2. Metodyka badania postaw utajonych
Metodyka badania postaw jest zróżnicowana w zależności od tego, czy
badana jest postawa jawna czy utajona. W zależności od typu postawy stosuje się
pomiar bezpośredni lub pośredni. Jawne, bezpośrednie pomiary postawy najczęściej
opierają się na deklaracjach i samoopisie badanych osób. Postawy jawne mierzy się
w sposób bezpośredni, za pomocą kwestionariusza, gdzie badanych pyta się wprost
o stosunek do obiektu, a odpowiedzi są uzyskiwane za pomocą skal Likerta,
Thurstona lub dyferencjału semantycznego Osgooda. Taki sposób pomiaru zakłada,
że badani posiadają ukształtowaną już postawę, są jej świadomi oraz skłonni w pełni
podzielić się nią z badaczem. Osoby są proszone o świadome ustosunkowanie się
do obiektu postawy, mimo że postawa może być z różnych względów trudno
dostępna. Pomimo swej niewiedzy badani często zakreślają odpowiedzi w
kwestionariuszach, przez co uzyskane wyniki są zniekształcone (Brunel i wsp. 1999).
2.1. Pomiar pośredni
W przypadku pomiaru bezpośredniego jawne pytania kierują badanego w stronę
jego doświadczeń i jest on całkowicie świadomy przedmiotu pomiaru. Wyniki
mierzonej pośrednio postawy mogą nie być zgodne z rezultatami deklarowanego
pomiaru. Różnica między bezpośrednimi i pośrednimi pomiarami dotyczy przede
wszystkim tego, czy badany zdaje sobie sprawę z przedmiotu pomiaru. W przypadku
pośrednich pomiarów osoba badana jest skoncentrowana na wykonywaniu zadania i
nie jest świadoma tego, co jest mierzone, a sposób wykonania zadania bezpośrednio
ujawnia postawę (Greenwald i Banaji 1996).
Niezwykle trudno jest mierzyć postawy, których osoba nie jest świadoma. Z tego
względu powstanie koncepcji utajonej postawy było efektem nie tylko ewolucji
teoretycznej, ale także metodologicznej (lub technologicznej). Już na początku XX
wieku, w czasach ogromnej popularności psychoanalizy, badacze byli skłonni przyjąć
że postawy działają w sposób nieświadomy (Greenwald i Banaji, 1996). Hipoteza ta
nie upowszechniła się jednak ze względu na brak narzędzi do pomiaru
nieświadomego działania postaw.
Bezpośrednie pomiary nie mają zastosowania przypadku postawy utajonej. Nie
można jej badać pytając osobę o badaną o jej stosunek do badanego obiektu, gdyż
badany nie jest świadomy tego stosunku (Greenwald i Banaji, 1996). Pomiar postawy
utajonej wymaga więc zastosowania miar pośrednich (Greenwald i wsp. 1998; Brunel
i wsp. 1999).
Pośrednie pomiary coraz częściej są wykorzystywane w badaniach
psychologicznych jako wskaz
nik automatycznego przetwarzania informacji i
wzbudzania utajonych postaw (Fazio i wsp. 1989; Bargh i wsp. 1992; Greenwald i
wsp. 1998). Miara czasu reakcji jest interpretowana jako przejaw automatycznego
wzbudzenia postawy (Fazio i wsp. 1986; Bargh i wsp. 1992), jak również jest
wskaz
nikiem siły związku między postawą a zachowaniem (Fazio i wsp. 1989).
Przyjmuje się, że skrócenie lub wydłużenie czasu odpowiedzi może być
konsekwencją wzbudzenia afektu związanego z postawą. Badania dotyczące
specyfiki przetwarzania bodz
ców afektywnych pokazują, że afekt jest silnie związany
z tempem przetwarzania danych: zgodność afektywna bodz
ców powoduje skrócenie
czasów, a niezgodność wydłużenie (Fazio i wsp. 1986).
Przykładem zastosowania pomiaru czasu reakcji jest metoda primingu
semantycznego (Fazio i wsp. 1986). Badanie tą metodą odbywa się przy użyciu
komputera. Na jego ekranie pojawia się szereg słów. Bardzo szybko po każdym
słowie wyświetlany jest przymiotnik silnie nasycony afektywnie, który badany
klasyfikuje jako pozytywny lub negatywny. Zaobserwowano, że dla pary spójnej
afektywnie (pozytywny obiekt i pozytywny przymiotnik) czas reakcji jest
zdecydowanie krótszy niż dla pary niespójnej afektywnie (pozytywny obiekt,
negatywny przymiotnik lub negatywny obiekt, pozytywny przymiotnik). Badanie to,
przeprowadzone przez Fazio i współpracowników (1986), dowiodło, że obiekt
postawy automatycznie aktywuje jego reprezentację w pamięci. Ta aktywacja
rozprzestrzenia się wzdłuż ścieżek pamięci za pośrednictwem silnych ewaluatywnych
skojarzeń. W konsekwencji wzrasta poziom aktywacji reprezentacji powiązanych z
obiektem. W przypadku klasyfikacji przymiotnika spójnego afektywnie z obiektem, do
wydania sądu oceniającego potrzebne jest mniej dodatkowej aktywacji. Z tego
powodu wzbudzony afekt utrudnia ocenę, gdy zadanie jest niespójne z afektem, a
ułatwia ją w przypadku spójności.
Procedura poprzedzania niewątpliwie stanowiła inspirację dla powstania
specyficznej metody badania postaw utajonych  Testu Utajonych Skojarzeń (Implicit
Association Test, w skrócie IAT, Greenwald i wsp., 1998). Analogicznie jak w
procedurze poprzedzania, wskaz
nikiem utajonej postawy jest różnica pomiędzy
czasem klasyfikacji obiektów zestawianych w pary spójne lub niespójne afektywnie.
Do badania postaw utajonych wykorzystywano różne metody pomiaru
pośredniego, między innymi Adjective Evaluation Task (Fazio i wsp. 1986), Category
Inclusion Task (Dovidio i wsp. 1986), Lexical Decision Task (Wittenbrink i wsp. 1997),
Implicit Association Test (IAT Greenwald i wsp. 1998), Go/No-Go Association Task
(Nosek i Banaji 2001), Extrinsic Affective Simon Task (de Houwer, 2003).
2.2. IAT - Test Utajonych Skojarzeń
Zdecydowanie najlepiej poznaną i najszerzej stosowaną metodą badania
utajonych skojarzeń będących konsekwencją wzbudzania utajonych postaw jest Test
Utajonych Skojarzeń IAT (Greenwald i wsp. 1998). Metoda IAT nie służy do pomiaru
postaw jawnych (deklarowanych). O postawach wnioskujemy jedynie z
automatycznych skojarzeń związanych z różnymi kategoriami słów. Wskaz
nikiem
wzbudzenia utajonej postawy, a właściwie jej komponentu afektywnego jest
skrócenie lub wydłużenie czasów odpowiedzi (czasów wykonywania zadań
kategoryzacji).
Test wykonywany jest indywidualnie przy użyciu komputera. Na monitorze
pojawiają się wszystkie instrukcje i zadania. Osoba klasyfikuje serie słów do
odpowiednich kategorii używając dwóch klawiszy wyznaczonych do odpowiedzi
(lewego lub prawego). Nazwy kategorii wyświetlane są w górnym prawym i lewym
rogu monitora, zaś słowa pojawiają się na środku ekranu. Komputer rejestruje czas
odpowiedzi i poprawność wykonania zadania (pełny opis testu IAT, patrz: Jeżewska-
Zychowicz i Pilska, 2007, s.39-40).
W eksperymentach wykorzystujących IAT Greenwald i wsp. (1998) uzyskali
istotne wyniki dla teoretycznie przewidywanych zależności. W pierwszym
eksperymencie ujawniono różnicę w postawach dla kwiatów i insektów oraz dla
instrumentów muzycznych i broni. Kolejne dwa badania ukazały społeczne
zastosowania tej metody. W drugim eksperymencie ujawniono wzajemne
uprzedzenia emigrantów z Japonii i Korei. Metoda IAT z dużo większą czułością niż
skale dyferencjału semantycznego identyfikowała różnice w postawach. W trzecim
eksperymencie metoda IAT ujawniła utajone stereotypy rasowe (biały-czarny) białych
Amerykanów, natomiast skale dyferencjału semantycznego nie wykazały różnic w
postawach.
Metoda IAT znalazła też zastosowanie w badaniach marketingowych. Brunel i
wsp. (1999) z powodzeniem użyli Testu Utajonych Skojarzeń do badania percepcji
marek i stopnia identyfikacji z nimi. Obiektem badań były dwa typy komputerów
osobistych: Mac oraz PC. Użytkownicy tych dwu typów komputerów różnili się
utajonymi postawami. Autorzy zademonstrowali, że używając IAT, można
stosunkowo dokładnie porównywać siłę postaw dwu grup użytkowników. Kiedy jawne
pomiary wykazały, że obie grupy są lojalne wobec używanego systemu, to pośredni
pomiar pozwolił zidentyfikować gradację owej lojalności.
Możliwość zastosowania metody IAT w polskich warunkach zbadali Maison i
Bruin (1999). Użyli jej do badania utajonych postaw wobec kwiatów i insektów,
utajonych postaw politycznych wobec dwóch partii: UW i SLD oraz utajonych
uprzedzeń wobec Niemców i Żydów. Za każdym razem uzyskali istotne rezultaty dla
oczekiwanych zależności.
Różnorodne badania z wykorzystaniem metody IAT dostarczyły wielu danych
empirycznych, jednak w niewielkim stopniu wiedzy na temat tego, czym są utajone
postawy, jaka jest ich geneza, specyfika oraz odniesienie do postaw jawnych i
zachowania (Mason 2004). Mimo braku rozwiniętej teorii postaw utajonych, sam fakt
wprowadzenia do badań postaw pomiarów wykorzystujących czasy reakcji i
pomiarów opartych na reakcjach automatycznych (Greenwald i wsp. 1998; Devine
1989, Fazio i wsp. 1986) daje nadzieję na możliwość dotarcia do prawdziwych
postaw. Badania przeprowadzone za pomocą wspomnianych metod nie dostarczają
jednak wyników pozwalających wysnuć wniosek, że postawy utajone nie są
 prawdziwszym rodzajem postaw niż postawy jawne, jak również, że nowe metody
mierzą postawy lepiej niż metody tradycyjne. Liczne badania z użyciem metody IAT
wykazały duże rozbieżności lub wręcz brak związku miedzy postawami jawnymi
(odpowiedzi w kwestionariuszu) a utajonymi (wskaz
niki testu IAT). Nie należy zatem
traktować postaw utajonych jako postaw  lepszych lub  prawdziwszych od postaw
jawnych. Jest to po prostu inny rodzaj postaw.