
ą jej skuteczność mo\
na przypisać
stwierdzeniu, \
e  słowa uczą, a przykłady przyciągają . Przekonać się o tym mo\
na,
obserwując ludzi pozostających ze sobą w częstych i bliskich kontaktach. Po upływie
pewnego czasu osoby te zaczynają się zachowywać w sposób zbli\
ony do siebie. Dzieje się
2
 3
tak w wyniku nieświadomego przyswajania sobie zachowań i postaw innych ludzi. Skłonność
taką  jak wykazały badania psychologiczne  przejawiają przede wszystkim dzieci.
Oddziaływanie przez dobry przykład nie wywołuje u wychowanków odruchów buntu czy
skłonności do robienia komuś na złość, jak to bywa w przypadku perswazji lub podczas
stosowania kar.
Aby ułatwić rodzicom, wychowawcom i nauczycielom stosowanie tej metody, wa\
ne jest
uświadomienie sobie niektórych przejawów ich zachowań, które często i łatwo podlegają
procesowi modelowania, czyli zwracają na siebie uwagę dzieci i młodzie\
y. Istotnymi
przejawami tych zachowań w rodzinie mogą być następujące postawy: okazywanie przez
rodziców wzajemnego zrozumienia, zaufania i serdeczności, udzielanie sobie pomocy i bycie
wobec siebie usłu\
nym, wzajemne zabieganie o zdrowie i dobre samopoczucie wszystkich
członków. Tego rodzaju postępowanie rodziców - jak twierdzą psychologowie  wywiera
bardzo du\
y wpływ na zachowanie oraz postawy społeczne i moralne po\
ądane u chłopców i
dziewcząt. Przyczynia się ono bowiem do powstawania atmosfery sprzyjającej upodabniania
ich zachowań do zachowań rodziców.
Znaczący wpływ na prawidłowy proces modelowania ma tak\
e okazywana przez rodziców
miłość rodzicielska, a więc miłość macierzyńska i ojcowska. Jest ona niezbędnym warunkiem
wszechstronnego rozwoju dziecka.
Modelowaniu podlegają równie\
przybierane przez rodziców, wychowawców i nauczycieli
postawy prospołeczne wobec innych ludzi z najbli\
szego otoczenia. Du\
e znaczenie ma
okazywana przez rodziców i nauczycieli wra\
liwość na wszelkie symptomy krzywdy i
niesprawiedliwości społecznej, a tak\
e na cierpienie i niepowodzenie innych osób. Wyrazem
takiej wra\
liwości mo\
e być zainteresowanie dziećmi chorymi, łącznie z organizowaniem dla
nich pomocy.
Metoda modelowania podobnie jak wszystkie pozostałe metody nie ma charakteru
uniwersalnego, dlatego trzeba ją wzbogacać o inne metody tego rodzaju.
Metoda zadaniowa
Jest równie wa\
ną jak poprzednia metodą wychowania. Polega ona na powierzaniu
dzieciom i młodzie\
y konkretnych zadań, których wykonanie prowadzi do konstruktywnych
zmian ich zachowań i postaw po\
ądanych z wychowawczego punktu widzenia, a tak\
e do
3
 4
wzbogacania ich wiedzy i doświadczeń w określonej dziedzinie działalności. Chodzi tu
przede wszystkim o szeroko pojętą działalność prospołeczną.
Metoda zadaniowa mo\
e być szeroko stosowana w rodzinie. Istnieje w niej bowiem wiele
okazji do świadczenia sobie wzajemnych usług. Przyjmują one ró\
norodną formę zadań
wykonywanych na rzecz domu i rodziny. Szczególnie sprzyjające warunki do stosowania tej
metody istnieją w rodzinach wielodzietnych (więcej ni\
dwupokoleniowych). Znajdują się w
nich bardzo często osoby, które się wzajemnie potrzebują oraz osoby, którym trzeba
bezwzględnie pomóc (małe dzieci, osoby starsze, chore, niedołę\
ne). Dzieci z tych rodzin
mają wiele okazji, aby rozwijać następujące umiejętności: dzielenie się z innymi, darowanie
winy, liczenie się ze zdaniem innych, obowiązkowość, ustępowanie i pomaganie słabszym.
Natomiast w rodzinach jednodzietnych i dwupokoleniowych dzieci mają mniej okazji
słu\
enia innym. Stąd te\
znana jest znamienna cecha jedynaków: brak wra\
liwości na
potrzeby innych ludzi. Te braki dobrze rekompensuje otwarcie domu jedynaka dla innych
dzieci, jak równie\
w miarę częste odwiedziny przez niego zaprzyjaz
nionych rodzin, w
których są jego rówieśnicy lub inne dzieci. Jest to najwłaściwsza droga do uwolnienia go od
nadmiernego egocentryzmu i umo\
liwienie mu normalnego rozwoju.
Niektórzy rodzice mylnie uwa\
ają, \
e najwa\
niejsze, co mają do spełnienia ich pociechy, to
bezwzględne oddanie się nauce szkolnej. W związku z tym chronią je przed wykonywaniem
obowiązków domowych takich jak: ścielenie łó\
ka, utrzymywanie porządku w pokoju i
innych. W zamian za to - poza zmuszaniem do kilkugodzinnego odrabiania lekcji -
wymagają od nich na przykład nauki gry na instrumencie itp. Nie ulega wątpliwości, \
e
dziewczęta i chłopcy zwolnieni z wykonywania jakichkolwiek obowiązków domowych,
obojętnieją z czasem na sprawy innych ludzi, są te\
na ogół nie lubiani wśród rówieśników i
mają trudności z nawiązywaniem z nimi serdecznych i bliskich kontaktów.
Obok rodziny dobrym terenem do zastosowania metody zadaniowej jest równie\
szkoła.
Szczególnie wa\
ne jest powierzanie uczniom zadań związanych z udzielaniem pomocy
kole\
eńskiej. Otó\
 jak wykazały badania  pomaganie innym w nauce, nawet gdy się nie
jest do tego nale\
ycie przygotowanym, sprzyja zdecydowanie podwy\
szeniu własnych
kwalifikacji w zakresie opanowania i rozumienia treści, jakie staramy się innym przekazać i
wyjaśnić. Innymi zadaniami przydzielanymi w szkole są ró\
ne formy działalności
samoobsługowej np. dbanie o czystość w klasie, wykonywanie czynności dy\
urnego. Metoda
zadaniowa odgrywa du\
ą rolę w szkole podczas organizowania uroczystości i imprez
klasowych.
4
 5
Mo\
liwość zastosowania jej istnieje tak\
e w warunkach \
ycia pozarodzinnego i
pozaszkolnego. Przejawiać się to mo\
e w udzielaniu zwłaszcza przez młodzie\
pomocy
ludziom kalekim, chorym, samotnym, starszym. Niesiona przez dzieci i młodzie\
pomoc
osobom potrzebującym jest szczególnie po\
ądana z wychowawczego punktu widzenia,
poniewa\
świetnie przygotowuje do pełnienia w przyszłości roli matki i ojca, \
ony i mę\
a.
Metoda perswazyjna
Mniej u\
yteczną metodą jest metoda perswazji. Polega ona głównie na uświadomieniu
dzieciom i młodzie\
y ró\
nych obowiązków i powinności, jakie mają wobec społeczeństwa,
innych ludzi i samych siebie oraz na przypominaniu przysługujących im praw. Stanowi więc
rodzaj słownego oddziaływania na świadomość moralną oraz społeczną dziewcząt i
chłopców.
Zastosowanie tej metody ma na celu szczególnie uprzystępnienie i wyjaśnienie ró\
nego
rodzaju wartości i norm. Dzięki niej dziewczęta i chłopcy uczą się odró\
niać dobro od zła,
poznają podstawowe zasady i normy moralne. U\
ywanie perswazji mo\
e te\
pomóc
dzieciom i młodzie\
y w poszukiwaniu i odnajdywaniu sensu swego istnienia oraz w
kształtowaniu własnego systemu wartości moralnych.
Skuteczność perswazji w kształtowaniu zachowań czy postaw z wychowawczego punktu
widzenia jest na ogół niewielka, jeśli równolegle nie stosuje się metody modelowania i
zadaniowej.
Mo\
liwe są ró\
ne formy perswazyjnego oddziaływania. W warunkach \
ycia rodzinnego
mo\
e nim być rozmowa, jaką prowadzą rodzice, dziadkowie i inni członkowie rodziny z
dziećmi. Takim sposobem jest równie\
zasłyszana przez dzieci rozmowa prowadzona przez
osoby dorosłe. Za najbardziej skuteczną uchodzi rozmowa niekierowana, licząca się z
osobistymi zainteresowaniami rozmówców. Charakteryzuje się szczerością wypowiedzi i
atmosferą wzajemnego zrozumienia.
Szczególną rolę do spełnienia ma perswazja w warunkach szkolnych. Z powodzeniem
mo\
e być stosowana na godzinach wychowawczych, na lekcjach języka polskiego, historii,
religii. Przebiera ona często formę swobodnej i szczerej wymiany poglądów. Mo\
e nią być
rozmowa niekierowana, przybierająca często postać dyskusji uczestniczącej. Nauczyciel czuje
5
 6
się równoprawnym jej uczestnikiem, nie lekcewa\
y odmiennych od swoich opinii i poglądów
uczniów.
Metoda nagradzania
Często stosowaną metodą wychowania jest metoda nagradzania czyli tzw. pozytywnego
wzmocnienia. Polega ona na promowaniu pozytywnych zachowań z punktu widzenia
wychowawczego za pomocą udzielania pochwał (ustnych lub pisemnych) i przyznawania
nagród (rzeczowych lub innych np. zgoda na dłu\
sze oglądania telewizji). Stosowanie
nagradzania jest tym skuteczniejsze, im bardziej stosuje się je zgodnie z upragnionymi przez
dzieci i młodzie\
rodzajami wzmocnień pozytywnych. Spełnia ona dwie funkcje:
1. Dzieci i młodzie\
dowiadują się o zgodnym z oczekiwaniami dorosłych wykonaniu
określonych poleceń.
2. Udzielanie pochwały i nagrody jest czynnikiem motywującym do zachowań społecznie i
moralnie po\
ądanych.
Metoda ta spełnia takie funkcje jedynie wówczas, gdy bywa właściwie stosowana.
Poprawne stosowanie metody nagradzania wymaga przestrzegania kilku zasad wzmocnienia
pozytywnego:
Nale\
y wzmocnić jedynie przejawy zachowań po\
ądanych z wychowawczego punktu
widzenia, natomiast świadomie i celowo unikać wzmocnień zachowań o charakterze
destruktywnym, świadczących niekorzystnie o dzieciach i działających na ich szkodę.
Po\
ądane pod względem społecznym i moralnym zachowania wymagają wzmocnień
bezpośrednio po zamanifestowaniu ich przez dzieci i młodzie\
, a więc jest
przeciwwskazane nagradzanie wychowawcze dopiero po upływie jakiegoś czasu od
pojawienia się takich zachowań.
Podczas wstępnych wzmocnień określonego zachowania nale\
y wzmocnić je za
ka\
dym razem, gdy tylko pojawi się ono w polu widzenia dorosłego.
Z chwilą, gdy wzmocnione zachowanie zaczyna się pojawiać coraz częściej i w
stopniu zadawalającym, powinno się je wzmacniać w sposób przerywany, a nie ciągły
czy systematyczny. Dzięki temu umo\
liwia się wychowankom postępowanie na coraz
wy\
szym poziomie. Chodzi o to, by nabrali przekonania, \
e na dodatkowe
wzmocnienie w postaci pochwały lub nagrody powinni zasłu\
yć w szczególny sposób.
6
 7
Wzmocnienia materialne np. w postaci ksią\
ek, słodyczy, powinno łączyć się ze
wzmocnieniem w formie ró\
nego rodzaju pochwał (nagradzanie dziecka uśmiechem,
przychylnym spojrzeniem, dobrym słowem). Praktyka taka zmierza do tego, aby z
biegiem czasu mo\
na było zrezygnować z nagradzania materialnego na rzecz
wzmocnienia w postaci pochwał.
Na ogół przyjmuje się, \
e stosowanie tej metody:
- zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia oczekiwanego przez dzieci i młodzie\
sposobu
ich postępowania;
- pozytywnie motywuje ich do zachowań społecznie i moralnie po\
ądanych;
- wpływa na aktywność i kreatywność dziewcząt i chłopców;
- umacnia poczucie własnej wartości i własnej godności.
Pomimo du\
ej u\
yteczności tej metody wielu pedagogów i psychologów przestrzega przed
nadu\
ywaniem i popełnieniem błędów w jej stosowaniu. Podkreśla się, \
e dziecko zbyt często
chwalone i nagradzane zaczyna wobec innych przyjmować postawę roszczeniową. Uczy się
działań na wskroś interesownych. Oczekuje bowiem w następstwie zachowań społecznie i
moralnie po\
ądanych jakiejś nagrody i zadośćuczynienia. Bez niej wyraz
nie zaniedbuje
spełnienie swych obowiązków i powinności.
Błędem jest rezygnowanie z metody nagradzania wobec dzieci i młodzie\
y społecznie
nieprzystosowanej lub niedostosowanej. One są w szczególny sposób spragnione pochwał i
nagród ze strony dorosłych.
Zdarza się te\
, \
e najwięcej pochwał i nagród otrzymują dziewczęta i chłopcy, którzy
najmniej tego potrzebują. W takiej sytuacji uczą się oni dobrych manier wyłącznie za cenę
bardziej lub mniej jawnego ich chwalenia lub nagradzania. Takie postępowanie osłabia lub
eliminuje w nich wszelkie oznaki wspaniałomyślności i bezinteresowności, a tym samym
wzmacnia postawy egoistyczne, sprzyja te\
niezdrowej konkurencji zarówno w środowisku
rodzinnym, jak i szkolnym.
Korzystanie z metody nagradzania mo\
e być chybione równie\
w sytuacji udzielania
pochwały i przydzielania nagród w gruncie rzeczy pozbawionych wszelkiego wpływu
wychowawczego na danych wychowanków. Po prostu nie pełnią one funkcji
zadośćuczynienia za określone zachowanie.
Inną ujemną stroną metody nagradzania jest pewien niedosyt systematycznego i
nadgorliwego jej stosowania. W pierwszym przypadku zapewnia się, \
e jednorazowa lub
okazjonalna pochwała lub nagroda na pewno w mniejszym stopniu motywuje dzieci i
7
 8
młodzie\
do zachowań po\
ądanych z punktu widzenia wychowawczego ni\
w miarę
systematyczne stosowanie wobec nich wzmocnień pozytywnych. W drugim zaś przypadku
mo\
e zaistnieć niebezpieczeństwo uniewra\
liwienia się na udzielane przez dłu\
szy czas
pochwały i nagrody albo pojawienia się wspomnianej wcześniej postawy roszczeniowej.
Metodę nagradzania stosuje się niekiedy nie tyle w zale\
ności od zaistniałej sytuacji
wychowawczej, ile przysłowiowego  widzi mi się , czy beztroskiego humoru rodzica,
wychowawcy lub nauczyciela. Praktyka taka jest jednym z powodów, dla których nagradza
się dzieci i młodzie\
nie bezpośrednio po ich zasługującym na pochwałę zachowaniu, lecz
dopiero po upływie dłu\
szego czasu od chwili jego zaistnienia.
Niebagatelną rzeczą jest tak\
e zdawanie sobie sprawy z tego, \
e metoda nagradzania nie
gwarantuje natychmiastowego sukcesu pedagogicznego. Korzystny jej wpływ widoczny jest
dopiero po pewnym czasie.
Metoda ta jest szczególnie przydatna w zastosowaniu do dzieci w młodszym wieku oraz
dziewcząt i chłopców sprawiających trudności wychowawcze. Wymaga jednak zazwyczaj
powściągliwego stosowania oraz stopniowej i dyskretnej rezygnacji z niej z upływem czasu,
gdy pojawią się konstruktywne zmiany w zachowaniu dzieci i młodzie\
y.
Metoda karania
Metodą wychowania na ogół najlepiej poznaną i najczęściej stosowaną jest metoda karania,
nazywana równie\
metodą wzmocnień negatywnych. Jest ona sposobem oddziaływania
wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych kar, celem zapobie\
enia powtórzenia
przez chłopców i dziewczęta zachowań niezgodnych z obowiązującymi wartościami i
normami. Zmierza ona do wywołania przykrych konsekwencji niepo\
ądanych zachowań
dzieci i młodzie\
y. Jest mniej skuteczna ni\
metoda nagradzania.
Karanie nie powinno w niczym urągać godności dziecka, nie powinno być stosowane
podczas uniesienia dorosłego. Nale\
y wyjaśnić karanemu, na czym polega jego wina. Kara
powinna następować w zasadzie bezpośrednio po przewinieniu i być stosowana po
przekonaniu wychowanka, \
e postąpił z
le i zasługuje na nią.
Uczeni na ogół są zgodni, \
e metoda karania raczej  tłumi ni\
 wygasza złe sposoby
postępowania dziewcząt i chłopców. To znaczy przyczynia się częściej do chwilowego ich
zaprzestania ni\
całkowitego wyeliminowania. Stwierdzono równie\
ponad wszelką
wątpliwość, i\
nadmiar karania wyzwala skłonność do agresji.
8
 9
Powa\
ne zastrze\
enia budzi metoda karania odwołująca się do kar fizycznych (cielesnych).
Karanie fizyczne przede wszystkim uwłacza godności osobistej wychowanków, wzmaga ich
agresywność i uprzedzenie wobec osób dorosłych. Poza tym bite i maltretowane dzieci
nabierają skłonności do bicia własnych dzieci w przyszłości.
Złe skutki w procesie wychowania powoduje równie\
karanie niesprawiedliwe, budzące
chęć odwetu ze strony karanego i wymierzone w stanie zdenerwowania, a to głównie po to,
aby uśmierzyć własne niezadowolenie i gniew.
Skuteczność metody karania  podobnie jak efektywność metody nagradzania  zale\
y od
spełnienia wielu warunków. Nale\
ą do nich między innymi: pozytywny stosunek karanego do
ka\
ącego, dyskrecja podczas wymierzania kary i stosowanie jej w przyjaznej atmosferze, tj.
nie w obecności osób trzecich i nie w sposób bezduszny. Podkreśla się równie\
zale\
ność
powodzenia i niepowodzenia stosowanych kar od stopnia odporności dzieci i młodzie\
y na
frustrację oraz od ich wra\
liwości i samooceny.
W odwoływaniu się do metody karania warto pamiętać, \
e młodzi ludzie nie zawsze są w
stanie dostosować się do stawianych im wymagań, nie posiadają umiejętności spełnienia
wszystkich oczekiwań dorosłych.
Wielu pedagogów uwa\
a, \
e koniecznym warunkiem skuteczności tej metody jest
okazywana karanym chłopcom czy dziewczętom miłość, jaką \
ywi wobec nich wychowawca.
Jednocześnie podkreśla się, \
e wychowawca, który nie karze z miłości, pozbawia karą
mo\
liwości konstruktywnego wpływania na dzieci i młodzie\
.
Zastosowanie metod wychowania jest tym skuteczniejsze, im bardziej idzie ono w parze z
przestrzeganiem psychospołecznych warunków efektywności oddziaływań wychowawczych.
Słusznie przestrzega się przed nadgorliwym wykorzystaniem zalecanych w pedagogice metod
i technik wychowania. Mo\
e to wpłynąć ujemnie na własne i oryginalne podejście rodziców,
wychowawców i nauczycieli w postępowaniu wychowawczym. Według Krzysztofa
Konarzewskiego   Nauczanie metod rodzi schematyzm i zabija twórczość . Przy czym
pewna wiedza o metodach wychowania okazuje się konieczna (o czym przypomina K.
Konarzewski) dla prawdziwie innowacyjnego podejścia pedagogicznego.
9
 10
Bibliografia:
1. A
obocki M. , Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2004.
2. Dąbrowska T. , Wojciechowska  Charlak. , Między praktyką a teorią wychowania,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie  Skłodowskiej, Lublin 1997.
3. Konarzewski K. , Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, PWN, Warszawa 1982.
4. Piotrkowiak E. , Metody wychowania [w:], Tchorzewski A. (red.), Wychowanie w
kontekście teoretycznym, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1993.
Opracowała: Maria Fortas
Nauczyciel kształcenia zintegrowanego
w Zespole Szkół w Maszewie Du\
ym
www.zsmd.edu.pl
10