Elementy tektoniki
Elementy tektoniki
Tektonika jest działem geologii zajmującym się budową skorupy ziemskiej oraz przyczynami,
przebiegiem i skutkami procesów prowadzących do jej deformacji.
Ogół procesów prowadzących do mechanicznych odkształceń skorupy ziemskiej zwany jest
diastrofizmem.
Mianem tektoniki określa się również budowę geologiczną jakiegoś obszaru w zakresie
zależnym od diastrofizmu, czyli przestrzenne rozmieszczenie różnych genetycznie i wiekowo
kompleksów skalnych w skorupie ziemskiej (obszar może mieć np. tektonikę fałdową,
platformową).
Część geologii zajmująca się drobnymi i średnimi strukturami tektonicznymi to geologia
strukturalna. Zaburzenia położenia warstw najlepiej widoczne są w skałach sadowych, które
tworzą się najczęściej jako poziome warstwy. W wyniku działania różnych sił warstwy mogą
zmienić swoje położenie na ukośne. Położenie warstwy w przestrzeni określamy za pomocą
biegu i upadu.
strop
warstwy
miąższość
warstwy
spąg
warstwy
Bieg - jest to kąt prawy zawarty między północą i linią biegu.
Linia biegu - linia pozioma leżąca na stropie lub spągu warstwy powstała z przecięcia się tego
stropu lub spagu z płaszczyzną poziomą. Upad jest to maksymalny kąt nachylenia warstwy w
stosunku do płaszczyzny poziomej .
Bieg i upad warstw mierzy się za pomocą kompasu geologicznego
1
Zaburzenia warstw dzielimy na ciągłe, to znaczy ze mogą być one powyginane, ale nie
porozrywane. Są to zaburzenia fałdowe.
Jeżeli warstwy są popękane, a ich ciągłość przerwana i części warstwy względem siebie
przesunięte, to zaburzenia czy deformacje są nieciągłe.
deformacje ciągłe
deformacje ciągłe
Fałd jest to wygięcie warstwy, ławicy lub innego płaskiego elementu strukturalnego.
W fałdzie wyróżniamy część wewnętrzną, czyli jądro i otaczające je z dwóch stron skrzydła.
2
Fałdy dzielimy na symetryczne i asymetryczne.Asymetria polega na różnej długości skrzydeł,
czasem różnej miąższości warstw i ich kształcie
Fałd składa się najczęściej z dwu form sąsiadujących ze sobą: antykliny czyli siodła  zawiera
utwory starsze w jądrze i synkliny, czyli łęku z utworami młodszymi w jądrze.
Odcinek fałdu o największej krzywiz
nie to przegub. Wiąże on ze sobą dwa skrzydła. Oś fałdu
jest to linia biegnąca wzdłuż przegubu w połowie jego szerokości (podłużna oś symetrii fałdu).
Powierzchnia osiowa fałdu to powierzchnia łącząca osie danego fałdu we wszystkich
przegubach.
Promień fałdu  odstęp między powierzchniami osiowymi sąsiednich form fałdu, a więc
antykliny i synkliny, mierzona prostopadle do tych powierzchni.
Podstawą tej klasyfikacji jest położenie powierzchni osiowych i skrzydeł oraz ogólna pozycja
form fałdowych.
Fałd stojący  powierzchnie osiowe pionowe
Fałd pochylony  powierzchnia osiowa pochylona,
obydwa skrzydła pochylone w przeciwnych kierunkach,
bądz
jedno pionowe, drugie nachylone
Fałd obalony  powierzchnia osiowa pochylona,
obydwa skrzydła nachylone w tym samym kierunku
Fałd leżący  powierzchnia osiowa pozioma
Fałd przewalony  powierzchnie osiowe pochylone
lub pionowe, pozycja form fałdowych odwrócona.
W wyniku odwrócenia antyklina staje się formą wklęsłą
(otwartą ku górze), a synklina formą wypukłą.
Zespół fałdów, których obwiednia, przynajmniej górna, jest wypukła ku górze to antyklinorium.
Jeżeli obwiednia górna jest wklęsła, to synklinorium.
3
Monoklina  zespół warstw zgodnie nachylonych o jednokierunkowym następstwie
stratygraficznym.
deformacje nieciągłe
deformacje nieciągłe
Uskok to przerwa w ciągłości skał połączona z przesunięciem wzdłuż niej rozdzielonych części
masywu skalnego, czyli skrzydeł uskoku. Powierzchnia uskokowa  uskok może mieć
położenie od pionowego do poziomego.
Powierzchnie poziome są rzadkie, związane są z dużymi przemieszczeniami i mają formy
nasunięć. Gdy skrzydła uskoku nie stykają się, mówimy o szczelinie uskokowej.
Jeżeli kierunek  oś przemieszczenia uskokowego jest zbliżony do linii upadu powierzchni
uskokowej, to jest to uskok zrzutowy. Jeżeli pokrywa się z linią biegu, to jest to uskok
przesuwczy. Jeżeli leży między linią biegu i upadu, to jest to uskok zrzutuwo  przesuwczy.
Uskok zrzutowy - przemieszczenie skał w pionie, uskok przesuwczy  w poziomie
W uskoku zrzutowym i zrzutowo  przesuwczym jedno skrzydło ulega obniżeniu  jest to
skrzydło zrzucone, a drugi jest względnie wyniesiony  jest to skrzydło wiszące.
uskoki normalne  jeżeli powierzchnia uskokowa jest nachylona w stronę skrzydła zrzuconego
uskoki odwrócone (inwersyjne)  w których powierzchnia jest nachylona w stronę skrzydła
wiszącegouskoki progowe  w których powierzchnia uskokowa jest pionowa
4
ślizg  przemieszczenie skrzydeł mierzone wzdłuż powierzchni uskokowej
rozsunięcie  przemieszczenie poziome rozdzielonych uskokiem części warstwy
zrzut  składowa pionowa przemieszczenia
Struktury obcięte co najmniej dwoma uskokami, mniej więcej równoległymi i wypiętrzone,
nazywamy zrębem albo horstem, a obniżone  rowem tektonicznym.
Zapadlisko fragment skorupy ziemskiej (zwykle rozległy), obniżony uskokowo, którego
krawędzie, w odróżnieniu od rowu tektonicznego, nie musza być równoległe.
Nasunięcia i płaszczowiny - są to procesy pokrewne uskokom z tą różnicą, że masa
przemieszczana często podlega odkształceniom plastycznym.
Nasunięcie polega na przemieszczeniu mas skalnych wzdłuż poziomej powierzchni.
Jeżeli nasunięcie jest niewielkie to jest traktowane jako uskok poziomy.
Lecz gdy proces ten ma rozmiary regionalne (przemieszczenie na odległość
co najmniej kilku kilometrów) traktowane jest to jako płaszczowina.
Najbardziej złożoną budowę, o zawikłanej tektonice wykazują płaszczowiny. Są to deformacje z
pogranicza ciągłych i nieciągłych. Masy skalne przesunięte są mniej więcej poziomo, na
znaczną odległość, stykające się ze swym podłożem wzdłuż powierzchni nieciągłości i często
oderwane od skały macierzystej.
5
Płaszczowiny tatrzańskie. Od kredy górnej (100 mln. lat temu), nastąpiły ruchy
płaszczowinowe spowodowane ruchami mikropłyt litosfery w obrębie Oceanu Tetydy. W
wyniku nacisku skały osadowe z południa oderwały się od swojego podłoża i zaczęły
nasuwać się w stronę północną w formie płaszczowin: kriżniańskiej i choczańskiej
(płaszczowiny reglowe). Nasuwające się płaszczowiny reglowe spowodowały powstanie
przed nimi trzech płaszczowin wierchowych: Czerwonych Wierchów, Giewontu i
Szerokiej Jaworzyńskiej.
Tektonika solna - zespół zjawisk i form tektonicznych związanych z występowaniem
soli. Sól cechuje się wysoką plastycznością i mniejszą gęstością niż większość skał.
Najczęściej następuje wyciskanie soli ku górze, co prowadzi do przebicia jej przez
nadległe warstwy skalne. Sól wykorzystuje osłabienia nadkładu, a więc uskoki czy
struktury fałdowe.
halotektonika - ruchy soli pod wpływem nacisków tektonicznych
halokineza - ruchy soli pod wpływem ciężaru skał nadległych
Procesy prowadzące do tego nazywamy diapiryzmem, a formy diapirami. Struktury
diapirowe mają najczęściej postać kominów, grzybów,
W Polsce rozpoznano około 20 wysadów soli cechsztynskich, głównie na Kujawach.
6
 7