984501095

Oleksij Komar¹, Natalia Chamajko

Idol ze Zbrucza: zabytek z epoki romantyzmu?¹

W badaniach i rekonstrukcjach wierzeń przedchrześcijańskich u Słowian wschodnich jedno z miejsc centralnych należy tradycyjnie do idola wydobytego z rzeki Zbrucz. Rzeźba ta to swoista „wizytówka” pogaństwa słowiańskiego, uznawana bez wątpliwości za jego najbardziej przykładowe świadectwo, które figuruje na okładkach dziesiątków, jeśli nie setek książek naukowych i popularno-naukowych. Obfitość literatury poświęconej zabytkowi jest po prostu ogromna: historycy, archeolodzy, historycy sztuki, kulturoznawcy, etnografowie, lingwiści, krajoznawcy -wszystkich już od ponad półtora stulecia przyciąga zagadka tej figury, semantyka jej przedstawień i dzieje znaleziska.

Dla archeologa idol ze Zbrucza to w dodatku najbardziej znany w świecie okaz wśród starożytności słowiańskich, chociaż z uwagi na zagadkowe okoliczności odkrycia w wodach rzeki jest on zupełnie pozbawiony naturalnego kontekstu archeologicznego. Datowanie posągu może obecnie opierać się tylko na analogiach i analizie stylistycznej oraz technologicznej, a także na danych z ekspertyzy petrograficznej. Ważną rolę pomocniczą odgrywają też studia nad zapleczem archeologicznym miejsca znaleziska i próby modelowania okoliczności dostania się artefaktu do rzeki.

ANALOGIE I ZAPLECZE ARCHEOLOGICZNE

Całe stulecie, do lat 50. XX w., idol ze Zbrucza pozostawał obiektem najzupełniej bezprecedensowym dla obszarów wschodniosłowiańskich, a jako analogie przytaczano tylko kamienne posągi Prusów z XII-XIII w., rzeźby scytyjskie i figury powstałe w kręgu tureckich ludów Eurazji². Wszelako w 1950 r. na terenie osady kultury czerniachowskiej we wsi Iwankowce (rejon nowouszycki, obwód chmielnicki) na Naddniestrzu zostały odkryte dwa czterościenne posągi z twarzami (ryc. 1: 1,2) oraz rzeźba antropomorficzna o charakterze scytyjskim. Wasyl J. Dowżenok doszedł do wniosku, że czworograniasta trójlica figura nr 1 z Iwankowiec (ryc. 1: 2) stanowi bezpośrednią analogię do idola ze Zbrucza i możliwe, że przedstawia to samo bóstwo. W zakresie datowania znalezisk badacz stwierdził niedostatek informacji, zaznaczając, że rzeźby pochodzą albo z okresu istnienia kultury czerniachowskiej, albo pojawiły się na terenie osady później³.

W latach 1951-52 na osadzie przeprowadzono wykopaliska w miejscu odkrycia figury nr 1. Na podstawie wyników tych prac wszystkie trzy posągi zostały zinterpretowane przez Mychajłę J. Braj-czewskiego i W. J. Dowżenka jako należące do wczesnosłowiańskiego zespołu sakralnego z kręgu

¹    Artykuł jest zmienioną i poszerzoną wersją wcześniejszej publikacji A. Komara i N. Chamajko (2011). Autorzy serdecznie dziękują prof. Michałowi Parczewskiemu za przekład tekstu oraz za cenne uwagi merytoryczne, a także za podjęty trud zredagowania polskiej edycji artykułu.

²    W. Demetrykiewicz 1910, s. 2-13; L. Niederle 1916, s. 201-202, obr. 14; A. Zakharov 1934, s. 337-347.

³    V. I. Dovżenok 1952, s. 136-141, ris. 43-44.

5

1

Instytut Archeologii, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, Kijów.