tom 4, nr 4, 144 152
© Copyright 2007 Via Medica
Psychiatria PRACA ORYGI NAL NA ISSN 1732 9841
Katarzyna Guzińska1, Agata Kupc2, Bogusław Borys3
1
Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego, Oddział Rehabilitacji Kardiologicznej w SP ZOZ Sanatorium
MSWiA w Sopocie
2
Wydział Nauk o Zdrowiu, Zakład Psychologii Klinicznej Akademii Medycznej w Gdańsku, Klinika
Kardiologii i Elektroterapii Serca Akademii Medycznej w Gdańsku
3
Wydział Nauk o Zdrowiu, Zakład Psychologii Klinicznej Akademii Medycznej w Gdańsku
Zasoby odporności na stres
w procesie zdrowienia u pacjentów
z chorobÄ… niedokrwiennÄ… serca
Stress resistance resources in the recovery process
of patients with ischemic heart disease
Abstract
Introduction. According to the holistic health model  stress resistance resources (SRR) are being recognized as
Introduction.
Introduction.
Introduction.
Introduction.
an essential factor that modify the negative stress consequences, which are caused by an illness and have the
impact not only on the quality of experience of disease but also for the recovery process. This study examines the
value of two SRRs (general self-efficacy and social support) in the recovery process of patients with ischemic heart
disease (IHD) who had participated in complex cardiac rehabilitation.
Material and methods.
Material and methods.
Material and methods.15 patients after PTCA and 15 patients after CABG took part in 4 weeks cardiac rehabi-
Material and methods.
Material and methods.
litation. Participants were administered individually. General Self-Efficacy Scale; Berlin Social Support Scales; Mul-
timensional Health Locus of Control Scale Polish version by and Acceptance of Illness Scale.
Results.
Results.
Results. In our study we found that patients with ischemic heart disease (after PTCA/ CABG) who participated in
Results.
Results.
cardiac rehabilitation in sanatorium were characterized by high level of general self-efficacy and high level of social
support in terms of: perceived available support, need for support and support seeking. We observed greater
external locus of control and lower level of illness acceptance at the beginning of cardiac rehabilitation than at the
end, in patients after CABG. These patients who had undergone CABG imputed lower income of chance on their
health and higher level of illness acceptance at the end of cardiac rehabilitation than at the beginning.
Conclusions.
Conclusions.
Conclusions. Results let us to define the accessibility and utility of SRR in the recovery process of patients with IHD
Conclusions.
Conclusions.
participating in cardiac rehabilitation. In the recovery process of patients beside predictors of health behavior in
sort of self-efficacy and social support vital meaning have health beliefs ranged health locus of control and accep-
tance of illness which are being modify by kind of cardiac treatment and the stage of rehabilitation.
key words: health, stress resistance resources, self-efficacy, social support, health locus
of control, acceptance of illness, ischemic heart disease/coronary artery disease
Wstęp ujęcia nie tylko istoty tego schorzenia, uwarunkowań
Współczesne podejście do rozumienia choroby nie- polietiologicznych, ale również samego procesu zdro-
dokrwiennej serca zakłada integrację stanowiska me- wienia [1]. Zdrowie analizuje się w kategoriach proce-
dycznego i psychospołecznego w celu całościowego sów zachodzących w organizmie i jest rozumiane jako
dynamiczny proces ukierunkowany na przywracanie
stale zakłócanej równowagi organizmu w związku
z nieustannie dokonujÄ…cymi siÄ™ zmianami zachodzÄ…-
Adres do korespondencji:
dr n. hum. Katarzyna Guzińska
cymi wewnątrz niego i w otaczającym środowisku [2].
Instytut Psychologii UG
W modelu holistycznym człowiek jest traktowany pod-
Zakład Psychologii Klinicznej i Neurolingwistyki
ul. Pomorska 68, 80 343 Gdańsk
tel. [phone]  sekretariat
e-mail: [e-mail]
www.psychiatria.viamedica.pl
144
Guzińska I. i wsp., Zasoby odporności na stres w procesie zdrowienia
miotowo. Dokonuje określonych wyborów i kieruje ściowe określa się jako potencjały zdrowia, które po-
swoim zachowaniem oraz ponosi współodpowiedzial- zwalają unikać stresorów, usprawnić proces radzenia
ność za stan swojego zdrowia, jak również za proces sobie z wymaganiami oraz bezpośrednio wpływać na
leczenia. Zachowania zdrowotne w sytuacji choroby zdrowie. Wśród tak rozumianych zasobów wymienia
to świadomie podjęte przez pacjenta działania w celu się: właściwości biologiczne, psychologiczne i inter-
ochrony i zachowania zdrowia [3]. personalne człowieka, właściwości sieci społecznych,
w tym grupy wsparcia, szeroko pojmowane cechy śro-
Choroba niedokrwienna serca dowiska oraz kontekst kulturowy [1, 10].
i wybrane metody leczenia Powszechnie uznanymi predyktorami zachowań zdrowot-
Choroba niedokrwienna serca, nazywana także cho- nych, pozytywnie związanymi z powrotem do zdrowia,
robą wieńcową, jest schorzeniem przewlekłym, roz- są zasoby odpornościowe w postaci poczucia własnej sku-
wijającym się powoli, często bezobjawowo nawet teczności oraz wsparcia społecznego [1, 3, 11, 12].
przez kilkanaście lat. Z tego powodu większość cho- Poczucie własnej skuteczności definiuje się jako ogól-
rych nie jest świadoma swojej choroby ani tego, że ne przekonanie człowieka dotyczące własnych możli-
przyczynia się do jej rozwoju. Nierzadko pacjent do- wości podjęcia i przeprowadzenia działań prowadzą-
wiaduje się o niej dopiero w momencie wystąpienia cych do osiągnięcia zaplanowanego rezultatu [13 17].
silnych powikłań, na przykład zawału serca [4]. W związku z tym spostrzeganie własnej skuteczności po-
Choroba niedokrwienna serca to zespół objawów kli- zwala przewidywać intencje i działania również w zakre-
nicznych, które powstają na skutek zaburzenia rów- sie zachowań zdrowotnych. Oznacza to, że z uogól-
nowagi między zapotrzebowaniem mięśnia sercowe- nionym poczuciem skuteczności, stanowiącym względ-
go na tlen i związki energetyczne, a ich aktualną do- nie trwałą właściwość o charakterze dyspozycyjnym,
stawą. Najczęstszą przyczyną niedokrwienia mięśnia wiąże się oczekiwanie skuteczności specyficznej w za-
sercowego jest miażdżyca tętnic wieńcowych. Wśród kresie lokalizacji kontroli działań w obszarze zdrowia.
innych przyczyn wymienia się: kurcz tętnicy, jej zwłók- Przyjmowanie odpowiedzialności za własne zdrowie
nienie oraz zator [5 7]. i podejmowanie zachowań prozdrowotnych wyraża
Aby przywrócić prawidłowe ukrwienie mięśnia serco- stopień przekonania, że kontrola nad własnym zdro-
wego, najczęściej wykonuje się zabieg angioplastyki wiem bardziej zależy od jednostki (wewnętrzna loka-
naczyń wieńcowych (PTCA, percutaneonus translume- lizacja kontroli zdrowotnej) oraz wpływu innych,
nal coronary angioplasty) oraz wszczepienie pomo- zwłaszcza personelu medycznego (zewnętrzna lokali-
stów aortalno-wieńcowych (CABG, coronary artery zacja kontroli zdrowotnej  własne zdrowie jest wyni-
bypass grafting ). Angioplastyka naczyń wieńcowych kiem oddziaływania innych), niż przypadku (zewnętrz-
polega na odblokowaniu zwężonej lub zamkniętej na lokalizacja kontroli zdrowotnej  o stanie zdrowia
tętnicy wieńcowej i często odbywa się zaraz po zdia- decyduje przypadek lub inne czynniki zewnętrzne) [3, 17].
gnozowaniu choroby niedokrwiennej serca, podczas Jednocześnie przekonania dotyczące skuteczności
zabiegu koronarografii. Natomiast do CABG kwalifi- wpływają na ocenę zasobów jednostki w sytuacji stre-
kuje się pacjentów, u których nie można poszerzyć sowej, między innymi określają poziom gotowości do
tętnic wieńcowych za pomocą PTCA. U pacjentów tych korzystania ze wsparcia społecznego [10].
często występuje mocno zaawansowany proces zmian Wsparcie społeczne jest pojęciem wielowymiarowym
miażdżycowych i ze względu na liczne zmiany i znajduje się na pograniczu między zasobami spo-
miażdżycowe konieczne jest również wykonanie po- łecznymi a osobistymi człowieka [1, 11]. Wraz z czyn-
mostów tętnic udowo-podkolanowych bądz
przepro- nikami poznawczymi wpływa na zachowania dotyczą-
wadzenie operacji tętnic szyjnych [5 9]. ce realizacji celów zdrowotnych [13, 18].
Najogólniej, wsparcie społeczne jest definiowane jako
Zasoby odpornościowe zasoby dostarczane przez interakcję z innymi ludz
mi [10].
Zarówno procesy zdrowia, jak i choroby z jednej stro- Poznawcze i behawioralne wymiary wsparcia społecz-
ny są zdeterminowane zasobami, a z drugiej deficyta- nego obejmują między innymi:
mi odpornościowymi człowieka. Działają one jako  spostrzegane dostępne wsparcie dotyczące oceny
moderatory w procesie adaptacji, wpływając na mo- dostępności pomocy ze strony innych osób, bez-
tywację do rozwoju i ochrony zdrowia, sprzyjając lub pośrednio wpływające na zdrowie i dobrostan,
utrudniając zapobieganie zagrożeniom zdrowotnym, niezależnie od czynników sytuacyjnych;
natomiast w sytuacji choroby  warunkując procesy  zapotrzebowanie na wsparcie określające potrze-
zdrowienia. W psychologii zdrowia zasoby odporno- bÄ™ wykorzystywania wsparcia w sytuacji stresowej;
www.psychiatria.viamedica.pl
145
Psychiatria 2007, tom 4, nr 4
 poszukiwanie wsparcia, czyli częstotliwość lub Hipotezy badawcze
zakres poszukiwania pomocy innych osób [1, Opierając się na dotychczasowych rozważaniach, sfor-
11, 18]. mułowano pytania i hipotezy badawcze.
Trafne jakościowo i ilościowo wsparcie społeczne Ogólne pytanie badawcze brzmi: Jaki jest udział wy-
w sytuacji kryzysu spowodowanego chorobą działa branych zasobów odporności na stres (SRR, stress re-
podtrzymująco i uodparniająco [19]. sistance resources)  poczucia własnej skuteczności
i wsparcia społecznego w procesie zdrowienia u pa-
Rehabilitacja kardiologiczna cjentów z chorobą niedokrwienną serca? W odpowie-
W praktyce klinicznej można zaobserwować względną dzi na to pytanie należy uwzględnić ewentualną róż-
dynamikę procesu zmagania się z chorobą niedo- nicę w zależności od rodzaju zastosowanego leczenia
krwienną serca w zależności od etapu leczenia i re- interwencyjnego (PTCA/CABG), jak również etapu sa-
habilitacji. Dobrym predyktorem jakości życia jest akcep- natoryjnej rehabilitacji kardiologicznej (etap począt-
tacja choroby. Jest ona poznawczą próbą poradzenia kowy/końcowy)  co wynikało z założeń badawczych.
sobie z problemem przez pogodzenie się z sytuacją cho- Szczegółowe pytania badawcze są następujące:
roby i wynikających z niej ograniczeń. W praktyce ozna- 1. Jak kształtuje się poziom uogólnionej samosku-
cza to, że wyższy poziom akceptacji choroby wiąże się teczności i wsparcia społecznego u pacjentów
z lepszÄ… adaptacjÄ… do sytuacji leczenia i rehabilitacji [17]. z chorobÄ… niedokrwiennÄ… serca uczestniczÄ…cych
Zasoby odporności na stres wspomagają procesy zdro- w sanatoryjnej rehabilitacji kardiologicznej, zależ-
wienia w przebiegu rehabilitacji kardiologicznej, któ- nie od zastosowanego leczenia interwencyjnego?
ra ma charakter kompleksowy i wieloetapowy [11]. 2. Czy pacjenci po CABG różnią się od pacjentów po
Oddziaływania leczniczo-rehabilitacyjne obejmują: PTCA w zakresie wewnętrznej/zewnętrznej lokali-
farmakoterapię, kinezyterapię, psychoterapię i socjo- zacji kontroli zdrowia, zależnie od etapu sanato-
terapię. Integralną część sanatoryjnej rehabilitacji kar- ryjnej rehabilitacji kardiologicznej?
diologicznej stanowi oddziaływanie psychologiczne. 3. Czy pacjenci po CABG różnią się od pacjentów po
Na etapie poszpitalnym, wczesnym i póz
nym podsta- PTCA w zakresie stopnia akceptacji choroby, zależnie
wowe zadania psychologiczne sÄ… ukierunkowane na: od etapu sanatoryjnej rehabilitacji kardiologicznej?
 formowanie pozytywnego obrazu siebie (w tym Należy się spodziewać, że odpowiedzi na tak posta-
obrazu własnego ciała); wione pytania będą miały przede wszystkim wartość
 mobilizowanie do różnych form aktywności; poznawczą, związaną z weryfikacją modelu holistycz-
 budowanie wzorców skutecznego działania; no-funkcjonalnego stosowanego w psychologii zdro-
 kształtowanie właściwej  filozofii życia opartej na wia [1, 3]. W tym podejściu zdrowie i chorobę ujmuje
racjonalno-emocyjnej terapii Ellisa; się jako jeden wymiar. Podkreśla się znaczenie udziału
 zmniejszenie napięcia psychicznego; świadomej aktywności człowieka w utrzymaniu i roz-
 przestrajanie nadmiernej reaktywności z sympa- woju własnego zdrowia poprzez jego promocję
tycznej na parasympatycznÄ… poprzez treningi re- i ochronÄ™, czy wreszcie uczestnictwo w procesie le-
laksacyjne oraz różne formy ćwiczeń fizycznych. czenia oraz rehabilitacji, jeżeli stan zdrowia tego wy-
Na poziomie interwencji behawioralnej praca psycholo- maga. Mechanizmy zmienności zdrowia, które są wy-
ga dotyczy modyfikacji zachowań i redukcji ryzyka cho- razem między innymi zasobów odpornościowych, są
roby. Przedmiotem tak rozumianego oddziaływania jest: jednocześnie odzwierciedleniem wysiłków adaptacyj-
 modyfikowanie dysfunkcjonalnych przekonań zwią- nych pacjenta wobec nowych wyzwań. W tym kon-
zanych z nadmierną ekspansywnością i pośpiechem; tekście otrzymane wyniki mogą mieć również wartość
 uczenie reakcji alternatywnych na sytuacje wywo- aplikacyjnÄ… dla praktyki klinicznej, realizowanej w ra-
łujące gniew, złość; mach kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej.
 kształtowanie uczuć pozytywnych; Na podstawie tak sformułowanych pytań postawio-
 budowanie strategii radzenia sobie ze stresem no następujące hipotezy teoretyczne:
(w tym zastępowanie szkodliwych dla zdrowia spo- 1. Pacjenci z chorobą niedokrwienną serca, uczest-
sobów radzenia sobie ze stresem, takich jak: ty- niczący w sanatoryjnej rehabilitacji kardiologicz-
toń, alkohol, ćwiczeniami oddechowymi, medy- nej, odznaczają się wysokim poziomem uogólnio-
tacją, treningami psychologicznymi; organizowa- nej samoskuteczności oraz poziomem wsparcia
nie czasu wolnego, modyfikowanie nawyków do- społecznego niezależnie od zastosowanego lecze-
tyczących odżywiania się, stylu życia, braku lub nia interwencyjnego (PTCA/CABG). W zakresie
ograniczenia aktywności ruchowej) [20, 21]. wsparcia społecznego dotyczy to jego trzech
www.psychiatria.viamedica.pl
146
Guzińska I. i wsp., Zasoby odporności na stres w procesie zdrowienia
Tabela 1. Charakterystyka grupy badanej
Table 1. The features of the studied group of patients
Åšrednia (SD) Åšrednia (SD) t p
w grupie I w grupie II
n = 15 n =15
Wiek 62,11 (8,37) 67,22 (7,24)  1,79 0,09
Wykształcenie (w latach nauki) 12,54 (3,33) 10,08 (2,78) 1,99 0,06
Czas pobytu w sanatorium (liczba dni) 19,87 (4,53) 24,13 (2,75)  3,12 0,01*
Grupa I  pacjenci po PTCA uczestniczący w rehabilitacji kardiologicznej (n=15, w tym 10 mężczyzn i 5 kobiet); Grupa II  pacjenci po CABG, uczestniczący
w rehabilitacji kardiologicznej (n=15, w tym 10 mężczyzn i 5 kobiet); SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
wskaz
ników: spostrzeganego dostępnego wspar- Zastosowano następujące narzędzia badawcze:
cia, zapotrzebowania na wsparcie oraz poszuki-  Skalę Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES, Ge-
wania wsparcia społecznego. neral Self-Efficacy Scale) R. Schwarzera i wsp. [15];
2. Pacjenci po CABG odznaczają się wyższą, ze-  Berlińską Skalę Wsparcia Społecznego (BSSS, Ber-
wnętrzną lokalizacją kontroli zdrowotnej (przeko- lin Social Support Scales) do pomiaru trzech wskaz
-
nanie, że zdrowie zależy przede wszystkim od ników wsparcia społecznego (BSSS I  spostrze-
oddziaływania innych, zwłaszcza personelu medycz- gane dostępne wsparcie; BSSS II  zapotrzebo-
nego) w porównaniu z pacjentami po PTCA w po- wanie na wsparcie; BSSS III  poszukiwanie wspar-
czÄ…tkowym etapie rehabilitacji kardiologicznej. cia) w adaptacji A. A
uszczyńskiej [18];
3. Pacjenci po CABG odznaczają się niższym pozio-  Wielowymiarową Skalę Umiejscowienia Kontroli
mem akceptacji choroby w porównaniu z pacjen- Zdrowia (MHLC, Multimensional Healtiego [17];
tami po PTCA w poczÄ…tkowym etapie rehabilitacji  SkalÄ™ Akceptacji Choroby (AIS, Acceptance of Ill-
kardiologicznej. ness Scale) w adaptacji Z. Juczyńskiego [17].
Dla potrzeb badań skonstruowano ankietę danych
Materiał i metody demograficznych i parametrów medycznych pacjenta.
Badaniami objęto 30 pacjentów uczestniczących Przy pierwszym pomiarze podano pacjentom wszyst-
w sanatoryjnej rehabilitacji kardiologicznej: 15 pacjentów kie z wymienionych narzędzi, przy kolejnym pomia-
leczonych metodÄ… PTCA, w tym 14 po zawale serca, oraz rze, w celu sprawdzenia dynamiki procesu zdrowie-
15 pacjentów poddanych CABG, z których u 9 wystąpił nia, zastosowano MHLC i AIS.
zawał serca. Czas rehabilitacji wahał się 14 27 dni po PTCA
i 19 28 dni po CABG. W badaniu uczestniczyli pacjenci Procedury statystyczne
z chorobą niedokrwienną serca o średniej frakcji wy- Do analizy uzyskanych wyników posłużono się licen-
rzutowej: 63,29% odchylenie standardowe [SD, stan- cjonowanym przez Uniwersytet Gdański pakietem kom-
dard deviation] = 12,28) na poczÄ…tku rehabilitacji kar- puterowym SPSS  12.0.
diologicznej oraz 72,81% (SD = 13, 14) w końcowej
fazie rehabilitacji kardiologicznej, w tym: pacjenci po Wyniki
PTCA z frakcją: 63,15% (SD = 11,86) na początku re- Na podstawie przeprowadzonych badań otrzymano
habilitacji i 75,71% (SD = 9,34) w końcowym etapie następujące wyniki:
rehabilitacji oraz pacjenci po CABG z frakcjÄ…: 63,40% 1. Pacjenci z chorobÄ… niedokrwiennÄ… serca (PTCA/
(SD = 13,05) na początku rehabilitacji i 71,36% (SD = /CABG), biorący udział w sanatoryjnej rehabilitacji
= 14,79) pod koniec procesu rehabilitacyjnego. Z ba- kardiologicznej, odznaczają się wysokim uogólnio-
dań wykluczono pacjentów z rozpoznanymi chorobami nym poczuciem skuteczności oraz wsparcia społecz-
psychicznymi oraz z zaburzeniami funkcji poznawczych. nego zarówno w zakresie: spostrzeganego, dostęp-
Pacjentów badano indywidualnie, dwuetapowo: nego wsparcia, zapotrzebowania na wsparcie oraz
w pierwszym dniu pobytu (etap początkowy) oraz na poszukiwania wsparcia społecznego (tab. 2).
zakończenie rehabilitacji kardiologicznej, czyli w 2 2. U pacjentów po CABG wykazano zewnętrzną lo-
ostatnich dniach pobytu (etap końcowy). kalizację kontroli zdrowotnej, wyrażającą się prze-
W tabeli 1 przedstawiono podstawowe dane doty- konaniem, że zdrowie zależy od oddziaływania
czące pacjentów. innych, zwłaszcza personelu medycznego, w po-
www.psychiatria.viamedica.pl
147
Psychiatria 2007, tom 4, nr 4
Tabela 2. Poziom samoskuteczności i wsparcia społecznego u pacjentów z ChNS
Table 2. The self-efficacy and social support level of IHD patients
Test Åšrednia (SD) Åšrednia (SD) t p
w grupie I w grupie II
GSES 29,67 (4,32) 30,67 (4,99)  0,59 0,56
BSSS I 27,00 (4,04) 27,73 (5,84)  0,40 0,69
BSSS II 12,00 (2,17) 12,87 (2,64)  0,98 0,34
BSSS III 14,47 (3,10) 15,07 (3,77)  0,48 0,64
GSES  skala uogólnionej własnej skuteczności; BSSS I  spostrzegane dostępne wsparcie; BSSS II  zapotrzebowanie na wsparcie; BSSS III  poszukiwanie wsparcia;
SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
Tabela 3. Umiejscowienie kontroli zdrowia z uwzględnieniem zastosowanej interwencji kardiologicznej
Table 3. Heath locus of control including type of cardiac intervention
Test Åšrednia(SD) Åšrednia (SD) t p
w grupie I w grupie II
Wskaz
niki MHLC1 :
W1 25,13 (6,22) 27,40 (4,70)  1,13 0,27
I1 27,33 (4,85) 31,73 (3,46)  2,86 0,01*
P1 23,27 (5,35) 24,00 (7,74)  0,30 0,77
Wskaz
niki MHLC2:
W2 26,27 (4,79) 24,00 (8,08) 0,94 0,36
I2 26,60 (6,14) 27,80 (8,01)  0,46 0,65
P2 22,87 (7,54) 20,27 (6,82) 0,99 0,33
Wskaz
niki MHLC1  wskaz
niki wielowymiarowej skali umiejscowienia kontroli zdrowia mierzone na poczÄ…tku rehabilitacji kardiologicznej;
Wskaz
niki MHLC2  wskaz
niki wielowymiarowej skali umiejscowienia kontroli zdrowia mierzone na końcu rehabilitacji kardiologicznej;
W  wewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowotnej: kontrola nad własnym zdrowiem zależy ode mnie;
I  zewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowotnej: własne zdrowie jest wynikiem oddziaływania innych, zwłaszcza personelu medycznego;
P  zewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowotnej: o stanie zdrowia decyduje przypadek czy inne czynniki zewnętrzne; SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
równaniu z pacjentami po PTCA w początkowym mu akceptacji choroby w kierunku wzrostu akceptacji
etapie rehabilitacji kardiologicznej (tab. 3). choroby w końcowym etapie rehabilitacji kardiologicz-
Jednocześnie u pacjentów po CABG zaobserwo- nej w porównaniu z etapem początkowym (tab. 6).
wano tendencjÄ™ w zakresie dynamiki umiejsco-
wienia kontroli zdrowia wyrażającej się przeko- Dyskusja
naniem, że o stanie zdrowia decyduje przypa- Na podstawie przeprowadzonych badań można
dek lub inne czynniki zewnętrzne. Oznacza to, stwierdzić, że aktywny udział w procesie zdrowienia
że pacjenci po CABG przypisują mniejszy udział łączy się z umiejętnością aktualizacji i wykorzystywa-
wpływu przypadku na stan zdrowia w końco- nia zasobów odporności na stres [1]. Oznacza to, że
wym etapie rehabilitacji kardiologicznej w po- pacjenci z chorobÄ… niedokrwiennÄ… serca, wybierajÄ…c
równaniu z etapem początkowym. Nie wykaza- aktywny udział w kompleksowej rehabilitacji kardio-
no natomiast istotnych różnic w zakresie we- logicznej, niezależnie od rodzaju zastosowanego le-
wnętrznego umiejscowienia kontroli zdrowia czenia interwencyjnego, dysponują określonym poten-
u pacjentów po CABG w porównaniu z pacjen- cjałem zdrowotnym w postaci uogólnionego poczu-
tami po PTCA (tab. 4). cia skuteczności i wsparcia społecznego. Poczucie sku-
3. Pacjenci po CABG prezentują niższy poziom ak- teczności stanowi istotny czynnik motywacyjny w za-
ceptacji choroby w porównaniu z pacjentami po początkowaniu i przebiegu procesu zdrowienia wyra-
PTCA w początkowym etapie rehabilitacji kardio- żającego się aktywnym udziałem w kompleksowej re-
logicznej (tab. 5). habilitacji kardiologicznej [22, 23]. Ponadto poczucie
U pacjentów po CABG stwierdzono dynamikę pozio- skuteczności odgrywa mediacyjną rolę w relacji mię-
www.psychiatria.viamedica.pl
148
Guzińska I. i wsp., Zasoby odporności na stres w procesie zdrowienia
Tabela 4. Umiejscowienie kontroli zdrowia z uwzględnieniem etapu rehabilitacji kardiologicznej
Table 4. Heath locus of control including the stage of cardiac rehabilitation
Test
Grupa I pomiar II pomiar t p
średnia (SD) średnia (SD)
Wskaz
niki MHLC1:W1 W2
Grupa I 25,13 (6,22) 26,27 (4,79)  0,90 0,38
Grupa II 27,40 (4,70) 24,00 (8,08) 1,68 0,12
I1 I2
Grupa I 27,33 (4,85) 26,60 (6,14) 0,65 0,53
Grupa II 31,73 (3,46) 27,80 (8,01) 1,78 0,10
P1 P2
Grupa I 23,27 (5,35) 22,87 (7,54) 0,22 0,83
Grupa II 24,00 (7,74) 20,27 (6,82) 2,07 0,06
Wskaz
niki MHLC1  wskaz
niki wielowymiarowej skali umiejscowienia kontroli zdrowia mierzone na poczÄ…tku rehabilitacji kardiologicznej;
Wskaz
niki MHLC2  wskaz
niki wielowymiarowej skali umiejscowienia kontroli zdrowia mierzone na końcu rehabilitacji kardiologicznej;
W  wewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowotnej: kontrola nad własnym zdrowiem zależy ode mnie;
I  zewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowotnej: własne zdrowie jest wynikiem oddziaływania innych, zwłaszcza personelu medycznego;
P  zewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowotnej: o stanie zdrowia decyduje przypadek czy inne czynniki zewnętrzne; SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
Tabela 5. Poziom akceptacji choroby z uwzględnieniem zastosowanej interwencji kardiologicznej
Table 5. The acceptance of illness level including a type of cardiac intervention
Test Åšrednia (SD) Åšrednia (SD) t p
w grupie I w grupie II
AIS1 27,07 (5,95) 22,80 (5,51) 2,04 0,05*
AIS2 28,47 (6,38) 27,13 (6,96) 0,55 0,59
AIS1  skala akceptacji choroby mierzona na początku rehabilitacji kardiologicznej; AIS2  skala akceptacji choroby mierzona na końcu rehabilitacji kardiologicznej;
SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
Tabela 6. Poziom akceptacji choroby z uwzględnieniem etapu rehabilitacji kardiologicznej
Table 6. The acceptance of illness level including the stage of cardiac rehabilitation
Grupa Test
I pomiar II pomiar t p
średnia (SD) średnia (SD)
AIS1 AIS2
Grupa I 27,07 (5,95) 28,47 (6,38)  0,93 0,37
Grupa II 22,80 (5,51) 27,13 (6,96)  2,64 0,02*
AIS1  skala akceptacji choroby mierzona na początku rehabilitacji kardiologicznej; AIS2  skala akceptacji choroby mierzona na końcu rehabilitacji kardiologicznej;
SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
dzy wsparciem społecznym a zachowaniami zdrowot- ca czy formułowania planów dotyczących zdrowego
nymi [3]. Innymi słowy, wsparcie społeczne oddziału- stylu życia. Zapotrzebowanie na wsparcie ma istotne
je na zachowania zdrowotne, pośrednio przez własną znaczenie, szczególnie w sytuacji pooperacyjnej,
skuteczność. Spostrzegane dostępne wsparcie wzmac- natomiast poszukiwanie wsparcia stanowi predyktor
nia motywację do wykonywania ćwiczeń fizycznych dolegliwości bólowych [11, 16, 18]. Wydaje się słusz-
zalecanych przez rehabilitanta, stosowania zalecanej ne zakładanie, że pacjenci, którzy intensywnie poszu-
diety wśród pacjentów z chorobą niedokrwienną ser- kują wsparcia społecznego, dostrzegają więcej dostęp-
www.psychiatria.viamedica.pl
149
Psychiatria 2007, tom 4, nr 4
nych z
ródeł wparcia oraz częściej znajdują się w sytu- wotnych pacjentów w zakresie kontroli zdrowia
acji, w której uzyskują szeroko pojęte wsparcie, wyra- i akceptacji choroby z uwzględnieniem rodzaju za-
żające się między innymi zarejestrowanym w bada- stosowanej interwencji kardiologicznej i etapu re-
niach wzrostem poziomu wydolności (mierzonej habilitacji. Powyższe cele można zrealizować, pra-
frakcją wyrzutową), rozumianym jako obiektywny pa- cując z pacjentem, między innymi na podstawie
rametr poprawy stanu zdrowia pacjenta. Jednocześnie, poznawczo-behawioralnego modelu terapii, szcze-
analizując proces zdrowienia pacjentów z chorobą gólnie na etapie rehabilitacji poszpitalnej. Ponadto
niedokrwienną serca, nie można abstrahować od aktywizacja gotowości do korzystania z poczucia
uwarunkowań związanych z rodzajem zastosowanej własnej skuteczności i wsparcia społecznego może
interwencji kardiologicznej lub etapu sanatoryjnej re- wzmacniać profilaktykę pierwotną i wtórną zabu-
habilitacji kardiologicznej. Powszechnie akceptuje się rzeń depresyjnych, które stanowią częste powikła-
pogląd, że PTCA w małym stopniu obciąża pacjenta, nia choroby niedokrwiennej serca [25 28].
umożliwiając już po tygodniu powrót do czynności
życia codziennego. Natomiast CABG zazwyczaj jest Wnioski
wydarzeniem o charakterze kryzysu psychologicznego, 1. U pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, którzy
w którym poczucie zagrożenia życia jest bardzo real- uczestniczyli w sanatoryjnej rehabilitacji kardiologicz-
ne i silne [9]. Ponadto, okres rekonwalescencji po CABG nej, zaobserwowano wysoki poziom uogólnionej sa-
wynosi przynajmniej 3 miesiące, co wiąże się ze zra- moskuteczności oraz wsparcia społecznego zarówno
staniem się mostka i na ogół dopiero po półrocznej w zakresie spostrzeganego dostępnego wsparcia, za-
rekonwalescencji jest możliwy powrót do aktywnego potrzebowania na wsparcie oraz poszukiwania wspar-
trybu życia. W kontekście otrzymanych wyników na- cia społecznego, niezależnie od rodzaju zastosowa-
leży stwierdzić, że rodzaj zastosowanej interwencji nej interwencji kardiologicznej (PTCA/CABG).
kardiologicznej (PTCA/CABG) ma istotny wpływ na 2. Pacjenci po CABG przypisują istotnie większy udział
proces zdrowienia pacjentów z chorobą niedo- wpływu innych osób, zwłaszcza personelu medycz-
krwienną serca w zakresie umiejscowienia kontroli nego, na stan własnego zdrowia w porównaniu
zdrowia i poziomu akceptacji choroby. Pacjenci pod- z pacjentami po PTCA w poczÄ…tkowym etapie re-
dani przez personel medyczny operacji CABG prezen- habilitacji kardiologicznej. U pacjentów po CABG
tują zewnętrzną lokalizację kontroli zdrowotnej, wy- zaobserwowano dynamikę umiejscowienia kontroli
rażającą się przekonaniem, że zdrowie zależy od od- zdrowia w kierunku przypisywania mniejszego
działywania innych osób, oraz charakteryzują się niż- udziału wpływu przypadku na stan własnego zdro-
szym poziomem akceptacji choroby. Zewnętrzne wia w końcowym etapie rehabilitacji w porówna-
umiejscowienie kontroli zdrowia u pacjentów po niu z etapem początkowym.
CABG, wyrażające się przekonaniem, że zdrowie zale- 3. Pacjenci po CABG odznaczają się istotnie niższym
ży od oddziaływania innych, zwłaszcza personelu poziomem akceptacji choroby niż pacjenci po PTCA
medycznego, można traktować jako trafnie dopaso- w początkowym etapie rehabilitacji kardiologicz-
wany do sytuacji zdrowotnej zasób znajdujący się pod nej. Jednocześnie u pacjentów po CABG wyka-
kontrolÄ… jednostki w dyspozycji znaczÄ…cych innych zano dynamikÄ™ poziomu akceptacji choroby.
osób, czyli personelu medycznego [24]. Uwzględnia- Grupa ta charakteryzowała się istotnie wyższym
jąc etap rehabilitacji kardiologicznej, należy jednak poziomem akceptacji choroby w końcowym eta-
zwrócić uwagę na dynamikę umiejscowienia kon- pie rehabilitacji w porównaniu z etapem począt-
troli zdrowia w kierunku przypisywania mniejszego kowym.
udziału wpływu przypadku na stan zdrowia oraz
wzrostu poziomu akceptacji choroby u pacjentów Podziękowania
po CABG w etapie końcowym rehabilitacji. Wynik Autorzy pragną podziękować Pani Irenie Sarach
ten może wskazywać na potrzebę i użyteczność róż-  Dyrektor SP ZOZ Sanatorium MSWiA w Sopocie
nych form kompleksowej, sanatoryjnej rehabilitacji  za umożliwienie przeprowadzenia badań na Od-
kardiologicznej w przebiegu, której kluczowe od- dziale Rehabilitacji Kardiologicznej oraz mgr. Micha-
działywania powinny się koncentrować na pobu- łowi Kuchczyńskiemu za współpracę w przeprowa-
dzaniu, umacnianiu i wspieraniu przekonań zdro- dzeniu badań.
www.psychiatria.viamedica.pl
150
Guzińska I. i wsp., Zasoby odporności na stres w procesie zdrowienia
Streszczenie
Wstęp. Zgodnie ze współczesnym paradygmatem zdrowia, zasoby odporności na stres (SRR, stress resistance
Wstęp.
Wstęp.
Wstęp.
Wstęp.
resources) sÄ… uznane za istotny czynnik modyfikujÄ…cy negatywne skutki stresu spowodowanego chorobÄ… oraz
mogą mieć wpływ nie tylko na jakość przeżywania choroby, ale także na sam proces zdrowienia. Celem prezento-
wanych badań jest określenie udziału SRR w procesie zdrowienia pacjentów z chorobą niedokrwienną serca uczest-
niczÄ…cych w kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej.
Materiał i metody.
Materiał i metody.
Materiał i metody.
Materiał i metody. Badaniami objęto 15 pacjentów leczonych metodą angioplastyki oraz 15 pacjentów po
Materiał i metody.
operacji przęsłowania tętnic wieńcowych przebywających na 4-tygodniowej sanatoryjnej rehabilitacji kardiologicz-
nej. Badania odbywały się indywidualnie. Zastosowano: Skalę Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES), Berlińską
Skalę Wsparcia Społecznego (BSSS), Wielowymiarową Skalę Umiejscowienia Kontroli Zdrowia (MHLC) oraz Skalę
Akceptacji Choroby (AIS).
Wyniki.
Wyniki.
Wyniki. Pacjenci z chorobą niedokrwienną serca (PTCA/CABG), którzy uczestniczą w sanatoryjnej rehabilitacji
Wyniki.
Wyniki.
kardiologicznej, charakteryzują się wysokim uogólnionym poczuciem skuteczności oraz wsparcia społecznego
w zakresie spostrzeganego dostępnego wsparcia, zapotrzebowania na wsparcie oraz poszukiwania wsparcia spo-
łecznego. U pacjentów po CABG wykazano zewnętrzną lokalizację kontroli zdrowotnej, wyrażającą się przekona-
niem, że zdrowie zależy od oddziaływania innych osób, zwłaszcza personelu medycznego oraz niższy poziom
akceptacji choroby w początkowym etapie rehabilitacji kardiologicznej w porównaniu z etapem końcowym. Jed-
nocześnie u pacjentów po CABG zaobserwowano dynamikę w zakresie: umiejscowienia kontroli zdrowia w kie-
runku przypisywania mniejszego udziału wpływu przypadku na stan własnego zdrowia oraz poziomu akceptacji
choroby w kierunku jej wzrostu w końcowym etapie rehabilitacji w porównaniu z etapem początkowym.
Wnioski.
Wnioski.
Wnioski. Na podstawie wyników uzyskanych w badaniach określono dostępność i użyteczność SRR w procesie
Wnioski.
Wnioski.
zdrowienia u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca uczestniczących w kompleksowej rehabilitacji kardiolo-
gicznej. W procesie zdrowienia pacjentów istotne znaczenie mają nie tylko predyktory zachowań zdrowotnych
w postaci poczucia własnej skuteczności i wsparcia społecznego, ale również przekonania zdrowotne w zakresie
umiejscowienia kontroli zdrowia i akceptacji choroby, modyfikowane rodzajem zastosowanego leczenia interwen-
cyjnego i etapem rehabilitacji.
słowa kluczowe: zdrowie, zasoby odporności na stres, samoskuteczność, wsparcie społeczne,
umiejscowienie kontroli zdrowia, akceptacja choroby, choroba niedokrwienna serca/choroba
wieńcowa
PIÅšMIENNICTWO
1. Heszen I., Sęk H. Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe Włodarczyk D. (red). Choroba niedokrwienna serca. GWP,
PWN, Warszawa 2007. Gdańsk 2004; 2: 43 65.
2. Heszen-Niejodek I. Psychologia zdrowia jako dziedzina badań 10. Sheridan C.L., Radmacher S.A. Psychologia zdrowia. Wyzwanie
i zastosowań praktycznych. W: Heszen-Niejodek I., Sęk H. (red.). dla biomedycznego modelu zdrowia. Instytut Psychologii Zdro-
Psychologia zdrowia: praca zbiorowa. PWN, Warszawa 1997; wia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Warszawa 1998;
21 39. 7: 207, 210 214.
3. Dolińska-Zygmunt G. Podmiotowe uwarunkowania zachowań 11. Sęk H., Cieślak R. Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Wydaw-
promujÄ…cych zdrowie. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Warszawa 2000. 12. Sęk H. Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Wydawnictwo
4. Słońska Z. Systemowe uwarunkowania skutecznego zapobie- Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003; 11: 213 227.
gania chorobie niedokrwiennej serca  wyzwania dla promocji 13. Bandura A. Self-efficacy: the exercise of control. Freeman, New
zdrowia. W: Wrześniewski K., Włodarczyk D. (red.). Choroba York 1997.
niedokrwienna serca. GWP, Gdańsk 2004; 10: 218. 14. Bandura A. Social Cognitive Theory: An Agentic Perspective.
5. Giec L., Trusz-Gluza M. Choroba niedokrwienna serca. Wydaw- Annual Review of Psychology 2001; 52: 1 26.
nictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999. 15. Schwarzer R. Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu
6. Cieśliński A. Choroba niedokrwienna serca. W: Madecki T. Kar- i kontynuacji zachowań zdrowotnych. Dotychczasowe podejścia
diologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000; 5: 227. teoretyczne i nowy model. W: Heszen-Niejodek I., Sęk H. (red.).
7. Chung E.K. Zawał serca i problemy kardiologiczne. Wydawnic- Psychologia zdrowia: praca zbiorowa. Wydawnictwo Naukowe
two Interwest, Warszawa 2004. PWN, Warszawa 1997; 175 205.
8. Tymińska-Sędek K. Nowoczesne metody leczenia choroby 16. A
uszczyńska A. Zmiana zachowań zdrowotnych. Dlaczego do-
niedokrwiennej serca. W: Wrześniewski K., Włodarczyk D. bre chęci nie wystarczają? GWP, Gdańsk 2004; 3: 29 34; 20
(red). Choroba niedokrwienna serca. GWP, Gdańsk 2004; 1: 22: 150 167.
21 42. 17. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia.
9. Gulla B., Siwińska J. Psychologiczne konsekwencje inwazyjnych Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psy-
technik leczenia choroby niedokrwiennej serca. W: Wrześniewski K., chologicznego, Warszawa 2001.
www.psychiatria.viamedica.pl
151
Psychiatria 2007, tom 4, nr 4
23. Juczyński Z. Poczucie własnej skuteczności jako wyznacznik za-
18. A
uszczyńska A., Kowalska M., Mazurkiewicz M., Scharzer R.
chowań zdrowotnych. W: Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne
Berlińskie Skale Wsparcia Społecznego (BSSS): Wyniki wstęp-
i Medycyna 1998; 14: 54 63.
nych badań nad adaptacją i ich własnościami psychometrycz-
24. Pasikowski T. Stres i zdrowie. Wydawnictwo Fundacji Humanio-
nymi. Studia Psychologiczne 2006; 3: 17 27.
ra, Poznań 2000; 2: 34 57.
19. Sęk H. Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu.
25. Zięba A., Dudek D. Symptomatologia depresji w chorobie nie-
W: Kubacka-Jasiecka D., Ostrowski T.M. (red). Psychologiczny
dokrwiennej serca. W: Dudek D., Zięba A. (red.). Depresja
wymiar zdrowia, kryzysu i choroby. Wydawnictwo Uniwersyte-
w chorobie niedokrwiennej serca. Biblioteka Psychiatrii Polskiej,
tu Jagiellońskiego, Kraków 2005; 87 99.
Kraków 2001; 37 44.
20. Tylka J. Czynniki psychiczne w etiologii i rehabilitacji choroby 26. Dudek D., Zięba A., Dudek D. Zaburzenia depresyjne a choroba
niedokrwienna serca  dane epidemiologiczne. W: Dudek D.,
niedokrwiennej serca. Rozprawa habilitacyjna. Wydawnictwo
Zięba A. (red.). Depresja w chorobie niedokrwiennej serca.
Instytutu Kardiologii, Warszawa 1994.
Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2001; 45 50.
21. Tylka J. Psychosomatyka. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki.
27. Dudek D. Zaburzenia depresyjne i jakość życia u pacjentów
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego,
z chorobą niedokrwienną serca poddanych zabiegom przezskór-
Warszawa 2000; 6: 152 162.
nej angioplastyki wieńcowej. Wydawnictwo Uniwersytetu
22. WÅ‚odarczyk D. Ocena stresu a wybrane obszary psychologicznego
Jagielońskiego, Kraków 2005.
funkcjonowania chorych po zawale serca. W: Wrześniewski K.,
28. Suls J., Bunde J. Anger, Ankiety, and Depression as Risk Factors for Cardio-
WÅ‚odarczyk D. (red.). Choroba niedokrwienna serca. GWP, vascular Disease: The Problems and Implications of Overlapping
Affective Dispositions. Psychological Bulletin 2005; 131: 260 300.
Gdańsk 2004; 5: 107 128.
www.psychiatria.viamedica.pl
152