opiekunka dziecieca 513[01] z1 02 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Elżbieta Jaszczyszyn

Stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości
dziecka

513 [01].Z1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr Jolanta Szada - Borzyszkowska
mgr Elżbieta Hałaburda

Opracowanie redakcyjne:
dr Elżbieta Jaszczyszyn

Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].Z1.02

Stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Osobowość dziecka

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zasady i metody postępowania wychowawczego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Oddziaływania wychowawcze w zakresie poszczególnych sfer rozwojowych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Charakterystyka aktywności zabawowej małego dziecka

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o osobowości dziecka, zasadach

i metodach postępowania wychowawczego, oddziaływaniach wychowawczych w zakresie
poszczególnych sfer rozwojowych oraz o aktywności zabawowej małego dziecka.

W poradniku zamieszczono:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do pracy z poradnikiem.

2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

opis działań, jakie powinieneś wykonać,

−

wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania ćwiczeń.

4. Zestaw

zadań

testowych

sprawdzający

poziom

przyswojonych

wiadomości

i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest

korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

513[01].Z1.01

Rozpoznawanie osiągnięć

rozwojowych w poszczególnych

etapach życia dziecka

513[01].Z1.02

Stymulowanie rozwoju

psychomotorycznego i osobowości

dziecka

513[01].Z1.03

Opiekowanie się dziećmi

z trudnościami wychowawczymi

i zaburzeniami rozwoju

513[01].Z1

Rozwój psychomotoryczny

małego dziecka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

oceniać funkcjonowanie rodziny jako grupy społecznej i jej wpływ na rozwój osobowości
człowieka,

–

określać właściwości rozwoju psychomotorycznego dziecka w poszczególnych etapach
jego życia (od 0 do 4 roku życia),

–

określać wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki,

–

posługiwać się inwentarzem i kartą rozwoju psychomotorycznego,

–

propagować zachowania służące zdrowiu psychicznemu,

–

rozpoznawać niedobory i odchylenia rozwojowe,

–

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku procesu kształcenia powinieneś umieć:

–

określić czynniki mające wpływ na kształtowanie osobowości dziecka,

–

określić potrzeby psychospołeczne małego dziecka,

–

określić zależności między prawidłowym rozwojem dziecka a zaspokajaniem potrzeb
psychospołecznych,

–

dobrać metody indywidualnych oddziaływań kształtujących osobowość dziecka,

–

nauczyć dzieci utrzymywania porządku w swoim otoczeniu,

–

nauczyć dziecko poprawnego posługiwania się przedmiotami i zabawkami,

–

przeprowadzić indywidualne zajęcia wyrównawcze z dzieckiem z zaburzeniami
w rozwoju i trudnościami wychowawczymi,

–

przeprowadzić zabawy indywidualne i w grupie dziecięcej,

–

rozwiązać problemy występujące w procesie wychowania dziecka,

–

skoordynować oddziaływania wychowawcze w celu stosowania jednolitych metod,

–

sporządzić dokumentację rozwojową dziecka,

–

wpłynąć na rozwój kontaktów społecznych i pozytywnych stanów emocjonalnych
dziecka,

–

wykorzystać sytuacje zabawowe i czynności dnia codziennego do wspomagania rozwoju
dziecka,

–

zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas realizacji zajęć,

–

zaspokoić potrzeby psychospołeczne niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym,

–

zastosować zasady oddziaływań wychowawczych stymulujące rozwój dziecka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Osobowość dziecka

4.1.1. Materiał nauczania

Zdarza się, że mówimy: "Jan to prawdziwa osobowość" albo: „Zbyszek nie ma żadnej

osobowości”. Używamy wówczas słowa osobowość w sensie wartościującym, by wyrazić
czyjąś wyjątkowość, siłę psychiczną, niepowtarzalność lub przeciwnie niejednoznaczność
psychiczną,

niespójność,

nijakość.

Słowa

„osobowość”

używamy

wtedy,

gdy

charakteryzujemy, opisujemy właściwości jakiejś osoby, podając to, co dla niej typowe, stałe,
a także to, co wyróżnia ją spośród innych.

Osobowość jest to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na

środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.
Akcentuje się zespół mechanizmów psychologicznych takich jak: np. tożsamość, mentalność,
potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny
do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.
Wymienione elementy powinny być brane pod uwagę także w pracy z małym dzieckiem.

Tożsamość – jest przekonaniem o tym, kim jestem, co robię, myślę, czuję, do czego dążę,

na którym budowana jest tożsamość osobista. Uświadomienie sobie więzi łączących
jednostkę z innymi osobami, dostrzeżenie poczucia przynależności do grupy (np.: rodziny,
grupy rówieśniczej, narodu) i jej odrębności od innych grup stanowi podstawę formowania
tożsamości społecznej. Małe dziecko buduje własną tożsamość w oparciu o informacje,
dotyczące posiadania przez nie cech specyficznych, odrębnych i niepowtarzalnych u innych
ludzi, a dotyczących własnego wyglądu, sposobu myślenia, psychiki, zachowania itp.

Mentalność – to charakterystyczny sposób myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości,

wynik przyjęcia określonych zasad i wartości, które wyznaczają sposób zachowania jednostki
lub grupy społecznej. Wyróżnia się dwa podstawowe typy mentalności:

1) mentalność indywidualistyczna – wynika z przekonania, że interesy i potrzeby

jednostki są nadrzędne wobec interesów i potrzeb zbiorowości, dlatego zadaniem państwa jest
tworzenie takich zasad, przepisów i norm prawnych, które przyczyniać się będą do
pomyślności i rozwoju każdego człowieka;

2) mentalność kolektywistyczna – jej podstawą jest założenie, że społeczność jest

autonomicznym podmiotem, jednostka zaś jego częścią. Zadaniem państwa, jako wyraziciela
woli grupy, jest więc ochrona interesu zbiorowego. W tej sytuacji prawa jednostki są
podporządkowane woli większości.

Potrzeba – to odczuwany przez jednostkę brak czegoś, np.: człowiek potrzebuje pokarmu,

co oznacza, że może żyć tylko wtedy, gdy ma co jeść. Liczba potrzeb człowieka jest
nieograniczona, stanowią one źródło aktywności każdej jednostki, która dąży do ich
relatywnie szerokiego zaspokojenia. Gdy jednostka zaspokoi swoje podstawowe potrzeby, jej
motywacja zostaje ukierunkowana na samorealizację – potrzebę rozwoju własnego
potencjału, doskonalenia siebie (przeczytaj także punkt 4.9.1).

Postawa – to pojęcie wieloznaczne, stosowane w wielu dziedzinach nauki. W psychologii

postawą nazywamy konglomerat składników osobowości wyrażających się w skłonności
do specyficznych albo stereotypowych sposobów reagowania na określone bodźce
w określonych sytuacjach. Przyjmowanie postaw jest związane z kształtowaniem się różnych
ideologii, uprzedzeń i przesądów, powoduje preferowanie pewnych celów, wartości
i sposobów działania w odniesieniu do poszczególnych osób, grup, problemów, doktryn nauk.
Słownym wyrazem postaw są opinie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Inteligencja (z łacińskiego „intelligentia” – pojętność), to w psychologii – zespół

zdolności umysłowych umożliwiających jednostce korzystanie z nabytej wiedzy przy
rozwiązywaniu nowych problemów i racjonalnym zachowaniu w różnych sytuacjach
życiowych. Wyróżnia się trzy podstawowe formy inteligencji: praktyczną – umiejętność
rozwiązywania konkretnych zagadnień; abstrakcyjną – zdolność operowania symbolami
i pojęciami; społeczną – umiejętność zachowania się w grupie.

Inteligencję jaką posiada człowiek w wieku 17 lat (50%) osiąga przed 4 rokiem życia.

Dzieci uczą się każdego dnia i my je uczymy zdając sobie sprawę z tego czy nie. Problem
w tym, że źle jest uczyć nie wiedząc, że się uczy. Możemy je uczyć rzeczy wartościowych lub
mało przydatnych [4].

Wartość, jedna z podstawowych kategorii filozoficznych, istotna zwłaszcza w etyce,

estetyce, antropologii, a poza filozofią, np.: w religii, teologii, psychologii, socjologii,
etnologii, teorii kultury i prawa. Stanowi odrębny przedmiot badań aksjologii (nauki
o wartościach). Oznacza coś, co jest cenne i godne pożądania i co stanowi (winno stanowić)
przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania
człowieka. W zależności od dziedziny, jakiej dotyczą, wartości dzieli się na: moralno –
etyczne, religijne, estetyczne, kulturowe itd. W zależności od zasięgu – na ogólnoludzkie
i lokalne: np. narodowe, osobiste. Wspomina się też o wartościach niższych i wyższych,
materialnych i duchowych, co zwykle łączy się z ich hierarchizowaniem.

Przyjmuje się, że na rozwój osobowości człowieka mają wpływ cztery grupy czynników,

które oddziałują na siebie wzajemnie:
1. dziedziczenie cech (genotyp),
2. środowisko,
3. własna aktywność,
4. system edukacji - system nauczania i wychowania.

Od kilku lat szczególnie cenioną koncepcją, wykorzystywaną do opisu osobowości jest

tzw. "Wielka Piątka". Osobowość wyznacza pięć czynników, są to: 1) neurotyczność,
2) ekstrawersja, 3) otwartość na doświadczenie, 4) ugodowość i 5) sumienność [21].

Wymienione wymiary można odnaleźć w każdej osobie, zaś o jednostkowej

niepowtarzalności decyduje ich kompozycja. Można odnosić wrażenie, że niektóre z tych
właściwości są dobre, a inne gorsze. Tak naprawdę każda kompozycja cech ma swoje plusy
i możliwe słabości w zależności od sytuacji, w której człowiek się znajduje [26].

Neurotyczność decyduje o sprawności w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi,

o podatności na doświadczanie "trudnych" emocji takich jak: lęk, smutek, wrogość. Wysoka
neurotyczność sprzyja trudnościom adaptacyjnym, utrudnia radzenie sobie ze stresem,
zwiększa podatność na doświadczanie lęku, agresji, depresji. Niska neurotyczność sprzyja
zrównoważeniu, radzeniu ze stresem, stabilności samooceny.

Składnik ekstrawersji decyduje o jakości i intensywności relacji interpersonalnych

i nastawieniu do innych ludzi, a także o wigorze, energii życiowej, zapotrzebowaniu na
działanie i aktywność, poszukiwanie wrażeń. Gdy poziom ekstrawersji jest niski, oznacza to
pojawienie się introwersji. Introwertyk przejawia skłonność do unikania licznych, częstych
relacji społecznych, ma zapotrzebowanie na samotność (z wyboru), ogranicza stymulację.

Trzeci składnik to otwartość poznawcza decydująca o gotowości do przyjmowania

nowych doświadczeń, idei, wartości, koncepcji. Osoby o niskiej otwartości wolą trzymać się
znanych konwencjonalnych sposobów, zasad, pomysłów.

Czwarty składnik to ugodowość, wpływająca na przekonania, nastawienie i działania

w relacjach społecznych. Wysoka ugodowość wyraża się zaufaniem do innych,
prostolinijnością, skromnością, czasami skłonnością do ustępowania i poświęcania się. Osoby
takie w odbiorze innych są jednoznaczne, przewidywalne i życzliwe, co sprawia, że

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wytwarzają aurę bezpieczeństwa. W ich obecności znika obawa przed oszukaniem
i wykorzystaniem. Osoby o niskiej ugodowości nie traktują innych ze specjalnym
poważaniem, chętnie wykorzystują ludzi, bez ich wiedzy, do swoich celów, manipulują i też
zgodnie z własnym postępowaniem nie ufają innym. Z niezrozumieniem, a często też ze
zdziwieniem mogą śledzić łatwe wzruszanie się tych pierwszych w kontakcie z kimś
doświadczonym przez los opuszczonym, zrozpaczonym.

Piąty wymiar to sumienność, pozwalająca prognozować aktywność zawodową i szkolną.

Wysoka sumienność rokuje sukcesy szkolne i zawodowe, ponieważ ujawnia się jako
odpowiedzialność, wytrwałość w dążeniu do celu, rozwaga w planowaniu i podejmowaniu
nowych zadań, a także uporządkowanie czasami przechodzące w perfekcjonizm. Niska
sumienność oznacza przeciwieństwo wymienionego i generalnie skłonność do wygodnictwa
i lenistwa.

Osoba sumienna, ale równocześnie z wysoką neurotycznością będzie prawdopodobnie

ceniona zawodowo za swój profesjonalizm i niezawodność, ale jej subiektywne odczucie
ponoszonych kosztów (przeżywanie lęków, zamartwianie się, często paraliżująca obawa)
będą tak znaczne, że satysfakcja z osiągnięć stanie się mieszanką radości i żalu, może
poczucia krzywdy.

Zdaniem R. R. Costy i P. T. McCrae (twórców koncepcji "Wielkiej Piątki") wszystkie

wyżej wymienione wymiary są przekazywane genetycznie, co oznacza, że rodzimy się
z odmienną, indywidualną predyspozycją do neurotyczności, otwartości na nowe
doświadczenia, ekstrawertywnym zapotrzebowaniem na kontakty interpersonalne lub
introwertywną potrzebą bycia w dystansie do ludzi. Także biologicznie i genetycznie jest nam
przekazana łatwość dostępu do odczuwania radości życia, zadowolenia i czerpania z zasobów
energetycznych, jeżeli „mieliśmy szczęście" urodzenia się ekstrawertykiem lub skłonności
rywalizacyjne, obojętny stosunek do ludzi i predyspozycje do ich wykorzystywania, jeżeli
urodziliśmy się wyposażeni w niską ugodowość [21].

Fakt, iż nasza osobowość w znacznym stopniu jest rezultatem „genetycznych układanek",

rodzi różnorakie odczucia i refleksje. Wielu rodziców, spętanych poczuciem winy z racji
„wyskoków” ich dzieci, oddycha z ulgą tłumacząc: „taki się urodził". Część osób, którym nie
powiodło się w życiu mogłaby z rezygnacją przyjąć własną bezradność, a ci, którym się
szczególnie powiodło mogliby usłyszeć: „to nie twoja zasługa, miałeś genetyczne szczęście”.
Oczywiście taki sposób interpretacji faktu genetyczno - biologicznych uwarunkowań
osobowości jest błędnym uproszczeniem.

Genetyczny przekaz najsilniej dotyczy neurotyczności, ekstrawersji (introwersji) oraz

otwartości na doświadczenia poznawcze. Pozostałe dwa czynniki (ugodowość i sumienność)
zależą nie tylko od zapisu genetycznego, ale także od tego, czego nas uczono i czego od nas
oczekiwano w dzieciństwie.

Na kształtowanie się osobowości dziecka wpływ wywiera najbliższe dziecku środowisko

− rodzina, a przede wszystkim rodzice. Wpływ ten trwa przez wiele lat − mimo przeobrażeń
w samej rodzinie w miarę przechodzenia przez różne fazy rozwoju − jest ona dla dziecka
stałym środowiskiem wychowawczym. Psychospołeczny wpływ rodziców na dzieci ma
rozległy zasięg i działa m. in.: na rozwój funkcji poznawczych dziecka, a potem na jego
osiągnięcia szkolne, na ustalanie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej, na
formowanie obrazu samego siebie oraz na stosunek do samego siebie i rówieśników, na
wywiązywanie się z pełnienia ról rodzinnych, w tym również późniejszej roli matki, czy ojca
wobec własnych dzieci.

Oddziaływanie dorosłych (w tym rodziców) na osobowość dziecka odbywa się

w pewnych sytuacjach, poprzez: 1) stwarzanie zdarzeń i zdarzenia przypadkowe zachodzące
w najbliższym środowisku dziecka, 2) stosunek dorosłych do tych zdarzeń, 3) sposób
wzajemnego odnoszenia się do siebie i do dziecka członków rodziny oraz opiekunów
(ich postawy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Każda postawa zawiera trzy elementy: myślowy, uczuciowy i działania. Składnik

myślowy może być wyrażony słownie w formie poglądu na przedmiot postawy. Przykładem
może być wypowiedź o dziecku „to taki rozumny, miły chłopiec", lub też „on jest taki
okropnie nieznośny".
Składnik uczuciowy to swoistego rodzaju ekspresja towarzysząca zarówno wypowiedziom,
jak i zachowaniu,
Składnik o charakterze działania przejawia się w czynnym zachowaniu wobec przedmiotu
postawy np.: gdy matka tuli dziecko albo je karci.

Zwykła obserwacja pokazuje, że nie wszyscy dorośli ustosunkowani są w ten sam sposób

do dzieci i nie każda postawa w stosunku do dziecka jest równie korzystna i wartościowa dla
jego rozwoju. Postawy mogą być właściwe, czyli zdrowe, stwarzające odpowiednie warunki
psychospołeczne dla prawidłowego rozwoju dziecka, ale bywają też niewłaściwe – toksyczne,
wpływające ujemnie na kształtowanie się jego osobowości, a czasem nawet rzeczywiście
wywołują chorobę, np. nerwice.

Szczególnie postawy rodzicielskie wywierają tak głęboki wpływ na dziecko, dlatego

że emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym nieomal słowie
skierowanym do niego, w każdej czynności związanej z jego pielęgnacją i opieką nad nim.
Względnie trwałe nastawienie emocjonalne, którym przepojone jest postępowanie rodziców,
wywołuje u dziecka reakcję w postaci specyficznego zachowania się. Więcej dowiesz się na
ten temat z książki Marii Ziemskiej: Postawy rodzicielskie. Wiedza Powszechna, Warszawa
1973.

Udział własny człowieka (aktywność własna) w swoim rozwoju zaczyna się z chwilą,

gdy jednostka ludzka zaczyna działać wybiórczo w stosunku do różnych wpływów otoczenia,
to znaczy jednym podporządkowuje się dobrowolnie, innym się przeciwstawia. Problem
„wolności” i „woli”, które wyrażają zdolność człowieka do wolnego wyboru wśród
pojawiających się w nim chęci, jak i wolnego wyboru wśród posiadanych sposobów
realizowania wybranych chęci jest tematem wielu rozważań naukowych. Wolność wyboru
takiego czy innego sposobu zachowania się w jakiejś sytuacji życiowej nie jest człowiekowi
dana w gotowej formie. Musi do niej dochodzić z czasem, jest „dziełem jego życia”. Dlatego
też osiąga się ją w różnym stopniu, a można jej w ogóle nie osiągnąć.

Wola to zdolność do władania zarówno sobą, jak i okolicznościami świata zewnętrznego.

Na to, co nazywamy wolą składa się wiele zdolności, w tym zdolność do oceniania
pojawiających się pragnień, do decyzji, czyli wyboru jednego z nich, do powściągu
potrzebnego do zrezygnowania z jakiejś chęci i zdolność do zrealizowania celu wybranego,
co łączy się nieraz z wielkim wysiłkiem i wyrzeczeniem. Dla wykształcenia silnej woli trzeba
przede wszystkim rozbudzić w danej jednostce upodobania do silnych dążeń i opanowania,
a także zachęcać do podejmowania zadań możliwych do zrealizowania i do doprowadzenia
ich do końca. Niezrealizowanie powziętych zadań osłabia wolę zamiast ją wzmocnić.
Wyrabia fatalny nawyk do łatwego podejmowania decyzji, których się nie realizuje. Trzeba
ćwiczyć się w ocenie swoich decyzji i ocenie rezultatów swych działań. Uczy to ostrożności
przy podejmowaniu postanowień i wyjawia przyczyny poniesionych klęsk, przy ich
realizowaniu. Trzeba przede wszystkim wcześnie zacząć się ćwiczyć w przezwyciężaniu
trudności, a nie uciekać przed nimi.

Ostatnim, czwartym, ale jakże ważnym czynnikiem w rozwoju osobowości dziecka jest

system nauczania i wychowania, jakiemu jest poddawane. Od momentu przyjścia na świat,
aż do zgonu każda jednostka jest poddawana różnym zabiegom wychowawczym. Według
M. Żebrowskiej polega to na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka (jego
zabawy i nauki), by kształtować jego poznanie, formować spostrzeżenia, pojęcia i sądy,
wzbogacać jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie
nawyki, sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości
[28, s. 172]. Początkowo dziecko jest wychowywane i nauczane w domu przez rodziców.
Następnie przez innych, ważnych dla dziecka dorosłych w żłobku i przedszkolu (poprzez
zabawy i codzienne zajęcia). Gdy wkroczy w wiek szkolny odbywa się to w formie
planowego i systematycznego nauczania według programów szkolnych.

Wpływ środowiska rodzinnego, żłobkowego czy przedszkolnego na rozwój

i kształtowanie osobowości dziecka przebiega dwoma torami:
1. jako świadoma praca wychowawcza (przeczytaj punkt 4.2.1),
2. jako oddziaływanie niezamierzone (naśladownictwo, program ukryty).

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o tak zwanym „programie ukrytym” sięgnij

po książkę M McKaya, M. Davisa, P. Fanninga: Sztuka skutecznego porozumiewania się.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, rozdział 6 – Ukryte programy,
s. 76 – 83.

Kolejnym ważnym punktem rozważań są potrzeby psychospołeczne dziecka.

Podstawowymi potrzebami małego dziecka są potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa,
przynależności i miłości. Ich zaspokojenie jest niezbędne do tego, aby dziecko zaczęło
odczuwać potrzeby wyższe, tj. poznawcze, estetyczne czy samorealizacji.

Do potrzeb fizjologicznych zaliczamy: potrzebę snu, zaspokojenia głodu, pragnienia,

wydalania, oddychania itp. Bez zaspokojenia tych potrzeb człowiek nie może żyć. Brak ich
zaspokojenia (deprywacja) doprowadza do zredukowania innych potrzeb. Głodne dziecko nie
jest ciekawe świata a sfera emocji, myśli, motywacji nakierowania jest na poszukiwania
pożywienia.

Z kolei zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa (potrzeba stabilizacji, opieki, uwolnienia od

strachu i lęku, porządku, oparcia w opiekunie) warunkuje prawidłowy rozwój dziecka.
W sytuacji braku zaspokojenia główną siła sprawczą stają się działania skierowane na
poszukiwanie bezpieczeństwa i obronę przez zagrożeniem. Bliski kontakt rodziców
(opiekunów) z dzieckiem i opieka w połączeniu ze zrozumieniem jego zachowań tę potrzebę
zaspokaja. Dziecko ujawnia potrzebę bezpieczeństwa w postaci tulenia się, namawiania do
zabaw, czasem w formie buntu lub grymaszenia. Gdy potrzeba ta nie jest zaspokajana
prowadzi to do zakłócenia równowagi nerwowej dziecka w postaci tzw. nerwowości
dziecięcej lub nerwicy [22, s. 15]. Jej zaspokojenie stwarza warunki do budzenia się potrzeb
poznawczych, tak ważnych w rozwoju umysłowym.

Po zrealizowaniu potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa budzą się potrzeby

z następnego poziomu: przynależności i miłości. Dziecko odczuwa „głód” dobrych,
przyjaznych kontaktów z innymi osobami: rodzicami, dziadkami, rodzeństwem, innymi
dziećmi. Miłość na tym poziomie to przede wszystkim nastawienie na branie. Gdy dziecko
odczuwa głód stosunków uczuciowych z innymi ludźmi, za wszelką cenę chce znaleźć swoje
miejsce w rodzinie czy grupie rówieśniczej. Czyni to po to, aby pozbyć się uczucia
osamotnienia, izolacji, odrzucenia. Podczas zajęć z innymi dziecko powinno czuć się
akceptowane. Kiedy dziecko nie czuje oparcia we własnej rodzinie czy grupie ma skłonności
do łączenia się z kimkolwiek (dobrym, czy złym), by zaspokoić głód miłości. Kiedy osoby
znaczące dla dziecka akceptują jego próby samodzielności, unikają krytykowania i karania
przez odsuwanie dziecka od siebie („Idź sobie”, „Nie kocham cię”, „Nie przyjdę po ciebie do
żłobka / przedszkola”) stwarzają mu atmosferę bezpieczeństwa i pewności, że jest kochane
i akceptowane [22, s.15]. Brak zaspokojenia tej potrzeby może być przyczyną trudności
w kontaktach z dziećmi i dorosłymi, rodzić poczucie osamotnienia, niepewność i nieśmiałość.

Małe dziecko przejawia potrzebę szacunku (własnej godności i wartości). Jak każdy

człowiek pragnie pozytywnej oceny samego siebie, szacunku i uznania ze strony innych ludzi.
Z jednej strony dziecko chce się przekonać, że jest w stanie sprostać powierzanym mu
zadaniom a z drugiej pragnie uwagi, dostrzeżenia jego osiągnięć przez innych ludzi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(szczególnie tych mu bliskich). Wielką sztuką jest dostrzeganie zwiastunów zainteresowań,
uzdolnień lub dokonywanych przez dziecko postępów. Szczególnie działania wspierające
w postaci nagradzania (słownego i materialnego) będą budować poczucie godności i własnej
wartości. Tu możesz wrócić do punktu 4.2.1 niniejszego poradnika, gdzie opisano metodę
nagradzania.

W rozwoju umysłowym małego dziecka istotną rolę odgrywa potrzeba poznania.

Potrzeba ta przejawia się w uzyskiwaniu, przechowywaniu i wykorzystywaniu informacji do
osiągania celów. Ma ona charakter złożony. W jej skład wchodzą takie tendencje
szczegółowe jak: tendencja (dążność) do zdobywania informacji, tendencja do zadawania
pytań, skłonność do analizowania, skłonność do wyprowadzania wniosków, skłonność do
doświadczania, skłonność do poprawiania, skłonność do interesowania się naukami
abstrakcyjnymi, skłonność do zajmowania się teoriami. Poszczególne tendencje pojawiają się
stopniowo w ontogenezie, a sposoby ich przejawiania się podlegają modyfikacjom
rozwojowym. W wieku poniemowlęcym i przedszkolnym rozwija się wiele potrzeb
poznawczych. Wyznaczają one stosunek dziecka do otaczającego świata. M. Kielar [14]
wyodrębniła kilka szczegółowych potrzeb poznawczych, które wyraźnie ujawniają się
w zachowaniu dzieci i których uwzględnienie w procesie edukacyjnym sprawia, że przybiera
ona (tj. potrzeba poznawcza) określony charakter. Do tych szczegółowych potrzeb zalicza
ona:
1) Potrzebę eksploratywności – uruchamiają ją nowe bodźce i nowe sytuacje.

W zachowaniu dziecka przejawia się ona jako nastawienie analizatorów (tzw. wyczulenie

na głos, zapach, dźwięki), zbliżanie się do obiektu, manipulowanie nim, stawianie wobec
niego pytań i hipotez. Stanowi ona podstawę orientacji dziecka w świecie. Dzięki niej dziecko
zdobywa materiał do tworzenia wyobrażeń i pojęć. Przejawy tej potrzeby można obserwować
już pod koniec 1 roku życia, kiedy dziecko stosuje wiele schematów czynnościowych dla
jednego przedmiotu (potrząsa, bierze do ust, uderza, rzuca, zagląda do środka itp.). Nie
zawsze pełne i jasne informacje, jakie zdobywa w ten sposób pobudzają je i ukierunkowują
jego aktywność badawczą.

Nasilenie potrzeby eksploratywności ma swoje uwarunkowania:

–

genetyczne − można wyróżnić dzieci o wysokim, średnim i niskim poziomie
eksploratywności,

–

społeczne – wpływa modyfikująco na poziom eksploratywności (zachowania dorosłego –
milcząca życzliwa obecność obniżająca lęk przed nowością, zadawanie pytań
ukierunkowujących poszukiwania, postawa dorosłego wobec nowych obiektów i sytuacji,
która staje się dla dziecka wzorcem zachowania się w kontakcie z nowością).

Ogranicza, a nawet tłumi ją lękliwość, nieśmiałość dziecka, a także stosowanie przez
dorosłego niewłaściwych strategii w kontakcie z dzieckiem, takich jak: demonstrowanie,
nadmierne pomaganie, wyręczanie dziecka w działaniu, niedostosowanie strategii dorosłego
do poziomu eksploratywności dziecka. Badania psychologów rozwojowych wskazują, że
dzieci o niskim poziomie eksploratywności wymagają pomocy dorosłego tzn. zaczynają
badać po zachęceniu przez dorosłego, natomiast dzieciom o wysokim poziomie
eksploratywności pomoc dorosłego przeszkadza i hamuje ich badawczy stosunek do obiektu
czy sytuacji.

Aby podtrzymać tę potrzebę należy stwarzać sytuacje uruchamiające ją oraz przyjmować

przez dorosłego odpowiednie strategie w kontakcie z dzieckiem.

2) Potrzeba etykietowania – dziecko dąży do zaznaczenia, że już zetknęło się z danym

obiektem, że już go zna.
Celowi temu służą nazwy. O istnieniu potrzeby nadawania „etykiety” każdemu nowemu

obiektowi świadczą pytania „co to?”, zadawane już od 1,6 roku życia. Szybkość zadawanych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pytań świadczy raczej o tym, że chodzi dziecku o przekonanie się, że każdy przedmiot ma
nazwę, niż o poznanie tych nazw. Podobną rolę pełni zadawanie pytania „co to?” w stosunku
do znanych dziecku obiektów. W takim wypadku dziecko chce utrwalić się w przekonaniu, że
przedmioty mają rzeczywiście stałe nazwy. Starsze dzieci nie zawsze pytają o nazwy, ale
próbują je wymyślać. Tworzenie neologizmów jest odpowiedzią na sytuację braku nazwy dla
określonego przedmiotu. Jeżeli nie zna nazwy lub ją zapomniało to ją tworzy np. flamaster −
malownik, stacja benzynowa – benzynacja, czynność filmowania kamerą – kamerowanie.

Podtrzymywanie i rozwijanie naturalnej potrzeby nazywania jest wynikiem tego, że

dorośli:
–

zachęcają dzieci do używania nazw, poprzez odpowiadanie na pytania dziecka,

–

sprawdzają opanowanie przez dziecko słów,

–

skłaniają do nadawania nazw i rzeczy przez podanie nazw,

–

proponują

stosowanie innych systemów symbolicznych (znaki piktograficzne,

informacyjne),

–

bawią się z dziećmi w wytwarzanie i stosowanie znaków i symboli; brak tego rodzaju
zabaw utrudnia opanowanie sztuki czytania i pisania, rozumienie symboli.

3) Potrzeba świeżości – już u niemowląt około 8 miesiąca życia można zaobserwować

zachowania, które służą wykryciu nowości.
Dziecko nie tyle chce poznać przedmiot, co stwierdzić, w czy jest on nowy, inny. Dąży

do wykrycia jak spada przedmiot, a nie czy w ogóle spada. Dziecko podejmuje aktywne
poszukiwania nowości poprzez wypróbowywanie wszystkich znanych sobie sposobów
działania. Im dziecko dysponuje większą liczbą sposobów działania, tym ma większe szanse
w wykryciu nowości.

Podtrzymywaniu potrzeby świeżości służą działania dorosłego, które: ukazują rozmaite

sposoby działania oraz pytania wyzwalające tego rodzaju aktywność – „do czego jest
podobny?”, „do czego może służyć?”, „w czym różni się od ...?”. Zabawy w wykrywanie
podobieństwa i różnic służą podtrzymywaniu tej potrzeby. Wśród dorosłych można spotkać
ludzi o różnym stopniu nasilenia tej potrzeby, ale są i tacy, którzy ciągle szukają nowości i to
zarówno w wytworach, działaniach innych jak i własnych.
4) Potrzeba znanego – przejawem tej potrzeby jest tendencja do powtarzania, zmierzająca

do utrwalania lub ponownego wywołania interesującego kogoś rezultatu.
Takie reakcje są zwykle reakcjami okrężnymi i pojawiają się ok. 2 miesiąca życia.

Najpierw dotyczą czynności wykonywanych na własnym ciele (np. ssanie kciuka), potem zaś
na przedmiotach. Powtarzanie prowadzi do wywołania określonych zjawisk, a rozpoznawanie
ich jako znanych sprawia dziecku przyjemność. W wieku przedszkolnym ta potrzeba jest
nadal żywa i przejawia się w prośbach dziecka o powtórzenie znanej bajki, powtórzenie
zabawy, piosenki, wiersza. Dziecku chodzi nie o poznanie zjawiska, lecz o to by stwierdzić,
że jest mu znane. Jest ona niezbędna przy tworzeniu obrazu świata.

Podtrzymywanie i rozwijanie zależy nie tylko od uwarunkowań biologicznych, ale i od

zachowania dorosłego: spełnianie prośby dziecka o powtórzenie jakiejś czynności, zachęcanie
dziecka do powtórzenia jakiejś czynności i zachowanie rytmu występowania pewnych
zjawisk w życiu dziecka (rytm codziennych zajęć i tradycji – Mikołajki, imieniny, święta).
Powtarzające się elementy stają się dla dziecka punktami odniesienia w zmieniającym się
świecie. Brak takich odniesień utrudnia budowanie obrazu świata, zrozumienie zasady
zachowania stałości (potem przydatnych w pojęciu np. liczby, długości). Ponadto znane
stanowi podstawę do poszukiwania nowości, daje poczucie bezpieczeństwa, czyni świat
czytelnym.
5) Potrzeba pytania – pierwszym przejawem nawiązania werbalnego kontaktu z otoczeniem

są pytania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pojawiają się w 2,5 roku życia dziecka. Najwięcej pytań dzieci jest związanych

z obserwacją świata (61%; o przebieg czynności, o wyjaśnianie spostrzeżeń dziecka, o kod
językowy). Mniejszą grupę stanowią pytania synpraktyczne, związane z aktualnym
działaniem dziecka (20%; służą orientacji w posługiwaniu się przedmiotami, wyjaśnianiu
skutków działań oraz ustalanie warunków dalszych działań). Pozostałe pytania związane są
z interpretacją nowych informacji. Są to pytania o ustalenie prawidłowości, o wyjaśnianie
zależności przyczynowo-skutkowych. Wraz z wiekiem potrzeba pytań nie zanika. Później
część pytań realizowanych jest w formie wewnętrznej. Jednostka stawia sobie pytanie i sama
sobie na nie odpowiada [14].

Podtrzymywanie i rozwijanie potrzeby pytania służy postawa dorosłego akceptująca

pytania dziecka oraz stwarzanie sytuacji do zadawania pytań.
6) Potrzeba obrazu świata – zdobywane przez dziecko doświadczenia nie gromadzą się

w nim bezładnie.
O tym, że dziecko ma jakiś obraz świata można łatwo się przekonać zadając pytania

o poszczególne zjawiska. Dziecko rzadko nie udziela odpowiedzi, raczej dąży do
zaprezentowania swojej wiedzy na każdy temat interesujący słuchacza. Dziecko nie troszczy
się, czy informacje są prawdziwe, pełne, zgodne z innymi – informuje o takim obrazie, jaki
posiada. Dziecko samo tworzy świat i trudno przyjmuje modyfikacje. Dlatego najlepszym
sposobem jest budowanie świata wspólnie z dzieckiem.

Rola dorosłego w budowaniu obrazu świata sprowadza się do:

–

organizowania sytuacji zachęcających do poznawania,

–

służenia dziecku pomocą w porządkowaniu doświadczeń. Dorosły sam powinien
dysponować wyraźnie sprecyzowanym poglądem na świat, wiedzieć, co na świecie jest
ważne, czym warto się zajmować, na co zwrócić uwagę. Powinien też przyjąć jakieś
kategorie, wokół których będzie z dzieckiem gromadził i porządkował doświadczenia.
Może to być: dziedzina wiedzy o sobie, o świecie, o relacjach – ja – świat. Będzie to
wiedza o własnej osobie, swoim ciele, umiejętnościach i sprawnościach, o obiektach
zapełniających przestrzenie, o zależnościach ja - świat, o tym co dobre, ważne, złe,
o zmienności i stałości, o przeszłości, o wartościach.
Zdrowe i prawidłowo rozwijające się dziecko jest stale aktywne poznawczo i ruchowo.

Kiedy jego potrzeby są zaspokojone, działa w poczucie bezpieczeństwa i wiary we własne
możliwości. Dorosłych spostrzega jako osoby przyjazne i niezagrażające, od których otrzyma
wsparcie. Zaspokajanie wymienionych potrzeb psychospołecznych nie wymaga specjalnych
środków czy zabiegów. Po prostu trzeba z należytą uwagą i akceptacją obserwować rozwój
i działania dziecka, starać się je zrozumieć, aby w odpowiednim momencie dostarczyć
bodźców, które daną potrzebę zaspokoją [22, s. 16].

1.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin „osobowość”?
2. Jakie mechanizmy psychologiczne powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania

własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe?

3. Jakie cztery czynniki uważane są za najważniejsze dla stymulowania osobowości

dziecka?

4. Jakie wymiary opisane w koncepcji "Wielkiej Piątki" pomimo ich genetycznego przekazu

zależą od tego, czego nas uczono i czego od nas oczekiwano w dzieciństwie?

5. Dlaczego największy wpływ na kształtowanie osobowości dziecka ma jego rodzina?
6. Jakie potrzeby psychospołeczne posiada dziecko?
7. Jakie znasz potrzeby fizjologiczne dziecka?
8. Jak zaspakaja się potrzebę przynależności i miłości?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Jak przejawia się brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa?
10. Jak zaspokaja się potrzebę bezpieczeństwa?
11. Na czym polega potrzeba szacunku?
12. Jak przejawia się brak zaspokojenia potrzeby szacunku?
13. Jak zaspakaja się potrzebę szacunku?
14. Jakie są potrzeby poznawcze małego dziecka?
15. Na czym polega potrzeba eksploratywności?
16. Jakie czynności dorosłego podtrzymują a jakie hamują potrzebę eksploratywności?
17. Na czym polega potrzeba etykietowania?
18. Jakie czynności dorosłego podtrzymują potrzebę etykietowania?
19. Co wiesz o potrzebie świeżości?
20. Jakie czynności dorosłego podtrzymują potrzebę świeżości?
21. Na czym polega potrzeba pytania?
22. Jakie czynności dorosłego podtrzymują a jakie hamują potrzebę pytania?
23. Na czym polega potrzeba obrazu świata?
24. Jakie czynności dorosłego podtrzymują a jakie hamują potrzebę obrazu świata?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oswój dziecko z wizerunkiem jego sylwetki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zawiesić na uprzednio umocowanym w ścianie haku duże lustro wtedy, kiedy w sali

przebywają dzieci. Ma w nim mieścić się cała sylwetka dziecka. Twoje działanie
zainteresuje dzieci,

2) klęknąć obok lustra i rozmawiać z zaciekawionymi dziećmi o tym, co w nim widać. Nie

zapomnij zachęcać te mniej odważne, aby podeszły do niego,

3) zapewnić bezpieczeństwo dzieciom, podczas wieszania lustra i dopilnować, aby hak do

jego zawieszenia był umocowany pod nieobecność dzieci.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

duże lustro do zawieszenia na ścianie sali.

Ćwiczenie 2

Zorganizuj dzieciom (6 – 8 osób) działanie pomagające w kształtowaniu świadomości

własnego ciała.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) poprosić dzieci, aby wzięły swoją zabawkę i usiadły na podłodze, sam również siadasz,
2) pokierować spostrzeżeniami dzieci przy pomocy poniższych zdań i wykonywać

czynności, o których mówisz dzieciom:

–

Lalka (miś) ma głowę. Pogłaszcz ją (go) … Czy ma włosy? Pokaż … Teraz czoło …
Oczy … Nos … Usta …

–

Lalka (miś) ma ręce (łapy). Pogłaszcz najpierw swoje ręce, potem ręce lalki (łapy misia)
… Podnieś swoje ręce do góry … klaśnij nad głową …

–

Lalka (miś) ma nogi. Pogłaszcz najpierw swoje nogi, potem nogi lalki (misia) … Wstań
i poskacz na swoich nogach … Teraz niech poskacze lalka (miś).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

lalka lub miś dla każdego dziecka,

–

lalka dla osoby prowadzącej ćwiczenie.

Ćwiczenie 3

Zidentyfikuj, nazwij i zaproponuj działania zaspokajające potrzeby dziecka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przygotować wg poniższego wzoru tabelkę,

Opis zachowania dziecka

Nazwa ujawnianej

w zachowaniu potrzeby

Proponowany sposób

jej zaspokojenia

2) przeczytać książę M. Karwowskiej – Struczyk i W. Hajnicz: Obserwacja w poznawaniu

dziecka. WSiP, Warszawa 1998. Znajdziesz tam przykłady obserwacji prowadzonych
za pomocą różnych technik notowania. Pomogą Ci one w poprawnym notowaniu
spostrzeżeń.

3) wybrać dogodne dla prowadzenia obserwacji miejsce na sali. Powinieneś widzieć

i słyszeć jak najwięcej. Zapisuj zachowania dziecka wybranego przez Ciebie do
obserwacji.

4) przedstawić wyniki własnej analizy na forum klasy,
5) posłuchać analiz innych osób,
6) odpowiedzieć na poniższe pytanie:

–

Jakie wnioski z dokonanych obserwacji wynikają dla twojej przyszłej pracy
z dziećmi?

7) wypisać wnioski na oddzielnej kartce i dołączyć do karty obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka z przygotowana tabelką,

–

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować, co to jest „osobowość”?

2) wymienić cztery czynniki mające wpływ na kształtowanie

osobowości dziecka?

3) wymienić mechanizmy psychologiczne, które powodują, że człowiek

jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są
zorganizowane i względnie stałe?

4) wymienić cztery czynniki, uważane za najważniejsze dla

stymulowania osobowości dziecka?

5) scharakteryzować wymiary opisane w koncepcji "Wielkiej Piątki"?

6) wskazać, które z wymiarów opisanych w koncepcji "Wielkiej Piątki”

zależą od tego, czego nas uczono i czego od nas oczekiwano
w dzieciństwie?

7) przeprowadzić zabawy indywidualne i w grupie dziecięcej?

8) skoordynować oddziaływania wychowawcze w celu zastosowania

przez rodziców i opiekunów jednolitych metod?

9) wykorzystać sytuacje zabawowe do wspomagania rozwoju osobowości

dziecka? zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas realizacji zajęć?

10) zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas realizacji zajęć?

11) wytłumaczyć, dlaczego największy wpływ na kształtowanie

osobowości dziecka ma jego rodzina?

12) podać przykłady sytuacji poprzez które dokonuje się oddziaływanie

dorosłych na osobowość dziecka?

13) zaspokoić potrzeby fizjologiczne dziecka?

14) sprawić, aby dziecko czuło się bezpiecznie?

15) zaspokoić potrzebę przynależności i miłości w trakcie pracy

z dzieckiem?

16) okazywać dziecku szacunek?

17) wymienić potrzeby poznawcze dziecka?

18) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę

eksploratywności?

19) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę

etykietowania?

20) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę

świeżości?

21) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę pytania?

22) zbudować obraz świata wspólnie z dzieckiem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zasady i metody postępowania wychowawczego

4.2.1. Materiał nauczania

Zasada to słowo oznaczające normę (sposób) postępowania uznaną przez kogoś za

obowiązującą. Spośród wielu istniejących klasyfikacji zasad do celów pracy wychowawczej
z małym dzieckiem stosuje się następujące zasady wychowania [15, s. 58 - 60]:
1. Zasada zaspokajania potrzeb dziecka – mówi ona nam o tym, że rodzice (opiekunowie)

dziecka powinni pamiętać o potrzebach fizycznych, psychicznych oraz społecznych
dziecka. I tak w zakresie pierwszej z wymienionych potrzeb nie można zapominać
o potrzebie bezpieczeństwa, ruchu i działania. W obszarze potrzeb psychicznych dorośli
powinni uwzględnić potrzebę poznawania świata i wiążące się z nią potrzeby poznawcze.
Potrzeby społeczne zaspokoi poznanie i przestrzeganie norm społecznych.

2. Zasada aktywności – przypomina ona o tym, że aktywność, to cecha rozwojowa dzieci.

Aktywność bierze się z nie dających spokoju człowiekowi potrzeb. Im więcej potrzeb
odczuwa dziecko, tym większa jest jego aktywność w celu zapewnienia sobie komfortu
w każdej płaszczyźnie życia. Uaktywnienie jednostki jest fundamentalnym warunkiem
orientacji w otaczającym świecie i zdobywania doświadczenia niezbędnego do
codziennego życia. Sama aktywność może przebiegać w bardzo różny sposób i w bardzo
dużym stopniu zależy od stopnia samodzielności dziecka.

3. Zasada indywidualizacji – nakazuje nam nawiązywanie indywidualnych kontaktów

z każdym ze znajdujących się pod naszą opieką dzieci. W tych interakcjach i ocenach
dziecka należy brać pod uwagę cechy indywidualne podopiecznego, jego tempo rozwoju
umysłowego, fizycznego, społecznego. Nie można stracić z pola widzenia potrzeby
rozwijania zamiłowań i uzdolnień właściwych danemu dziecku. Przestrzega się zasady
nie porównywania dzieci między sobą wychodząc z założenia, że każde jest
niepowtarzalną indywidualnością.

4. Zasada organizacji życia społecznego – założeniem tej zasady jest fakt, iż rozwój

jednostki przebiega sprawniej, szybciej i w pełniejszym stopniu, im bardziej jest
nastawiona na współpracę grupa, w której funkcjonuje. Dziecko jako istota społeczna
rozwija się optymalnie tylko w przypadku kontaktów z otoczeniem. W grupie stwarzane
są warunki współdziałania, które powodują pobudzenie aktywności i szybszy rozwój.
Opiekun i wychowankowie mogą stworzyć zwarty zespół, jeśli w ich opinii wychowawca
jest autorytetem, a członkowie grupy darzą go szacunkiem i respektują jego zdanie.
Dzieci jak i wychowawca oczekują względem siebie wyrozumiałości, szacunku,
sprawiedliwej oceny i zrozumienia, czyli właściwego organizowania i funkcjonowania
życia społecznego. Kształtowanie osobowości dziecka jest tym skuteczniejsze, im
bardziej zgrany zespół tworzy dorosły i jego podopieczni.

5. Zasada integracji – sensem tej zasady jest uwzględnienie konieczności zintegrowania

wpływu na dziecko. Postępowanie zgodnie z tą zasadą opiera się na: 1) integrowaniu
treści z różnych dziedzin wychowania (wychowanie zdrowotne, umysłowe, społeczno –
moralne, estetyczne) oraz 2) współzależności rozwoju somatycznego i psychicznego.

Metody wychowania odgrywają znaczącą rolę w realizacji procesu wychowawczego.

Metoda wychowania to „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania
pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość, dla osiągnięcia zamierzonego celu
wychowawczego” [19, s. 189].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

M. Herbert wymienia pewne przyczyny stosowania metod wychowania przez dorosłych

oraz powody stawiania wymagań dziecku poprzez określenie oczekiwań w stosunku do niego
[9, s. 73]:
–

zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa – dzieci kierowane wskazówkami dorosłych uczą
się unikać niebezpieczeństw,

–

utrzymanie harmonii rodzinnej (grupowej) – agresywny, buntowniczy maluch jest często
przyczyną zaburzeń życia rodzinnego (grupowego) i dysharmonii między rodzicami
(opiekunem, nauczycielem) a pozostałymi dziećmi. Prowadzenie życia towarzyskiego
rodziny oraz życia społecznego w grupie żłobkowej/przedszkolnej – dzieci
o niekontrolowanych i destrukcyjnych zachowaniach nie są mile widzianymi gośćmi
i przyczyniają się do izolacji społecznej rodziców oraz ich samych.

K. Konarzewski proponuje następującą klasyfikacje metod wychowania [16, s. 24 - 276]:

1. Metody indywidualne (stosowane w trakcie interakcji dorosły – wychowanek), wśród

których wyróżnia następujące techniki (przez innych autorów nazywane metodami):

–

nagradzanie i karanie,

–

modelowanie,

–

perswazję,

–

technikę zadaniową.

2. Metody grupowe:
–

kształtowanie odniesienia porównawczego,

–

nacisku grupowego,

–

kształtowania systemu ról i norm grupowych,

–

kształtowania grupowych wzorów życia.

Nagradzanie polega na stwarzaniu atrakcyjnych następstw po zachowaniu. Czyni się to

w celu zachęcenia dziecka do powtarzania zachowań oczekiwanych wychowawczo. Nagroda
ma być więc bodźcem wzmacniającym postępowanie pozytywne, zachęcającym do solidnej
pracy lub nauki, do zachowań znajdujących wysokie uznanie w rodzinie i w innych grupach
społecznych. Nagroda – wyróżnienie spełnia następujące funkcje:
–

umacnia w dziecku wiarę we własne siły i wartości,

–

realizuje potrzebę uznania i sukcesu,

–

zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań,

–

dostarcza dodatnich uczuć i radości oraz jest przyczyną dobrego samopoczucia,

–

wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi,

–

działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania.

Nagroda powinna być zastosowana natychmiast po wystąpieniu działania i dobrana

odpowiednio do dziecka (dla każdego, co innego może być nagrodą). Nagrody mogą mieć charakter
materialny lub pozamaterialny. Zazwyczaj korzysta się z następujących rodzajów nagród:
–

nagradzanie pochwałą i uznaniem – najczęściej stosowane, werbalna aprobata
postępowania dziecka, podziw, że potrafiło wykonać zadanie w sposób wyjątkowo
udany, uśmiech i radość czy przytulenie, jeśli dziecko lgnie do rodziców i sprawia mu to
przyjemność. Uznanie i pochwała powinny być proporcjonalne do włożonego wysiłku
i chęci, aby na nie zasłużyć. Wartość pochwały zależy od tego, kto jej udziela i w jakich
okolicznościach (tym większa im większy w oczach dziecka autorytet osoby, która
pochwaliła),

–

nagradzanie przez sprawianie przyjemności dziecku – może to być wspólny spacer
z rodzicami, wyjście do kina, wyrażanie zgody na spotkanie z kolegami, wyjazd na
wycieczkę, wspólna gra, itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

darzenie zaufaniem – jest bardzo pożądane przez dzieci, ma wysokie walory
wychowawcze. Odebranie zaufania jest poważną karą. Dziecko, które wie, że rodzice mu
ufają, ma dobre samopoczucie, odczuwa swoją wartość, ma przedsmak upragnionej
samodzielności i dorosłości; zaufanie polega również na zmniejszaniu kontroli nad
wszystkim, co dziecko robi, czym się zajmuje i z kim się bawi, itp.

–

wspólne atrakcyjne spędzanie wolnego czasu, np.: wycieczki; sposób jest bardzo dobry
lecz kosztowny i wymaga dużo wolnego czasu,

–

nagrody rzeczowe – chętnie i z wdzięcznością przyjmowane przez dzieci, zwłaszcza
przez te, których rodziców nie na wszystko stać; nagroda rzeczowa to prezent za
konkretną działalność lub określone postępowanie, dar zasłużony, a jego posiadanie
kojarzy się z tym, za co był otrzymany (zabawka, gra, maskotka, płyta, książka, sprzęt
sportowy, itp.),

–

pieniądze – kieszonkowe lub do skarbonki, którymi dziecko może samodzielnie
dysponować za zgodą rodziców.

Karanie polega na tworzeniu awersyjnych (nieprzyjemnych) dla wychowanka zdarzeń.

Pełni ona funkcję: a) odstraszającą oraz b) funkcję korekcyjną.

Ta pierwsza występuje, gdy karanie agresji hamuje jej pojawianie się u innych. Najsilniej

widać jej użyteczność w środowisku instytucjonalnym. Nieuchronne karanie dzieci za
niepożądane zachowanie powoduje, że innych podobnych zachowań nie podejmują, w obawie
przed konsekwencjami.

Nieco inaczej prezentuje się funkcja korekcyjna kary. Zakłada ona, że karanie agresji

hamuje jej pojawianie się u osoby ukaranej. Doświadczenie pokazuje jednak, że pod
wpływem kary, dziecko uczy się jedynie hamować reakcje agresywne. Agresja tłumioną
np.: w domu, pojawia się w innych sytuacjach, najczęściej w instytucji wychowawczej.
Dzieci silnie frustrowane i surowo karane przez rodziców, przejawiają silniejszą niż pozostałe
agresję w grupach rówieśniczych. Ponadto nigdy nie wiadomo czy ukarane zachowanie jest
przez dziecko wyeliminowane z repertuaru zachowań przejawianych w relacjach
z rówieśnikami.

Skuteczność kary zależy od:

–

akceptowania norm i zasad, za przekroczenie których dziecko jest karane,

–

istnienia pozytywnego związku uczuciowego między karanym dzieckiem a osobą
wymierzającą karę, powinna to być osoba znacząca dla niego,

–

zaistnienia kary natychmiast po wystąpieniu reakcji negatywnej,

–

odpowiedniość kary do przewinienia dziecka,

–

możliwości alternatywnej reakcji, innej niż agresywna.

Karanie może pociągać za sobą różne skutki, często wręcz nieoczekiwane, bo nasila

agresję, zamiast ją hamować. Zazwyczaj dorośli korzystają z następujących rodzajów kar
[12, s. 38]: nieskutecznych i skutecznych.

Rodzaje kar nieskutecznych:

–

Kary cielesne (kary fizyczne) – mają bardzo wielu zwolenników, chociaż teoretycznie
uznaje się ich szkodliwość.
Ten rodzaj reakcji na wykroczenie dziecka nie wymaga zastanowienia się. Im cięższe

przewinienie tym silniejsze razy. Im większy wstyd i zdenerwowanie rodzica, tym silniejsze
lanie otrzymuje dziecko. Zastanowienie się jak skutecznie ukarać dziecko, zastępuje pytanie –
czym zbić? Bijąc dziecko matka czy ojciec uważają, że mają nieograniczoną władzę,
wyładowują własną agresję, zły humor, zawiedzione nadzieje.

Kary fizyczne stosują rodzice często pod wpływem tradycji – mnie bito i wyrosłem na

porządnego człowieka, musi swoją porcję otrzymać mój syn. Również dlatego, że istnieje
w społeczeństwie nieuzasadnione przekonanie o ich skuteczności. Dzieci boją się bicia, gdyż

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powoduje ból, pozostawia kompromitujące ślady na ciele. Bicie poniża godność dzieci,
upokarza je, widzą wtedy swoją niemoc i bezsilność. Kary fizyczne wymierzane przez
karzących nie mających autorytetu u dziecka wywołują u dzieci nienawiść, chęć odwetu
i inne groźne w skutkach reakcje.

Kary fizyczne poniżają dziecko i osobę wymierzającą karę (silniejszy bije słabszego,

uzależnionego od siebie). Kara fizyczna nie tylko zostawia ślady na ciele, ale również sieje
spustoszenie w psychice dziecka. Następstwem bicia są różnego rodzaju nerwice i lęki
(fobie), dokuczanie zwierzętom, agresja zwłaszcza wobec słabszych.
–

Straszenie dziecka – jest zabiegiem mającym skłonić dziecko do posłuszeństwa, bardzo
często stosowanym. Powoduje urazy psychiczne: nerwice lękowe, fobie, objawy
somatyczne. Likwiduje małe zło a czyni duże tak jak bicie.

–

Wyzwiska – poniżają godność dziecka.

–

Krzyk – jest reakcją na wykroczenie dziecka, szkodliwa i nieskuteczna kara. Dziecko boi
się krzyku, a po jakimś czasie samo krzyczy do osób słabszych i tych, których się nie boi.

–

Izolacja dziecka – dziecko czuje się opuszczone, przeżywa lęk.

Powyższe kary są nie tylko szkodliwe, ale też nie wymagają namysłu, są łatwe w użyciu,

dlatego często się po nie sięga. Konsekwencją stosowania kar fizycznych w domu
są trudności wychowawcze na terenie instytucji wychowawczych.

Rodzaje kar skutecznych:

–

Kara naturalna – dziecko nie posłuchało rodzica i zrobiło sobie krzywdę, np.: biegało
mimo upomnień i uderzyło się, niegrzecznie odezwało się – musi przeprosić, zniszczyło
komuś zabawkę – musi oddać własną. Kara naturalna ma ograniczone możliwości
stosowania, jest konsekwencją winy.

–

Ukazywanie konsekwencji niewłaściwego zachowania, np.: dziecko nie posprzątało
zabawek, to nie może wyjść na podwórko do innych dzieci się pobawić - zaniedbany
obowiązek – nie ma przyjemności.

–

Tłumaczenie i wyjaśnianie – skuteczne, jeśli są umiejętnie zastosowane, skłaniają
winnego do autorefleksji, do zastanowienia się nad skutkami lekceważenia zasad życia
społecznego.

–

Odmawianie przyjemności.

–

Wyrażanie swego smutku i zawodu, dezaprobaty dla zachowania dziecka.

–

Ignorowanie przez rodziców czy opiekuna (nie obdarzanie uwagą).

–

Nagany słowne, pisemne w obecności karanego i wobec grupy.

–

Czasowe odebranie przyznanego przywileju.

O takie kary dziecko nie ma pretensji do rodziców, ponosi naturalne konsekwencje

własnych poczynań. Dobór kar powinien zależeć od winy dziecka, okoliczności przewinienia,
psychiki dziecka i jego wieku. Kary należy stosować z troską, aby osiągnęły swój cel –
poprawiły winnego. Kochający rodzic, „mądry” opiekun, wychowawca zna dziecko i wie, co
bardziej w jego wychowaniu skutkuje - odpowiednio dobrana nagroda, czy w przemyślany
sposób dobrana kara nie poniżająca godności dziecka. Kary i nagrody nie są najważniejszą
metodą oddziaływania na dziecko.

Modelowanie to metoda uważana za jedną z najbardziej skutecznych w procesie

wychowania. Jej efektywność uwarunkowana jest wrodzoną predyspozycją ludzi do
naśladowania. Podstawą jej siły są dwa sposoby uczenia się – naśladowanie i modelowanie
[19, s. 192].

Naśladowanie polega na dokładnym odtwarzaniu zachowań zaobserwowanych wcześniej

u innych, ważnych (znaczących) osób. Już poprzez samo patrzenie dziecko się uczy wielu
czynności i zachowań. Jedne z nich nie wymagają ćwiczenia, inne powinny być wsparte
działaniami praktycznymi i uczestnictwem w sytuacjach społecznych. Nawet, jeśli dziecko

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jeszcze czegoś nie umie, to dzięki naśladownictwu już wie jak coś zrobić, czy jak się
zachować. Ten sposób uczenia się dotyczy przede wszystkim małych dzieci.

Modelowanie (imitacja) sprowadza się do nieświadomego przejęcia czyjegoś sposobu

zachowania. Efektem tej opcji uczenia się jest pojawienie się zachowań o różnym stopniu
podobieństwa do zachowań modela. Jeśli by je uporządkować na linii ciągłej, to na jednym jej
krańcu znalazłyby się zachowania bardzo podobne do zachowań modela, „a na drugim
zachowania całkowicie różne od tych zaobserwowanych u modela” [19, s. 192]. Te bardzo
podobne zachowania nazywa się „bezpośrednimi wynikami modelowania”.

Natomiast zachowania odbiegające od zachowań modela, ale mieszczące się w określonej

kategorii

postępowania

nazywa

się

„generalizowanym

(uogólnionym)

efektem

modelowania”. Ten efekt jest szczególnie przydatny w wychowaniu. Umożliwia on tworzenie
przez dzieci pewnych ogólnych kategorii zachowań na podstawie zaobserwowanych,
pojedynczych zachowań modela (np. dzielenie się z kimś owocem uogólnione zostaje na
zachowania wskazujące na okazywanie komuś życzliwości, wsparcia, pomocy itp.). Dzieciom
demonstrowane są również zachowania niepożądane wychowawczo. One również stają się
dla nich wzorem zachowań.

Aby skutecznie posługiwać się ta metodą należy uwzględnić następujące czynniki:

–

Wiek osób, na które oddziałujemy – w przypadku małych dzieci metoda uznawana jest za
mniej efektywną z powodu braku u nich umiejętności generalizowania zaobserwowanych
zachowań. Powoduje to konieczność „pokazywania” im wielu pojedynczych zachowań
w konkretnych sytuacjach. U dzieci starszych i młodzieży zaobserwowane zachowania są
uogólniane i przenoszone na inne kategorie zachowań.

–

Płeć – osoby, na które oddziałujemy chętniej identyfikują się z osobami tej samej płci.
Dziewczęta chętniej przejmują zachowania zaobserwowane u kobiet, chłopcy zaś
u mężczyzn.

–

Cechy modela – osoba, aby stać się modelem musi: a) reprezentować sobą pewne
wysokie, z punktu osoby modelowanej kompetencje, b) posiadać szerszy zakres
„władzy” i związanymi z nią możliwościami zaspokojenia potrzeb, np.: materialnych
i psychicznych, c) być podobna do osoby modelowanej na tyle, aby mogła ona
identyfikować się z modelem dzięki zaobserwowanemu podobieństwu pod względem
wyglądu, zainteresowań, umiejętności itp., d) przejawiać entuzjazm dla swoich
altruistycznych zachowań [19, s. 196].

Perswazja to metoda polegająca na tym, że przekazuje się wychowankowi poprzez słowo

wskazówki, własne oczekiwania i prośby, komentuje zachowania. Jest mało skuteczna, kiedy
stosuje się ją pojedynczo. Skuteczność wzrasta z chwilą połączenia jej z innymi metodami
wychowawczymi np. zadaniową, nagradzaniem czy karaniem.

Technika (metoda) zadaniowa polega na stawianiu wychowankowi zadań do wykonania.

Zadania te maja związek z codziennym rytmem życia rodzinnego i potrzebami jej członków
(np. porządki, przygotowywanie posiłków), życiem społecznym prowadzonym w grupie
dziecięcej lub klasie szkolnej (np. prace porządkowe, a w tym dyżury, pomoc innym w nauce,
pomoc w organizacji imprez typu: Choinka, Bal Noworoczny) oraz z czynnościami
wykonywanymi na rzecz innych (np. zakupy, czytanie starszej osobie, rozmawianie z osobą
tego potrzebującą, samotną).

Do bodźców sprzyjających pozytywnemu nastawieniu wychowanków do powierzanych

zadań i zapewniających skuteczność wychowawczą rodziców zalicza się m.in. [10, s. 70]:
–

stosowanie zasady stopniowania trudności, a więc powierzanie zadań łatwych
i stopniowe zwiększanie trudności,

–

możliwość podjęcia się wykonywania zadania w sytuacji wyboru jego rodzaju i wariantu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

akceptowanie poziomu wykonania zadania właściwego do wieku i umiejętności osoby
wykonującej zadania,

–

dostarczanie „wzoru” wykonania przez osoby znaczące dla wykonawcy zadania,

–

przewagę postawy rodzicielskiej (opiekuna) kreatora nad kontrolerem,

–

zagwarantowanie przeżycia zadowolenia z możliwości „bycia użytecznym, potrzebnym.”

Metody grupowe to oddziaływanie kilku osób na jednostkę w celu zmodyfikowania

postaw bądź zachowań. Powodują zmiany w zachowaniu wychowanka poprzez bycie
i działanie z innymi osobami. W tej grupie dorosły w swoich działaniach wychowawczych
korzysta z wsparcia zespołu.

Więcej na ten temat przeczytasz w książce M. Łobockiego: Teoria wychowania

w zarysie. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003.

Warto stosować niekiedy pewne strategie dyscyplinowania (metody behawioralne)

w odniesieniu do dzieci. Pomagają one w ustalaniu jasnych granic oraz umożliwiają dorosłym
dawanie dobrego przykładu dzieciom. Jednak przypomnę, że proces wychowania nie
sprowadza się jedynie do behawioralnych formuły: S (bodziec) -----> R (reakcja)!

M. Herbert rekomenduje postępowania wychowawcze przydatne w okazywaniu pomocy

dzieciom w pozbywaniu się niepożądanych zachowań i uczeniu się zachowań oczekiwanych.
Są to: pozytywne wzmacnianie, pochwałę – ignorowanie, izolowanie od wzmocnień
pozytywnych (wykluczenie), koszt zachowania, uczenie się przez obserwację (modelowanie)
oraz naturalne konsekwencje [9, s. 74 – 78].

Metoda 1. Pozytywne wzmacniane – kierujmy się hasłem „Przyłapuj dziecko na dobrym,

a nie na złym zachowaniu”. W takiej sytuacji nagradzamy naszą uwagą dobre zachowania.
W celu osiągnięcia jak najlepszego efektu wzmocnienia (pochwały, słodycze, ulubione
zajęcia) powinny nastąpić bezpośrednio po wystąpieniu oczekiwanego zachowania.

Powszechnie dorośli nagradzają własną uwagą (gniewem) złe zachowania dziecka,

a w większości ignorują zachowania dobre.

Metoda 2. Pochwała – wykorzystujmy mechanizm polegający na tym, że dziecko robi

wszystko, aby skupić na sobie uwagę innych (zwłaszcza rodziców i innych dorosłych). Oto
zasada, która sprawdza się zawsze:

dobre zachowanie + wzmocnienie (nagroda)

= jeszcze lepsze zachowanie

dobre zachowanie + brak wzmocnienia

= pogorszenie zachowania

złe zachowanie + wzmocnienie (nagroda)

= jeszcze gorsze zachowanie

złe zachowanie+ brak wzmocnienia

= poprawa zachowania

Metoda 3. Izolowanie od wzmocnień pozytywnych – wykluczenie jest skuteczną karą.

Jej celem jest zmniejszenie częstotliwości niepożądanego zachowania poprzez ograniczenie
możliwości uzyskania wzmocnień lub nagród. M. Herbert zaleca zdecydowanie się na jedną
z dwóch niżej opisanych form:
–

wykluczenie z jakiegoś działania (np. wykluczenie z zabawy). W takim przypadku
dziecku wolno obserwować działanie, ale nie może w nim uczestniczyć.

–

izolację – dziecko siada na krześle w najodleglejszym kącie pokoju czy korytarza
(miejsce izolacji nie powinno być dla dziecka atrakcyjne, ani zatrważające).

Wykluczenie może trwać od trzech do pięciu minut. Wykluczenie z działania i izolację

powinno stosować się częściej niż izolację w samotności (dziecko jest odsyłane na jakiś czas
do innego pomieszczenia). Metodę tę należy równoważyć pozytywną wagą (zabawą,
pochwałą, dodatkowym kontaktem).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metoda 4. Koszt zachowania – koszt to kara za niewykonanie poleconego działania –

może polegać na odebraniu dostępnych w danej chwili przywilejów, np.: dziecko nie może
oglądać bajki.

Metoda 5. Modelowanie (uczenie się przez obserwację) – na szczególną uwagę dorosłych

zasługuje metoda modelowania, zwana także metodą przykładu.

Warto dostrzec bezpośredni związek między własnym zachowaniem a zachowaniem

dzieci znajdujących się pod naszą opieką. Jako osoby ważne dla dzieci (znaczące) jesteśmy
„modelami” wszelakich zachowań i sposobów reakcji w sytuacjach miłych i trudnych dla
dzieci, a także w sytuacjach kontaktów z osobami starszymi.

Metoda 6. Naturalne konsekwencje – stwarzajmy warunki do tego, by dziecko odczuwało

konsekwencje własnych zachowań (bez naruszania granic bezpieczeństwa!).

Jeśli nieostrożnie obchodzi się z kubkiem i wyleje zawartość, niech to wytrze

(w atmosferze zachęty do tej czynności i spokoju), to nauczy je ostrożności; jeśli będzie jadło
na obrusie lub serwetce, wraz z upływem czasu będzie to czynić estetyczniej (bez kruszenia
na stół, rozlewania) niż wtedy, gdy spożywa posiłki na laminowanym stole, łatwym do
uprzątnięcia.

Właściwości rozwojowe dzieci we wczesnym wieku życia oraz metody wychowawcze,

w tym behawioralne powinny mieć swoje stałe miejsce w procesie socjalizacji dziecka.
Stosowane

poprawnie

zwiększają

prawdopodobieństwo

sukcesu

wychowawczego

rozumianego jako postępowanie wychowanka, już jako osoby dorosłej, zgodnie z systemem
wartości, światopoglądem i stylem życia, jaki przekazano mu w trakcie wychowania
rodzinnego i instytucjonalnego.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza słowo „zasada”?
2. Jakie zasady wychowania stosowane są w pracy z małym dzieckiem?
3. Co oznacza wyrażenie „metoda wychowania”?
4. Jakie metody wychowania proponuje K. Konarzewski?
5. Jakie metody zaliczysz do metod indywidualnych?
6. Jakie metody zaliczysz do metod grupowych?
7. Jak należy nagradzać dzieci?
8. Na czym polega karanie dzieci?
9. Na czym polega modelowanie zachowań dzieci?
10. W jaki sposób zlecamy dzieciom zadania do wykonania?
11. Które metody karania używane przez dorosłych uznawane są za bezskuteczne?
12. Jakie są skuteczne metody karania używane przez dorosłych?
13. Jakie czynniki w metodzie modelowania wzmacniają oddziaływania wychowawcze?
14. Które postępowania wychowawcze oparte na metodach behawioralnych są pomocne

w pozbywaniu się niepożądanych dziecięcych zachowań?

15. Na czym polega pozytywne wzmacnianie?
16. Na czym polega chwalenie?
17. Na czym polega izolowanie od wzmocnień pozytywnych?
18. Na czym polega ponoszenie kosztów zachowań?
19. Na czym polegają naturalne konsekwencje?
20. Na czym polega „sukces wychowawczy” w odniesieniu do osoby, która jest już dorosła?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaobserwuj zachowania dziecka i zaproponuj działania interwencyjne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) poprosić opiekunkę, aby dyskretnie wskazała dziecko, które jej zdaniem sprawia jej

i innym dzieciom trudności swoim zachowaniem. To dziecko będzie obiektem Twojej
obserwacji,

2) przygotować Kartę Obserwacji ABC wg poniższego wzoru:

Karta Obserwacji A B C [9, s. 68]

Imię dziecka:
Wiek dziecka:
Imię i nazwisko opiekuna:
Data obserwacji:

Dzień

godzina

Wydarzenia
poprzedzające:

co się stało przed
zaobserwowanym
zachowaniem?

Zachowanie

Konsekwencje:

jaki był

rezultat zachowania?
(1) Reakcja dorosłego (opiekuna)
(zignorowanie go, spieranie się
z dzieckiem, krzyk itp.)
(2) Reakcja dziecka na wynik
własnego zachowania

Opisz swoje
uczucia

(smutek, radość,
zadowolenie,
zdziwienie,
zaskoczenie itp.)

3) wybrać dogodne dla prowadzenia obserwacji miejsce w sali.
4) zapamiętać, że zapisujesz zdarzenia w formie bezosobowej, bez przypuszczeń, co do

powodów reakcji dziecka i tylko to, co widzisz, np.: Karol zabrał zabawkę Joli. Ucieka
z lalką pod okno. Kiedy Jola podbiega do niego chowa jedną rękę z zabawką za siebie,
a drugą odpycha dziewczynkę od siebie,

5) zapisywać dobre i złe zachowania dziecka w czasie 1,5 godziny ze szczególnym

uwzględnieniem sekwencji:

A – Co doprowadziło do napadu złości?
B – Jakie to było zachowanie?
C – Co się stało tuż po nim?
6) po zakończeniu obserwacji razem z opiekunem (nauczycielem) dziecka odpowiedzieć na

pytania:
–

Czy napady złości dziecka i ich liczba układa się w jakąś ogólniejsza
prawidłowość? (czy czynniki poprzedzające złość są podobne?)

–

Czy możemy stwierdzić, że napady złości zdarzają się częściej:

a) w określonym czasie?
b) w określonych miejscach?
c) w obecności określonych osób?
d) w określonych sytuacjach?

7) zastanowić się wspólnie z opiekunem (nauczycielem) dziecka:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Czy nie sądzi on, że dziecko i on wpadli w pewnego rodzaju nawyk powtarzania
poleceń i reakcji, niczym „zdarta płyta”?

–

Czy można (bazując na notatkach) zauważyć powtarzające się konsekwencje
konfrontacji z dzieckiem (ustępowanie)?

8) określić dokładnie cel działań interwencyjnych (np. Chcę, żeby mnie słuchało, kiedy

kieruje pod jego adresem prośbę albo polecenie”). Pomoże Ci w tym książka: M. Herbert,
Krnąbrne zachowanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, rozdział
4, s. 42 – 49.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Karta Obserwacji ABC,

–

długopis,

–

książka M. Herberta: Krnąbrne zachowanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2005.

Ćwiczenie 2

Zastosuj metodę nagradzania - zaprojektuj i wykonaj dowody uznania, aby uhonorować

osiągnięcia dziecka [3, s. 127].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zaprojektować dyplomy, kartki – pochwałki, transparenty, dekorację sali wykorzystując

odpowiednie programy komputerowe oraz własną pomysłowość,

2) nie zapomnieć wręczyć dziecku dyplomu, kartki – pochwałki kiedy odniesie sukces lub

przy specjalnej okazji udekorować na jego cześć salę (powrót po długiej nieobecności,
urodziny).

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

graficzny program komputerowy: np. Painter, GIMP, Adobe Photoshop, Corel Photo
Point,

–

kartki papieru w formacie wybranym przez Ciebie,

–

mazaki,

–

kolorowy papier,

–

klej, nożyczki,

–

taśma samoprzylepna.

Ćwiczenie 3

Zastosuj metodę perswazji wraz z zadaniową - wytłumacz dziecku efekty jego

pozytywnych zachowań.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyrażać swoje uznanie zawsze wtedy, kiedy dziecko zrobi coś, co zasługuje na nagrodę,
2) wytłumaczyć dziecku pozytywne następstwa jego dobrych uczynków, które zauważysz

np. pomogło nakrywać do stołu – wyjaśnij mu, dlaczego doceniasz jego starania (nie
musiałem tyle razy podchodzić do stolika z kubkami, bo ty mi je przyniosłeś. Dzięki
temu nie zmęczyłem się tak bardzo przy nakrywaniu do stołu),

3) wzmocnić zachowanie nagrodą materialną kolorowa kartka, nalepka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka w kształcie kwiatka,

–

kartka w kształcie misia,

–

kolorowa nalepka.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wytłumaczyć, co to znaczy słowo „zasada”?

2) wymienić zasady wychowania małego dziecka?

3) wytłumaczyć znaczenie słowa „metoda”?

4) wymienić metody wychowania ?

5) scharakteryzować metody wychowania?

6) wymienić indywidualne metody wychowania?

7) wymienić grupowe metody wychowania?

8) wymienić nieskuteczne rodzaje kar?

9) wymienić skuteczne rodzaje kar?

10) wytłumaczyć, na czym polega modelowanie zachowań dzieci?

11) wymienić metody behawioralne?

12) zastosować Kartę Obserwacji ABC i zaproponować w oparciu o nią

działania interwencyjne?

13) zastosować metodę nagradzania w pracy z dziećmi?

14) zastosować metodę perswazji?

15) zastosować metodę perswazji w połączeniu z innymi metodami

wychowawczymi?

16) zachować konsekwencję i zastosować metodę kosztu zachowań?

17) w razie konieczności zdecydować się na zastosowanie wykluczenia?

18) tworzyć bezpieczne dla dziecka sytuacje, w których ponosi ono

naturalne konsekwencje własnych zachowań?

19) wytłumaczyć, w jaki sposób chwalimy dzieci?

20) zastosować więcej nagród niż kar?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Oddziaływania wychowawcze w zakresie poszczególnych sfer

rozwojowych

4.3.1. Materiał nauczania

„Argumentacja naukowa stwierdza ponad wszelką wątpliwość, że okres wczesnego

dzieciństwa zasadniczo waży na tym, kim się dziecko stanie, jak przebiegać będzie jego
dalsze życie. Oznacza to, że lata dorosłości, kształt społeczeństwa i system wartości uznanych
przez nie zależą w znacznym stopniu od jakości wychowania najmłodszych dzieci. Nigdy już
w wieku dojrzałym nie przeżywamy tak intensywnie i nie przyswajamy sobie tak szybko
nowych doświadczeń, wiadomości i obrazów. Jest to, więc wielka szansa wychowania,
a należy uświadomić ją sobie już w momencie, kiedy człowiek pojawia się na świecie
i zaczyna życie” [13, s. 600].

Okres do 7 roku życia nazwany jest z racji pewnych charakterystycznych cech dzieci

wiekiem: naśladownictwa, zabawy, fantazjowania i wiekiem pytań. Takie czynniki, jak:
zadatki wrodzone, aktywność własna jednostki, środowisko i działalność wychowawcza
pomagają gromadzić doświadczenia i wpływają na rozwój.

Rozwój to proces, w trakcie którego dziecko wzrasta fizycznie – rośnie, przybiera na

wadze, opanowuje i doskonali umiejętność chodzenia, chwytania, patrzenia, słuchania oraz
dojrzewa psychicznie – przyswaja wiadomości o sobie, o swoim najbliższym otoczeniu,
następnie o świecie, nabywa umiejętności zdobywania wiedzy, korzystania z niej,
rozwiązywania problemów – kształtuje swój światopogląd.

Rozwój człowieka składa się z wielu sfer. Ma charakter wieloprofilowy. To wszystko,

co się na niego składa jest ze sobą ściśle powiązane, to znaczy, że jedna część wpływa
znacząca na drugą i odwrotnie. Oddziałując wychowawczo na rozwój dziecka musimy mieć
na uwadze jego:
1. rozwój fizyczny i motoryczny (duża i mała motoryka): zwracamy uwagę na kontrolę

napięcia mięśniowego, które ma wpływ na umiejętność trzymywania odpowiedniej
pozycji, przemieszczania się (pełzanie – siadanie – czworakowanie – wstawanie,
chodzenie itd.), chwytania, itp., rozwój zmysłowy, czyli zdolność widzenia, słyszenia,
czucia, smaku, węchu,

2. rozwój intelektualny: umiejętność korzystania ze zmysłów, spostrzeganie otoczenia,

przyswajanie wiedzy o nim oraz zdolność interpretowania, oceniania wydarzeń i zjawisk
w których człowiek uczestniczy,

3. rozwój emocjonalny i zachowania: zdolność wyrażania radości, zadowolenia, smutku,

żalu, złości odpowiednio do sytuacji, to umiejętność panowania nad emocjami, to także
nasza aktywność – duża mobilizacja w działaniu (szybko, dynamicznie, „wszędzie nas
pełno” i spokój, spowolnienie, bierność),

4. rozwój komunikacji: rozumienie i nadawanie (mówienie), przy czym rozumienie rozwija

się szybciej niż zdolność wypowiadania się.

5. rozwój społeczny: nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów, to także samoobsługa

i praca na rzecz innych, to również zainteresowania i rozwój predyspozycji, które
umożliwią osiągnąć dorosłość, a w niej niezależność od najbliższych.

Osiągnięcia rozwojowe, to etapy w poszczególnych sferach, jakie zdobywa organizm

w trakcie całego życie. To małe kroki w osiąganiu dojrzałości. W rozwoju są okresy
ogromnego dynamizmu tak zwane „złote okresy”, jak i okresy zastoju lub nawet rzekomej
regresji. Przykładem może być dziecko, które zaczyna chodzić, które jest zaaferowane
przemieszczaniem się, samą w sobie aktywnością ruchową, zaś w jego rozwoju następuje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tymczasem spowolnienie rozwoju mowy. Tak się dzieje w przypadku dzieci sprawnych, jak
i również z niepełnosprawnością.

Istotnym wydaje się uchwycenie odpowiedniego momentu w rozwoju dziecka, w celu

kształtowania w nim pewnych pożądanych umiejętności i zachowań. Uczenie i wychowanie
w takim okresie przynosi korzystne efekty.

Nauki i stymulacji danej czynności nie należy rozpoczynać zbyt wcześnie. Przedwczesne

uczenie się i ćwiczenie na ogół powoduje więcej szkody niż pożytku, gdyż trafia na
niedojrzały jeszcze organizm oraz na brak zainteresowania daną czynnością wskutek
niedostatku uprzedniego doświadczenia.

Natomiast zbyt późne rozpoczęcie ćwiczenia określonych umiejętności i zachowań

w stosunku do możliwości rozwojowych dziecka może utrwalić infantylne nawyki, które
dziecko niechętnie przełamuje na korzyść nowych form zachowania. To może spowodować
wiele zakłóceń w prawidłowym rozwoju dziecka.

Dzięki oddziaływaniom wychowawczym w dzieciństwie dzieci mogą wiele zyskać/

stracić rozwojowo. Rozpatrzmy następujące sytuacje:

A) Naśladownictwo a moralne efekty wrażeń z dzieciństwa, naśladowanie wszystkiego,

co dzieje się wokół nich.

W przypadku okresu wczesnego dzieciństwa słowa (nakazy, napomnienia, wyjaśnienia

i inne przekazy do intelektu dziecka) odgrywają nikłą rolę lub są bez znaczenia wobec świata
otaczających przedmiotów oraz rzeczywistych zachowań i czynów ludzi. Najistotniejsze jest
to, że przez sam intelekt dziecko nie jest w stanie pojąć, co dobre, a co złe. Ogromne
znaczenie ma wpływ środowiska (rodziców, osób wychowujących, język gestów, który dzieci
odczytują). Dzieci naśladując dorosłych imitują ich gesty, mimikę, reakcje. Początkowo
odbywa się to nieświadomie, następnie poprzez bardziej świadome działania – w zabawie
tzw. tematycznej. Potrzeba naśladowania jest zakorzeniona niezwykle głęboko. Zaburzenie jej
przez ignorancję dorosłego może mieć groźne konsekwencje dla późniejszego rozwoju
dziecka. Dzięki naśladownictwu: następuje identyfikacja z płcią, opanowywane są role
społeczne, wbudowywane są szczegółowe skrypty zachowań, jak np.: zachować się przy
posiłku, w teatrze, przy pożegnaniu itp. Zaburzenia powstają często dlatego, że dzieci
naśladują zły przykład osób dla nich znaczących. Aroganccy wychowawcy (rodzice)
wychowują aroganckie dzieci [2, s. 27].

Nawet jeśli wiemy o fundamentalnym znaczeniu naśladowania w rozwoju małego

dziecka, to w praktyce często brakuje nam odwagi, by na tej zasadzie oprzeć wychowanie.
Zamiast tego próbujemy ingerować w rozwój dziecka za pomocą zupełnie innych metod
i sposobów.

B) Niepotrzebne ingerencje

Wiele przyjemnych rzeczy i zabaw, którymi chcemy zająć dziecko, zmierza świadomie

lub nieświadomie do wywarcia określonego wpływu, ukierunkowania procesu uczenia się
malucha. Nasze wyciągnięte ręce mogą stać się dla niego pomocą w nauce chodzenia
i stawania. Gdy tak się dzieje zanim jego kościec i mięśnie dorosną do takich wysiłków,
to następstwem mogą być uszkodzenia kości czy mięśni.

Można też zaobserwować, że ludzie kupują dziecku ich zdaniem odpowiednie książki

i zabawki, aby dziecko nauczyło się w jak najszybszym czasie wielu pojęć w jak najkrótszym
czasie. Ci sami dorośli jednocześnie w innej chwili chcą gaworzyć z dzieckiem w jego
dziecinnej mowie. To jednak spowalnia rozwój dziecka. Słysząc infantylny szczebiot, dzieci
nie są zadowolone. Chcą one kierować się w rozwoju wzorcami prawdziwej mowy. „Pewna,
mająca jak najlepsze zamiary ciocia w zabawie z trzyletnim dzieckiem kilkakrotnie użyła dla
określenia psa wyrażenia „hau – hau”. Po długim, ponurym milczeniu chłopczyk stwierdził

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sucho: „To przecież nazywa się pies”. Ze względu na „naśladownictwo” dorosłemu nie wolno
gaworzyć [2, s. 36].

Zakazy - czy można ich uniknąć? Istnieje wiele powodów, z racji których bezmyślnie

ingeruje się w rozwój małego dziecka. Np.: w otoczeniu jest wiele przedmiotów łatwych
do zniszczenia lub niebezpiecznych. Aktywność poznawcza dzieci powoduje, że chcą dotykać
i takich przedmiotów. Wiadomo, że ciągłe zakazy typu „nie rusz”, „nie wolno” doprowadza
do przytłumienia inicjatywy dziecka a w skrajnych przypadkach do sparaliżowania
ciekawości poznawczej na całe życie.

Jak sobie poradzić? – Poprzez przewidywanie i zapobieganie (gniazdka elektryczne

zabezpieczyć specjalnymi nakładkami, pochować szkło z półek, do których dosięga dziecko),
ale tyle niebezpieczeństw czyha dookoła, że nie da się wszystkich wyeliminować.
Tu przychodzi w sukurs naśladowanie i zabawy prewencyjne.

Oto przykład: na kilka tygodni przed rozpaleniem pieca dorosły zbliżał rękę do pieca,

cofał ją gwałtownie z oznakami przestrachu, nie dotknąwszy pieca. Ojej! Jakie to gorące.
Dziecko za każdym razem naśladowało go. Stało się to nawykiem. Takie zabawy można
wymyślać, ale czy mamy dostatecznie dużo czasu? Kluczem wydaje się umiejętność
organizowania środowiska i przeciwdziałanie. Obserwowane u dziecka braki w dziedzinie
nawyków ruchowych są więc przejawem niewłaściwej pracy dorosłego z dzieckiem. Poprzez
trening następuje doskonalenie sposobu działania i zautomatyzowanie czynności.
Wykonywane automatycznie czynności nie angażują procesów poznawczych, a jednocześnie
zapewniają realizację określonych działań [2, s. 36].

C) Ludzka miłość jako wytwór uczuciowych więzi wewnątrzrodzinnych właściwych

człowiekowi.
Dziecko może się prawidłowo rozwijać tylko w środowisku ludzi. Od pierwszych chwil

swojego życia nawiązuje różnorodne kontakty, początkowo z inicjatywy osób starszych, ale
już w drugim półroczu życia pojawiają się pierwsze oznaki jego własnej aktywności.
Wszystkie procesy psychiczne zdaniem L. S. Wygotskiego mają najpierw charakter
społeczny, a następnie stają się indywidualnymi procesami jednostki. W kontakcie z ludźmi
człowiek uczy się spostrzegać, rozwiązywać problemy, mówić.

Jednym z pionierów psychiatrii dziecięcej był J. Bowlby. „Na zlecenie światowej

Organizacji Zdrowia badał on relacje między warunkami życiowymi dziecka z jego rozwojem
psychicznym. Stwierdził, że „najczęściej przyczyn zaniedbania rozwoju psychicznego
dziecka nie należy się doszukiwać, jak dotychczas sądzono, w złych warunkach materialnych
i mieszkaniowych rodziny, pracy zawodowej matki czy innych podobnych czynnikach
zewnętrznych, lecz w określonej postawie wewnętrznej rodziców” [2, s. 28]. Dziś każdy
nauczyciel wie, iż zaniedbania rozwoju psychicznego dziecka występują często właśnie
w rodzinach dobrze usytuowanych.

Rezultaty badań psychiatrycznych potwierdzają znaczenie matki dla dalszego życia

jednostki (przy czym osoba opiekująca się stale dzieckiem nie musi być matką biologiczną).
Przy braku takiej osoby (ciągle ktoś inny, nieznany opiekuje się dzieckiem; rodzice
patologiczni, chłód uczuciowy) pojawiają się stany chorobowe wynikające z braku więzi
uczuciowej i przywiązania (choroba sieroca, chorobliwe stany wynikłe z braku przywiązania
i więzi uczuciowej).

Zdaniem S. Fraiberg [2] właściwości psychiczne nazywane przez nas ludzkimi, nie są

częścią danego dziecku „wyekwipowania”. Nie są one instynktowne, nie nabywa się ich po
prostu w trakcie dojrzewania. Człowiek wiele zawdzięcza „ludzkiej miłości” rozumianej jako
wytwór więzi uczuciowych, wewnątrz rodzinnych, właściwych człowiekowi:
a) Mowa nie jest jedynie produktem funkcjonowania mózgu i organów mowy, ale

umiejętność jej stosowania jest nabywana przez kontakt emocjonalny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

b) Świadomość człowieka, spostrzeganie samego siebie jako indywidualności, pojęcie „JA”,

autonomiczna tożsamość powstają w uczuciowym kontakcie dzieci i rodziców.
W procesie budowania własnego „JA” znaczenie ma oprócz aktywności własnej
jednostki, jego kontakt z rówieśnikami, porównywanie się z innymi, opinie dorosłych
o dziecku. Zadanie dorosłego polega na organizowaniu sytuacji, w których dziecko może
poznać swoje możliwości i umiejętności; dawanie okazji do kontaktów z rówieśnikami;
możliwość wyrażania własnych opinii dotyczących umiejętności, sprawności, wiedzy czy
wyglądu dziecka. Opinie - zachęty w formie: „możesz spróbować jeszcze raz”, będą
stymulować działanie dziecka; opinie typu: „zrobiłeś to źle” mogą sprzyjać stagnacji lub
nawet wystąpieniu regresu w rozwoju.

c) Opanowanie pierwotnych instynktów, poskramianie popędów i ujmowania ich w ryzy,

a nawet działania wbrew nim w przypadku konfliktu z wyższymi celami i ideami –
to wszystko nie jest człowiekowi dane, trzeba się tego dopiero nauczyć. Tylko atmosfera
miłości, otaczająca dziecko w pierwszych latach życia umożliwi to.

d) Sumienie, najwyższe osiągnięcie rozwoju kulturowego ludzkości (w sensie postępu

świadomości) nie stanowi „danego” wyposażenia człowieka, lecz jest wytworem
rodzicielskiej miłości i wychowania.

e) Inicjatywa – w wieku przedszkolnym (od 3 roku życia) powinna u dzieci rozwinąć się

inicjatywa – poczucie, że ma ono pomysły, które mogą być akceptowane i podejmowane
przez innych, także przez dorosłych – by w kolejnym okresie, szkolnym, rozwinęła się
w przedsiębiorczość, a więc w podejmowanie zadań i poczucie odpowiedzialności za ich
wykonanie.

D) Fantazjowanie ( rozwój wyobraźni)

W okresie przedszkolnym obserwujemy intensywny rozwój wyobraźni. Dziecko nie

tylko naśladuje, odtwarza wcześniej zaobserwowane czynności i sytuacje, ale tworzy nowe,
wymyślone przez siebie. Fantazjowanie, to jedna z najważniejszych zdolności wewnętrznych
człowieka dorosłego. Opracowano wiele testów na potrzeby firm, bo potrzebny jest
pracownik z fantazją. Bez fantazjowania człowiek nigdy nie jest wolny.

Twórcza fantazja pozwala spojrzeć na to, co dopiero ma się stać (przyszłość). Dzięki niej

dostosowujemy się do istniejącej rzeczywistości, ale i zarazem czynimy plany, aby ją
zmienić. Podstawy jej budowania sięgają wczesnego dzieciństwa. Najczęściej posiadają ją
dzieci i artyści. Oto przykładowe działania, aby w dalszych latach życia nie zniszczyć tej
umiejętności: a) rysowanie – nie wolno uczyć rysowania stereotypowych ludzi, zwierząt,
domków..., b) śpiewanie – zachęcanie do śpiewania własnych melodii i np. akompaniament
dorosłego, c) taniec, d) czytanie i układnie wierszy, baśni, d) zabawy, e) opowiadania
twórcze.

Zabija fantazjowanie m.in.: a) zbyt wiele przedmiotów w otoczeniu, b) zbyt duża dawka

telewizji, c) brak możliwości uczestniczenia w twórczych działaniach plastycznych,
muzycznych czy słownych, d) podawanie przez dorosłych „gotowych” wzorów rozwiązań,
e) brak możliwości rozwiązywania problemów tzw. otwartych, o wielu możliwych
rozwiązaniach.

E) Pytania

Z fantazjowaniem ściśle łączy się ciekawość poznawcza i dziecięce pytania. Jednym

z najważniejszych warunków twórczej aktywności jest ciekawość poznawcza. Zdaniem
psychologów, na podstawie tego, jak bardzo ciekawe świata są nasze dzieci, możemy
przewidzieć, czy będą uzdolnione intelektualnie w wieku dojrzałym [11, s. 36]. Brak wiedzy
na temat przejawów ciekawości poznawczej i praktycznego jej stymulowania może

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przyczyniać się do niszczenia lub hamowania przez nauczycieli i rodziców przejawów
twórczości u naszych dzieci (w dorosłym życiu, jako przełożeni, u podwładnych).

Rozwój fizyczny, stawianie pytań, eksplorowanie otoczenia uzależnione jest od spełnienia

kilku podstawowych warunków. Warunki wewnętrzne zależą od samego dziecka (jego naturalnej
potrzeby aktywności, motywacji, potrzeby odczuwania pozytywnych uczuć itp.).

Zdecydowana większość czynników stymulujących rozwój leży po stronie środowiska,

w tym rodziców i nauczycieli (zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych,
zagwarantowanie poczucia bezpieczeństwa, dobra znajomość wychowanków, oddanie
dzieciom inicjatywy w tworzeniu, zapewnienie dzieciom warunków materialnych,
zdrowotnych, społecznych, zapewnienie wystarczającej ilości czasu, organizowanie
inspirujących ciekawość dziecka kącików zainteresowań, umiejętne, aktywne słuchanie
i rozumienie dziecka).

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak rozumiane jest słowo „rozwój”?
2. O jakich sferach rozwoju należy pamiętać pracując z dzieckiem?
3. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju fizycznego i motorycznego?
4. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju intelektualnego?
5. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju emocjonalnego?
6. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju umiejętności komunikacji?
7. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju społecznego?
8. Dlaczego ważną sprawą jest uchwycenie odpowiedniego momentu w rozwoju dziecka

w celu kształtowania w nim pewnych pożądanych umiejętności i zachowań?

9. Czym grozi przedwczesne uczenie się i ćwiczenie przez dziecko danej czynności?
10. Czym grozi zbyt późne uczenie się i ćwiczenie przez dziecko danej czynności?
11. Jakie znasz przykłady niepotrzebnych ingerencji dorosłych w rozwój dziecka?
12. W jaki sposób ludzka miłość wpływa na rozwój dziecka w różnych sferach jego rozwoju?
13. Co dzieci, a później dorośli zawdzięczają posiadaniu fantazji?
14. Co można zrobić, aby w dalszych latach życia nie zniszczyć fantazji?
15. Czego unikać, aby nie doprowadzić do zniszczenia fantazji?
16. Jak pytania otwarte wpływają na rozwój ciekawości poznawczej dziecka?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Stwórz warunki do realizacji zadania rozwojowego - uczenie się kontroli nad własnym

ciałem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) sięgnąć do literatury, której treść pomoże ci w zorganizowaniu otoczenia stymulującego

rozwój dziecka,

2) przeanalizować problematykę przyuczania dzieci do korzystania z nocnika lub toalety,

a w tym sposoby motywowania pozytywnego dziecka, aby skojarzyć wizytę w toalecie
z czymś przyjemnym,

3) przygotować niezbędne do tego celu pomoce,
4) opracować listę czynności, które pozwolą Ci zrealizować ćwiczenie,
5) skonsultować swój plan działania z opiekunem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

książka S. Ellison, S. Ferdinand: 365 dni z kochanym maleństwem. Zabawa
i poznawanie świata z dziećmi od noworodka do dwulatka. Wydawnictwo W.A.B.,
Warszawa 2002,

–

czasopisma dotyczące opieki i wychowania małego dziecka (Mama i Ja, Twoje Dziecko),

–

pomoce do motywowania pozytywnego dziecka (papierowe kwiatki, kolorowy papier).

Ćwiczenie 2

Opracuj i przeprowadź cykl działań (grupa 6 – 8 osobowa) oddziałujących na różnorodne

sfery rozwoju dziecka. Tam, gdzie jest to potrzebne dobierz pomoce i zabawki, odpowiednie
do działań i wieku dzieci.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać książki, których treść pomoże ci w doborze działań z dziećmi (zob. listę

w wyposażeniu stanowiska pracy),

2) notować pomysły, które uznasz za odpowiednie,
3) pamiętać o wieku dzieci z którymi będziesz pracować oraz o sferach, których dotyczy

wybrane działanie,

4) pamiętać, że jedno działanie może stymulować kilka sfer!
5) sporządzić listę działań wg poniższego wzoru:

6) zamieścić w uwagach organizacyjnych informacje o potrzebnych zabawkach,

rekwizytach, muzyce itp. To jest miejsce, w którym zapisujesz także jak poradzisz sobie,
np.: z zachęceniem do uczestnictwa (jak skierujesz uwagę dzieci na Twoją propozycję?),
ze zrobieniem koła przez dzieci, rozłożeniem i zebraniem potrzebnych do działań
pomocy czy zabawek, z uruchomieniem magnetofonu.

7) przeanalizować swoje propozycje wg następujących wytycznych:

–

Czy są one dobrane odpowiednio do wieku dzieci?

–

Czy zachowałaś proporcje w stymulowaniu każdej ze sfer rozwoju dziecka?

–

Czy uwzględniłaś wszystkie przewidywalne sprawy organizacyjne?

8) skonsultować powstałą listę ze swoim nauczycielem i opiekunem dzieci,
9) przeprowadzić swój projekt po zaakceptowaniu go przez nich,
10) „odczytywać” w trakcie wykonywania ćwiczenia 2 informacje zwrotne, jakie przesyłają

Ci dzieci (czy są zainteresowane, zmęczone, senne) i od nich uzależniać przystąpienie
do wykonania działania, kolejność proponowanych dzieciom działań, czas trwania oraz
moment jego zakończenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

rekomendowane książki:

1. S. Ellison, S. Ferdinandi: 365 dni z kochanym maleństwem. Zabawa i poznawanie świata

z dziećmi od noworodka do dwulatka. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2002

2. K. Rojkowska: Naucz małe dziecko myśleć i czuć. Wydawnictwo „Ravi”, Łódź 2003

Sfera(y), na którą(e)
oddziałujesz
Nazwa działania

Opis działania

Uwagi organizacyjne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. P. Schiller.: Mądre dziecko. Libra, Poznań, 2005
4. J. Silberg: Zabawy umysłowe dla niemowląt. Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2004
5. A. Erkert: Zabawy rozwijające zmysły. Jedność, Kielce 2002
6. A. Erkert: Dzieci potrzebują ciszy. Zabawy relaksacyjne na wiosnę, lato, jesień i zimę.

Jedność, Kielce 1999

7. M. Jąder: Krok... w kierunku kreatywności. Impuls, Kraków 2005
8. H. Baum: Małe dzieci - duże uczucia. Jedność, Kielce 2002
9. M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnyska: Metoda Weroniki Sherborne w terapii

i wspomaganiu rozwoju dziecka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna,
Warszawa 2005

–

zabawki,

–

pomoce do zabaw,

–

kredki,

–

kartki,

–

nagrania z muzyką,

–

magnetofon lub odtwarzacz CD.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wytłumaczyć znaczenie pojęcia „rozwój”?

2) wymienić sfery rozwoju, o których należy pamiętać pracując

wychowawczo z dzieckiem?

3) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju fizycznego

i motorycznego?

4) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju

intelektualnego ?

5) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju

emocjonalnego?

6) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju umiejętności

komunikacji?

7) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju

społecznego?

8) wytłumaczyć, dlaczego ważną sprawą jest uchwycenie odpowiedniego

momentu w rozwoju dziecka w celu kształtowania w nim pewnych
pożądanych umiejętności i zachowań?

9) wymienić to, czego należy unikać aby nie niszczyć fantazji dziecka?

10) stworzyć warunki do realizacji zadań rozwojowych?

11) opracować na piśmie cykl działań oddziałujących na różnorodne sfery

rozwoju dziecka?

12) przeprowadzić cykl działań (w grupie 6 – 8 osobowej) oddziałujących

na różnorodne sfery rozwoju dziecka?

13) dobrać sprzęt, zabawki i pomoce do zabaw?

14) uwzględnić w planach działań wszystkie przewidywalne sprawy

organizacyjne?

15) wykorzystać czynności dnia codziennego do wspomagania rozwoju

dziecka?

16) zapewnić dziecku bezpieczeństwo podczas realizacji zajęć?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Charakterystyka aktywności zabawowej małego dziecka

4.4.1. Materiał nauczania

W stymulowaniu rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka podstawową formą

pracy jest zabawa. „Jako ważna forma działalności rozwijającego się człowieka podlega
zasadzie ciągłego ruchu i ciągłych zmian. Na ogół każda odmiana zabawy naprawdę wtedy
zajmuje bawiących się, gdy wymaga od nich doskonalenia możliwości rozwojowych, gdy nie
wystarczają jej wciąż te same osiągnięcia, gdy stwarza ciągle nowe trudności i podniety do
ich pokonywania” [22, s. 220].

Zmiany w dziecku, jakie dokonują się dzięki zabawie i w zabawie w dużym stopniu

zależą od różnorodnych zjawisk środowiska społecznego – wychowania oraz mimowolnych
oddziaływań środowiska (status ekonomiczny, społeczny i wpływy kulturowe). Wewnętrzne
przeobrażenia jednostki oraz wpływy i oddziaływania środowiska wywołują w postępowaniu
dziecka skłonność do zmieniania własnych sposobów bawienia się. Objawia się to
w poświęcaniu coraz większej ilości czasu na dany rodzaj zabawy, na wprowadzaniu nowych
rekwizytów, na zwiększaniu się liczby osób biorących udział we wspólnej zabawie, na
wzrastaniu stopnia trudności (a więc i wymagań stawianych uczestnikom zabawy),
porzucaniu jednych odmian zabawy i przechodzenia do innych. Ogólna linia przeobrażania
się polega na przechodzeniu od form prostych do bardziej złożonych.

Analiza zabaw wskazuje na ich dużą rolę we wszechstronnym rozwoju dziecka. Będą one

oddziaływać na nie wówczas, gdy opiekunka po pierwsze uświadomi sobie wartości
poznawcze, społeczno – moralne, estetyczne i zdrowotne każdego rodzaju zabawy, a po
drugie uwzględni i wykorzysta w swojej pracy wszystkie ich rodzaje. Ponadto powinna stać
się dorosłym oddziałującym pozytywnie na zabawę.

Obserwacje zabaw dziecka umożliwiają wyodrębnienie różnych ich rodzajów,

w zależności od występujących w nich cech charakterystycznych. Najczęściej powtarzające
się w literaturze poświęconej zabawom rodzaje to:
–

zabawy manipulacyjne,

–

zabawy konstrukcyjne,

–

zabawy tematyczne,

–

zabawy dydaktyczne,

–

zabawy ruchowe.

Zabawy manipulacyjne pojawiają się najwcześniej. Polegają na manipulowaniu

przedmiotami w różny sposób. Dzieci, aby poznać przedmiot stosują szeroką gamę
manipulacji. Oglądają go, liżą, przekładają z ręki do ręki, rzucają, wkładają i wyjmują,
zbierają i rozrzucają, turlają, dopasowują jeden do drugiego, potrząsają itp. Już 4 – 5
miesięczne dziecko, kiedy w zasięgu jego pola widzenia i działania znajdzie się przedmiot,
chwyta go rączkami i „bada” jego własności: ciężar, kształt, barwę, trwałość, chropowatość,
temperaturę. Organizując zabawy manipulacyjne należy stosować następujące zasady
postępowania:
–

Udostępnienie dzieciom bogatego materiału w postaci gotowych zabawek czy
przedmiotów, które będzie „badało”. Muszą one nadawać się do manipulacji i być na tyle
duże, aby dziecko ich nie połknęło.

–

Przy stwierdzeniu trudności „nie do pokonania” przez dziecko, pomaganie
w odkrywaniu, np.: poprzez przesuniecie dłoni dziecka po przedmiocie, nazywające jego
cechy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Roztoczenie przez opiekuna w czasie zabawy manipulacyjnej szczególnej ochrony nad
zabawą indywidualną, bycie obserwatorem podczas jej trwania z jednoczesnym
nazywaniem czynności i materiałów. Powinna to być zachęta do poznawania a nie
wykonywanie za nie czynności.

Przykłady zabaw znajdziesz w książce: R. Seitz.: Chcę tego dotknąć! Zabawy rozwijające

zmysł dotyku. Jedność, Kielce 2002.

Zabawy konstrukcyjne są naturalnym następstwem zabaw manipulacyjnych. Istotą takich

zabaw jest tworzenie „dzieła” z dowolnego materiału. Z manipulacji, która jest tylko
kształtowaniem funkcji, dziecko przechodzi w fazę tworzenia przedmiotów (np. buduje dom,
wieżę). Około drugiego roku życia dziecko zaczyna spostrzegać własny wytwór i ten moment
można nazwać narodzinami zabawy konstrukcyjnej. W trzecim roku życia wszystkie dzieci
odkrywają stworzone przez siebie „dzieła”. Czynności manipulacyjne nie znikają jednak
z działalności dziecka. Nadal towarzyszą zabawom konstrukcyjnym dzieci młodszych, które
często nie doprowadzają do końca swoich wytworów, a ich projekty ulegają zmianom
w trakcie trwania realizacji konstrukcji. Istnieją najróżnorodniejsze rodzaje zabaw
konstrukcyjnych [5, s. 18 – 19]:
–

budownictwo z klocków różnego typu, wielkości i kształtów,

–

konstruowanie z zestawów elementów przystosowanych do łączenia,

–

budownictwo z piasku i śniegu,

–

tworzenie i konstruowanie z różnorodnych przedmiotów i zabawek do zabaw
tematycznych,

–

budowanie na wolnym powietrzu z większych elementów, jak deseczki, patyki, paliki,
daszki.
Organizując zabawy konstrukcyjne należy stosować następującą zasadę postępowania:

–

Zainteresowanie się tym, co dzieci robią, i udzielanie im pomocy bez narzucania
własnego sposobu wykonania. A szczegółowiej:

a) W zabawach małych dzieci opiekun powinien być bardzo aktywny. W trakcie jej trwania

ma okazywać pomoc w dostępie do i w wybraniu materiału konstrukcyjnego, stawiać
pytania dotyczące celu (co będziesz budować?) i planu budowy (co ci będzie potrzebne
najpierw?), czasami włączać się do działań dziecka dodając jakiś element, niekiedy
podsuwać pomysł.

b) Opiekun powinien demonstrować poważny stosunek do wytworów dzieci. Ponieważ

dzieci młodsze mają tendencję do burzenia wytworów własnych i cudzych, poprzez
okazywanie szacunku wdraża dzieci do szacunku dla prac własnych i innych dzieci. Jest
to konieczne działanie i pomoc dzieciom w osiągnięciu tego wyższego stopnia rozwoju
zabaw konstrukcyjnych.
Zabawy tematyczne nazywane bywają także fikcyjnymi, zabawami w role,

inscenizowanymi, udawanymi, naśladowczymi. Każe z przytoczonych określeń oddaje
w pewnym stopniu jej cechy charakterystyczne. Dziecko podczas jej trwania naśladuje
czynności i odtwarza sytuacje zaobserwowane w swoim otoczeniu. W czasie tych zabaw
podejmuje jakąś rolę, kogoś odgrywa. Jednocześnie w swoisty dla siebie sposób modyfikuje
działania i zachowania osoby będącej pierwowzorem. Złożoność i bogactwo treściowe
uzależnione jest od doświadczeń dziecka, a więc od jego wieku. U dzieci młodszych często
temat ogranicza się do jednego elementu, np. „karmi dziecko”, „gotuje obiad”, czyli
manipuluje garnuszkami, talerzami, łyżką. U dzieci starszych zabawa rozwija się w ciąg
czynności. Ważnym składnikiem zabawy tematycznej są wypowiedzi dzieci. Występują one
zarówno w zabawie indywidualnej (dziecko bawi się samo) jak i w zabawach grupowych.
Zdarza się, że dziecko podejmuje dialog, „grając” dwie role równocześnie.

Istotną rzeczą w zabawach tematycznych jest to, że dziecko naśladuje wszystko, co dzieje

się w jego środowisku nie dokonując oceny tego, co odtwarza (co jest dobre a co złe). Treść

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zabaw tematycznych bywa „niewłaściwa”, gdyż zależy w dużej mierze od zaobserwowanych
przez dziecko sytuacji (np. bicie psa kijem, picie alkoholu na przyjęciu imieninowym).
W obrębie zabawy tematycznej można odnaleźć elementy zabaw konstrukcyjnych,
ruchowych i dydaktycznych.

Zabawa dydaktyczna rzadko pojawiają się u dzieci w sposób samorzutny. Najczęściej są

specjalną formą organizowania działalności dziecięcej przez dorosłego. Mogą być stosowane
w pracy indywidualnej, w pracy z zespołem i z całą grupą dzieci. Im młodsze dziecko – tym
potrzebuje więcej pracy indywidualnej. W trakcie trwania zabawy dydaktycznej najbardziej
czynny jest umysł dziecka stąd nazywane bywają zabawami nauczającymi. Wprowadza się je
w drugiej połowie trzeciego roku życia [23, s. 114]. Są to najczęściej proste układanki,
loteryjki, klasyfikacje przedmiotów. Ogólnie przyjęty dobór zabaw [1, s. 3] dydaktycznych
opiera się na dwóch kryteriach:
1. materiał, który stosujemy w zabawach i grach dydaktycznych:

−

zabawy z pomocami gotowymi,

−

zabawy typu „czarodziejski worek”, „zgadnij, czego brak na stole”, w których
stosujemy drobne przedmioty codziennego użytku,

−

produkowane układanki, łamigłówki, zagadki obrazkowe, gry stolikowe,

−

zabawy słowne, jak zagadki, niedokończone rymy i inne.

2. cel występujący w zabawie:

−

określanie cech przedmiotów i ich położenia,

−

utrwalanie pojęć matematycznych,

−

utrwalanie wiadomości o otoczeniu społecznym i przyrodniczym,

−

ćwiczenie poprawności wymowy.

Organizując

zabawy

dydaktyczne

dorosłego

obowiązują

następujące

zasady

[5, s. 46 - 47]:
–

Zasada systematyczności – stawia wymóg stałego uwzględniania zabaw dydaktycznych
w pracy wychowawczej (treść zabaw może się wiązać ze zrealizowaną tematyką) oraz
uporządkowania materiału rzeczowego, który jest treścią zabawy (należy uwzględniać
stopniowanie trudności).

–

Zasada znajomości przez dzieci materiału dydaktycznego będącego przedmiotem zabawy
– wskazuje na konieczność zapewnienia warunków do opanowania przez dzieci pewnego
zakresu wiedzy przed przystąpieniem do zabawy np. wybrać spośród wielu rzeczy
narzędzia potrzebne do pracy w ogrodzie może tylko to dziecko, które ma wiadomości
z tego zakresu.

–

Zasada utrudniania zadań – stawia wymóg wprowadzania do zabawy pewnych utrudnień,
które spowodują zwiększenie zainteresowania dzieci. Można to robić poprzez
np. zwiększane liczby przedmiotów, spośród których dziecko ma wybrać te odpowiednie
lub dobierania przedmiotów coraz bardziej złożonych.

–

Zasada atrakcyjności przypomina, że powinna mieć obok elementów nauczania cechy
przyjemnej zabawy, w której występuje radość i oczekiwanie. Atrakcyjność osiągamy
dzięki użyciu interesujących dla dzieci pomocy raz stosowanie krótkiej, zrozumiałej,
a jednocześnie nieco tajemniczej aury.
Obok wyuczonych zabaw i gier dydaktycznych dzieci spontanicznie podejmują pewne

czynności, które mają charakter zabawy dydaktycznej. W tych czynnościach same ustalają
sobie regułę zabawy, np. omijanie co drugiej płyty chodnikowej, chodzenie po krawężniku,
rzucanie patyka, kamyka do wyznaczonego celu.

Zabawy ruchowe rozpoczynają się wtedy, gdy dziecko opanowało poruszanie się w takim

stopniu, że swobodnie może nie tylko chodzić, ale także biegać, podskakiwać, popychać
wózeczek [23, s. 31]. Początkowo mają one charakter ćwiczenia prostych ruchów:
wchodzenie i schodzenie ze schodów, przekraczanie przeszkody, a później przeskakiwanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niskiej przeszkody, rzucanie piłką przed siebie i gonienie jej itp. W trzecim roku życia
wszystkie te osiągnięcia zostają wykorzystane w prostych grach ruchowych.

Organizując zabawy i gry ruchowe mamy do wyboru następujące ich rodzaje:

−

Zabawy ze śpiewem – korzystnie wpływają na umuzykalnienie, poczucie rytmu
i koordynacji ruchowej, kształtują estetykę ruchu, piękna i harmonii, doskonale wpływają
na kształtowanie prawidłowej postawy, sprzyjają dobremu nastrojowi.

−

Zabawy orientacyjno – porządkowe – pozwalają na naukę i ćwiczenie umiejętności
skupienia uwagi, dają możliwość opanowywania przez dzieci określonych znaków
i sygnałów pomocnych, np.: w szybkim i skrótowym porozumiewaniu się opiekuna
z grupą, sprzyjają kształtowaniu szybkiej i celowej reakcji na postawione zadanie,
niekiedy wprowadzają w niesfornej grupie niekontrolowane przez nich zachowanie ładu
i porządku.

−

Zabawy na czworakach – stosowane są głównie w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, mają niewątpliwie znaczenie w ogólnym usprawnianiu młodego
organizmu i wzmacnianiu aparatu kostno – stawowo - więzadłowego, sprzyjają
w kształtowaniu fizjologicznych krzywizn kręgosłupa w okresie wzrostu, sprzyjają
psychicznemu odprężeniu i dobremu nastrojowi.

−

Zabawy i gry bieżne – stanowią najczęstszą postać aktywności ruchowej dzieci, stanowią
jeden z głównych środków pobudzania ustroju, wywołują korzystne zmiany w aparacie
ruchowym, układach fizjologicznych dziecka, przeciwdziałając bezruchowi, wpływają na
kształtowanie cech motorycznych, są formą wyżycia się, wywołują dobry nastrój
psychiczny i odprężenie, w dużym stopniu kształtują też cechy charakteru: ambicję, wolę
walki, umiejętność współdziałania w zespole, są najczęściej stosowane na zajęciach
wychowania fizycznego na każdym poziomie edukacyjnym.

−

Zabawy i gry rzutne – są bardzo atrakcyjnymi formami ruchu wykorzystywanymi
zarówno w życiu żłobkowym, przedszkolnym, szkolnym jak i dorosłym, uczą celności
i dokładności, pozwalają kształtować takie cechy motoryki jak siła i szybkość, sprzyjają
wszechstronnemu usprawnieniu, odprężeniu nerwowemu i psychicznemu, powodują
kształtowanie koordynacji wzrokowo – ruchowej.

−

Zabawy i gry skoczne – cieszą się dużym zainteresowaniem wśród dzieci, zwłaszcza, gdy
opierają się na coraz trudniejszych i bardziej złożonych zadaniach ruchowych, rozwijają
cechy charakteru: pewność siebie, odwagę, wiarę we własne siły, ale też cechy
motoryczne: zręczność, zwinność, moc i siłę, zabawy te wzmacniają stawy kończyn
dolnych, sprzyjają zachowaniu równowagi i odpowiedniej postawy w czasie fazy lotu.

−

Zabawy i gry kopne – stanowią szczególne zainteresowanie dzieci, umożliwiają
wykazanie się zręcznością, siłą, wytrzymałością i szybkością, rozwijają głównie aparat
kończyn dolnych, organizowane w zespołach mają wpływ na rozwijanie umiejętności
współpracy w zespole i współdziałania oraz karności i świadomej dyscypliny, sprzyjają
dokładności, szybkiej reakcji i koncentracji uwagi.

−

Zabawy ruchowe małych dzieci powinny byś organizowane przez dorosłych. Pierwszym
powodem

jest

zapewnienie

dziecku

bezpieczeństwa,

drugim

przeciwdziałanie

chaotycznemu

„ganianiu”,

które

powoduje

niepotrzebne

pobudzenie

dziecka.

Jednocześnie

należy

uwzględnić

zasadę

możliwości

swobodnego

biegania

z równoczesnym proponowaniem urozmaiconych zadań ruchowych. Zapewni to
wszechstronne ćwiczenie ruchów całego ciała.
Zasady kierowania zabawami ruchowymi:

–

Wybór zabawy ruchowej zależy od rodzaju zajęć w ciągu dnia (zbieżność tematyczna)
oraz od wieku dzieci. Dla dzieci młodszych zabawy będą wymagały prostszych treści
i mniejszej sprawności ruchowej, bez elementów współzawodnictwa!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Wybór zabawy zależy od pory roku i temperatury dnia. W zimowe dni – zabawy
o większej intensywności ruchu, w upalne – ruch mniej intensywny.

–

Udział opiekuna w zabawie powinien być aktywny. Po przekazaniu prawideł dorosły
bierze w zabawie czynny udział (bawi się z dziećmi), przyjmując role trudniejszą.

–

Elementami dyscyplinującymi dzieci w zabawie są sygnały dźwiękowe i ruchowe.
Po ustaleniu znaczeń tych sygnałów można doprowadzić do tego, że na określony sygnał
automatycznie zatrzymują się czy tworzą rząd (dziecko za dzieckiem).

–

Obowiązkowo po zakończeniu zabawy należy uporządkować pomoce i umieścić je
w ustalonym miejscu. Ma to duże znaczenie w przyzwyczajaniu dzieci do ładu
i porządku [5, s. 51].

Przykładów zabaw ruchowych dla małych dzieci szukaj, np.:

–

na płycie „Teletubisie: Na miejsca, gotowi, start”. Płyta DVD. BBC 2005.

–

W książkach:

–

H. Trawińska: Zabawy rozwijające dla małych dzieci. Państwowy. Zakład Wydawnictw
Lekarskich, Warszawa 1981,

–

K. W. Vopel: Witajcie uszy. Jedność, Kielce 1999,

–

A. Donelly: Gry i zabawy dla najmłodszych – dla dzieci w wieku 0 – 4 lat. Libera,
Warszawa 2003,

–

J. Silberg: Gry i zabawy dla niemowlaka. Libera, Warszaw 2004.

Zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka. Każdy z rodzajów stymuluje inne

sfery rozwojowe.

Dzięki zabawom manipulacyjnym dziecko zdobywa wiadomości o właściwościach

przedmiotów (wielkość, barwa, kształt, ciężar, materiał, przydatność). Już więc bardzo
wcześnie ma możliwość rozwijania swojej spostrzegawczości, umiejętności technicznego
i praktycznego obchodzenia się z zabawkami oraz przedmiotami codziennego użytku.
Czynności manipulacyjne stają się stopniowo działaniem kierowanym i kontrolowanym przez
umysł dziecka. W tego typu zabawach występują elementy wychowania umysłowego oraz
wychowania fizycznego - kształtowanie sprawności manualnych. W dalszym rozwoju tego
typu zabaw dziecko dąży do działań o charakterze twórczym, co przejawia się w działalności
konstrukcyjnej. Dziecko buduje, konstruuje i tworzy obiekty z dostępnych mu materiałów.
W ten sposób rozwija wyobraźnię przestrzenną, uczy się planowania czynności w myśli
[5, s. 26].

Intelekt dziecka rozwija się dzięki rozwiązywaniu problemów, na jakie napotyka

w zabawach. Umiejętne korzystanie ze zmysłów, spostrzeganie otoczenia, przyswajanie
wiedzy o nim oraz zdolność interpretowania (granie ról), oceniania wydarzeń i zjawisk,
w których uczestniczy, to czynniki stymulujące tę sferę rozwojową. Szczególnej pielęgnacji
wymaga zabawa tematyczna. Dziecko z dużym zaciekawieniem przygląda się zachowaniom
dorosłych. Każde spostrzeżenie gromadzone jest w umyśle, by po pewnym czasie, już
z pamięci i wyobraźni, odtwarzać te sytuacje w zabawie. W toku gromadzenia treści do
zabawy udział biorą niemal wszystkie funkcje poznawcze dziecka (spostrzegawczość, uwaga,
pamięć, wyobraźnia, myślenie). Również zabawy dydaktyczne, których istotą jest dominacja
elementu umysłowego przyczyniają się do rozwoju intelektu.

W rozwoju emocjonalnym dzięki zabawom dziecko osiąga sprawność w wyrażaniu

radości, zadowolenia, smutku, żalu, złości odpowiednio do sytuacji. Umiejętność panowania
nad emocjami, to także zasługa uczestniczenia dziecka w zabawach. Pojawiają się przy okazji
pozytywne cechy charakteru, takie jak odwaga, opanowanie lęków, panowanie nad sobą
i chęć pokonywania trudności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potrzeba bycia zrozumianym w zabawie stymuluje rozwój umiejętności porozumiewania

się z otoczeniem. Dziecko mówi do innych i słucha ich, przy czym rozumienie rozwija się
szybciej niż zdolność wypowiadania się. Przy okazji poszerza swój słownik bierny (zna dane
słowo) i czynny (używa tego słowa).

Rozwojowi społecznemu sprzyjają wszystkie zabawy. W zabawach zespołowych dzieci

uczą się zachowań społecznych. W ich trakcie nawiązywane są i utrzymywane kontakty
interpersonalne. Dzieci uczą się wspólnego, zgodnego korzystania z dostępnych materiałów
(np.

przy

konstruowaniu),

dzielenia

się

rolami

zabawie

tematycznej

czy

podporządkowywania się przepisom (w zabawach ruchowych).

We wszystkich zabawach występują też elementy wychowania estetycznego.

Przebywanie w ładnym, estetycznym otoczeniu, z dostępem do ładnych pomocy, zabawek,
pomieszczeń kształtuje poczucie estetyki.

Rozważając rolę i wpływ zabawy na wszechstronny rozwój dziecka opiekunka powinna

pamiętać o tzw. punktach krytycznych, które będą jej pomocne w ocenie tego
wszechstronnego rozwoju. W trakcie bawienia się u dziecka pojawiają się pewne
charakterystyczne punkty przełomowe. Takim momentem będzie, np.: sytuacja, w której
dotychczasowa odmiana zabawy przestaje wystarczać bawiącemu się podmiotowi. Dziecko
zaczyna zmieniać jej strukturę i treść, a więc jej jakość.

Momentem przełomowym dla wszechstronnego rozwoju dziecka jest przyjęcie przez

dziecko roli osoby dorosłej. Jest to wyraźne przejście od zabaw funkcjonalnych do zabaw
w granie roli (tematycznych). Jako przykład tego typu przeobrażeń niech posłuży opis
zachowania półtorarocznego chłopca, który pozostawiany w samotności stawał przed lustrem,
a następnie kucał, aby zaobserwować znikanie i pojawianie się swego odbicia,
symbolizującego wychodzenie matki z domu i jej tak oczekiwany powrót [22, s. 222]. Jest to
również moment, w którym przedmiot użyty w zabawie – ćwiczeniu staje się dla dziecka
symbolem (np. pudełko po zapałkach pełni rolę samochodu). W takich wypadkach
przyjemność płynąca z opanowania funkcji przechodzi w zadowolenie z opanowania roli osób
dorosłych. Dzięki temu dziecko staje się człowiekiem.

Kolejnym znaczącym momentem w rozwoju dziecka i jego zabawy jest pojawienie się

pierwszych konstrukcji. W trakcie działań funkcjonalnych dziecko pewnego dnia odkrywa
swoje „dzieło”. Jest to informacja, że dostrzega ono istotne lub nieistotne podobieństwo
swoich przypadkowo ułożonych klocków do rzeczy z otoczenia. Podobny mechanizm
funkcjonuje w przypadku dziecięcych rysunków. W tym przypadku dziecko dostrzega
podobieństwo swoich „bazgrot” do obiektów z najbliższego otoczenia.

Ważnym momentem zwrotnym w rozwoju dziecka jest pojawienie się chęci zajmowania

się grami, które wymagają przestrzegania uprzednio przyjętych reguł. Wprawdzie reguły
obowiązują i w zabawach, ale mają tam charakter bardziej elastyczny (jeśli dziecko nie wie,
jakimi regułami kieruje się astronauta, to nie będzie grać jego roli, chętnie wcieli się
w postacie, których zasady działania zna z obserwacji). W przypadku reguł w grach dziecko
nie odkrywa ich ani samo nie tworzy. Obserwując zmagania innych dzieci, samo w końcu
pragnie spróbować sił i poddać się rygorom gry. Poczynając od czwartego – piątego roku
życia są to najpierw gry ruchowe, w których biorą udział dwie walczące ze sobą drużyny
(„Dwa ognie”), a następnie gry ruchowe bardziej złożone realizowane w okresie pierwszych
lat nauki szkolnej.

Zabawa zostaje zahamowana w sytuacji, gdy: uczestnik stawia sobie zbyt wysokie

wymagania, otoczenie oddziałuje na zabawę negatywnie, od zabawy odrywa uczestników
jakaś inna zabawa, uczestników pochłania zajmująca praca.

Zabawka to przedmiot do zabawy, który daje możliwość zdobywania wiedzy

i doświadczenia, kształtuje umiejętności i sprawności, pobudza aktywność poznawczą,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

twórczą, ruchową, wspomagając społeczny i emocjonalny rozwój dziecka. Zdaniem
M. Kielar – Turskiej właściwie dobierane zabawki i sposób zabawy we wczesnym dzieciństw
mogą zaowocować dobrym, szczęśliwym rozwojem w późniejszym życiu.

Pod słowem „zabawki” kryją się tak zwane „środki do zabawy”, a więc [22, s. 245]:

1. Zabawki zarówno gotowe (piłka, lalka, samochód) jak i zabawki – instalacje (tor

wyścigów samochodowych, garaż, sklep).

2. Gry z regułami (strategiczne, zręcznościowe, w karty, stolikowe).
3. Materiały zabawowe do samodzielnego wytwarzania przedmiotów zabawy: a) materiały

naturalne i sztuczne (piasek, woda, kamienie, kawałki drewna, papier), b) seryjne
produkowane elementy materialne (klocki i systemy budowlane, klocki „Lego”),
c) materiały uzupełniające (urządzenia i stroje niezbędne do zabaw konstrukcyjnych
i tematycznych).

4. Materiały do zajęć z pogranicza zabawy i zajęć amatorskich (hobby), np.: materiały do

sortowania, do majsterkowania, do eksperymentowania, do pobudzania procesów
poznawczych (książki z obrazkami).

5. Przyrządy do zabawy i pojazdy (tor saneczkowy, hulajnoga, sanki, piłki, drabinki).

Zabawki odgrywają dużą w psychicznym i fizycznym rozwoju dziecka. Ich rolą jest:

a) rozbudzanie aktywność intelektualnej i zainteresowań,
b) pobudzanie rozwoju mowy, motoryki, manipulacji,
c) kształtowanie emocji,
d) rozwijanie wyobraźni i poczucia estetyki,
e) wyrabianie samodzielności i wytrwałości w przezwyciężaniu trudności,
f) rozwijanie koordynacji wzrokowo – ruchowej, wspomagając tym samym społeczny

i emocjonalny rozwój dziecka.
Z tego względu zabawka powinna być dostosowana do wieku i rodzaju zabawy, miejsca

zabawy oraz właściwości psychofizycznych dziecka. Prawidłowo dobrana zabawka pozwala
dziecku rozwijać te zdolności, które na danym etapie jego rozwoju są najważniejsze -
zaczynając od odkrywania własnego ciała, postrzegania tego, co je otacza, rozróżniania
głosów innych niż głos mamy, aż do naśladowania czynności dorosłych i pierwszych zabaw
ćwiczących umysł i doskonalących ruch.

Aby więcej dowiedzieć się o zabawkach i ich doborze zapoznaj się z treścią książek:

–

F. Jaffke: Zabawki z naturalnych materiałów. Wydawnictwo” GENEZIS”, Gdynia 1995,

–

H. Nartowska: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986.
Placówka, do której uczęszczają dzieci powinna zapewnić im, pracownikom oraz innym

osobom przebywającym na jej terenie zdrowe, bezpieczne i higieniczne warunki. Obiekty,
pomieszczenia i wyposażenie placówki oraz organizacja zajęć powinny odpowiadać
wymogom bezpieczeństwa i higieny pracy. To znaczy, że:
–

rozpoznawane są potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa oraz podejmowane są działania
zapewniające bezpieczeństwo i higienę pracy,

–

podczas zajęć dzieci mają zapewnioną odpowiednią opiekę,

–

pracownicy są przeszkoleni w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,

–

dzieci są zapoznawane z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującymi
w placówce,

–

przestrzegane są przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.
Tak sformułowane wskaźniki bezpiecznej placówki uzupełniane są dość szczegółowymi

wskazówkami odnoszącymi się do bezpieczeństwa i higieny pracy podczas zajęć z dziećmi.

Mówiąc o bezpieczeństwie i higienie pracy z dzieckiem należy pamiętać o następujących

rzeczach:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. Jeśli jesteśmy na powietrzu, to dzieci powinny być ubrane odpowiednio do warunków

panujących za zewnątrz, trzeba je się chronić przed zbyt silną operacją słoneczną
(czapeczki na głowie, pobyt w miejscach zacienionych itp.) lub przed zimnem, korzystać
tylko z bezpiecznych, sprawnych sprzętów ogrodowych (huśtawki, tunele, przelotnie,
pociągi, altanki) i czystej piaskownicy (piasek corocznie wymieniany, zabezpieczany
przez zwierzętami plandeką lub siatką), podłoże trawiaste lub piaszczyste.

2. O ile pogoda na to pozwala, dzieci powinny codziennie przebywać na powietrzu. Sprzyja

to ich hartowaniu i obniża zachorowalność szczególnie w okresie jesienno – zimowym.

3. Jeśli jesteśmy w budynku, w sali to pamiętajmy o stałym dopływie świeżego powietrza

lub wietrzeniu jej przez sąsiednie pomieszczenie (łazienka), bowiem przebywanie
w pomieszczeniu z niedostateczną ilością tlenu sprzyja zmniejszeniu odporności,
infekowaniu się chorobami, wywołuje ospałość i zmęczenie.

4. Dla zapewnienia odprężenia fizycznego i psychicznego uwzględniajmy czas na

swobodne zabawy dzieci. To podstawowa forma aktywności i nie można z niej
rezygnować na rzecz zajęć kierowanych przez dorosłego.

5. Zajęcia kierowane przez dorosłego (np. zabawa tematyczna, ruchowa, działania

plastyczne) powinny być przeplatane zajęciami dowolnymi (dziecko wybiera rodzaj
działania, np. ogląda książeczkę, manipuluje przedmiotem, rysuje).

6. Należy dzieciom zapewnić czas na sen, a zasypianie powinno odbywać się w miłej,

pogodnej atmosferze (z ulubioną zabawką, przy opowiadanej bajce, przy dźwiękach
muzyki). Podobnie wybudzanie dzieci ze snu – w atmosferze spokoju i miłego nastroju.

7. Mówiąc o higienie nie można pominąć takiej sprawy jak oświetlenie sali i stanowiska

pracy dzieci. Powinny one przebywać w pomieszczeniu dobrze oświetlonym, ale nie
w zbyt naświetlonym słońcem lub sztucznym oświetleniem.

8. Zachowanie higieny to przestrzeganie zasad higieny przez dorosłego oraz kształtowanie

nawyków higienicznych u dzieci (np. mycie rąk, podmywanie po załatwieniu potrzeby
fizjologicznej).

9. Dobierajmy zabawki z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa (np. odpowiedni kształt,

wielkość, materiał dobrej jakości) oraz ustawianie je w taki sposób, aby sięgnięcie po
nie było dla dziecka bezpieczne.

10. Zapewnienie możliwości ruchu na bezpiecznych dla dzieci przestrzeniach (usunięcie

potencjalnych przeszkód, o które mogłyby się zaczepić).

11. Wdrażanie dzieci do spokojnego zachowania podczas działań, unikania hałasu

wywołanego głośną rozmową w trakcie posługiwania się zabawkami.

12. Unikanie wieszania na ścianach kwietników, aby zażegnać niebezpieczeństwo ich

ewentualnego upadku na podłogę.

13. Jeśli dziecko zdradza symptomy choroby, powiadamiajmy o tym rodziców i prośmy, aby

zabrali dziecko z placówki. Takie dziecko może zarazić inne dzieci.
Uważa się, że aby proponowana opieka i zajęcia przynosiły efekty powinny przebiegać

w warunkach odpowiadających wymaganiom higieny (w sensie medycznym) jak
i psychicznym.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

1. Podaj nazwę podstawowej formy stymulowania rozwoju psychomotorycznego

i osobowości dziecka.

2. Co wywołuje i jak się objawia skłonność do zmieniania własnych sposobów bawienia

się?

3. Jak zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Co oznacza wyrażenie „punkt krytyczny” (przełomowy) w zabawie dziecka?
5. W jakich okolicznościach jest hamowana zabawa?
6. Na jakie rodzaje są dzielone dziecięce zabawy?
7. Na czym polegają zabawy manipulacyjne?
8. Jak przebiegają zabawy konstrukcyjne?
9. Jak dzieci bawią się w zabawy tematyczne?
10. Na czym polegają zabawy dydaktyczne?
11. Na czym polegają zabawy ruchowe?
12. Jakie są zasady prowadzenia zabaw manipulacyjnych?
13. Jakie są zasady prowadzenia zabaw konstrukcyjnych?
14. Jakie są zasady prowadzenia zabaw tematycznych?
15. Jakie są zasady prowadzenia zabaw dydaktycznych?
16. Jakie są zasady prowadzenia zabaw ruchowych?
17. Jakie są kryteria doboru zabaw dydaktycznych?
18. Jakie są kryteria doboru zabaw ruchowych?
19. Dlaczego zabawy ruchowe małych dzieci powinny być organizowane przez dorosłych?
20. Czym jest zabawka?
21. Jakie znasz rodzaje „środków do zabaw”?
22. Jaką rolę pełnią zabawki w rozwoju dziecka?
23. Dlaczego

zabawki

pomagają

wyrabianiu

samodzielności

wytrwałości

w przezwyciężaniu trudności?

24. O czym powinna pamiętać opiekunka wychodząc z dziećmi na podwórko?
25. Co powinna brać pod uwagę opiekunka, aby zapewnić dzieciom bezpieczeństwo w sali?
26. Jakie działania dorosłego sprzyjają higienie psychicznej dziecka?
27. Jakie działania dorosłego sprzyjają higienie dziecka?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź zabawę stymulującą wybrany obszar rozwoju dziecka (ruchowy, społeczny,

intelektualny, estetyczny).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać książkę: H. Nartowska: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia,

Warszawa 1986 i wybrać rodzaj zabawy,

2) przygotować na piśmie opis jej przebiegu i potrzebne do niej pomoce,
3) przeprowadzić ją z jednym lub kilkorgiem dzieci,
4) wypisać, co dziecko zyskało rozwojowo dzięki uczestniczeniu w niej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis,

–

książka: H. Nartowskiej: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa
1986,

–

pomoce do zabawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Przeprowadź z dziećmi poznane rodzaje zabaw (tematyczną, dydaktyczną, ruchową,

konstrukcyjną) - indywidualnie i w grupie, z uwzględnieniem ich możliwości intelektualnych
i ruchowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) opracować konspekt zabaw, w którym zamieścisz opisy zabaw, potrzebne do ich

przeprowadzenia pomoce, rekwizyty, instrumenty perkusyjne oraz ewentualne tytuły
utworów muzycznych pomocnych w ich przeprowadzeniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

książka R. C. Paciotti, L. Cima: Eksperymenty i zabawy. Mnóstwo pomysłów, jak zrobić
coś samemu. Wydawnictwo „Jedność”, Kielce, 2001,

–

potrzebne do zabaw pomoce i rekwizyty,

–

nagranie muzyczne,

–

instrumenty perkusyjne,

–

kartki, długopis.

Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy wyposażenia sali w „środki do zabaw” i dokonaj jego oceny pod kątem

potrzeb dzieci w tej sali przebywających.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) obejrzeć w żłobku salę i zabawki,
2) sporządzić ich spis posługując się pięciopunktowym podziałem „środków do zabaw”

przedstawionym w punkcie 4.4.1.,

3) wskazać zabawki odpowiednie do 1) wieku, 2) rodzajów zabaw i 3) miejsca zabawy,
4) napisać listę „środków do zabaw”, których brakuje Twoim zdaniem w sali,
5) uzasadnić na piśmie potrzebę uzupełnienia o nie wyposażenia sali.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki,

–

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać nazwę podstawowej formy stymulowania rozwoju

psychomotorycznego i osobowości dziecka?

2) opisać, jak zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka?

3) wytłumaczyć co to jest „punkt krytyczny” w zabawie?

4) omówić, jak zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka?

5) wymienić rodzaje dziecięcych zabaw?

6) wskazać sytuacje, w których zabawa dziecka jest hamowana przez

dorosłego?

7) wyjaśniać na czym polegają zabawy manipulacyjne?

8) wytłumaczyć na czym polegają zabawy konstrukcyjne?

9) opowiedzieć na czym polegają zabawy tematyczne?

10) opowiedzieć na czym polegają zabawy dydaktyczne?

11) scharakteryzować zabawy ruchowe?

12) zastosować zasady prowadzenia zabaw?

13) zorganizować zabawę manipulacyjną?

14) przeprowadzić zabawę ruchową?

15) przeprowadzić zabawę ruchową?

16) przeprowadzić zabawę dydaktyczną?

17) opracować projekt pomocy do zbaw?

18) wytłumaczyć, czym jest zabawka?

19) wskazać, jakie przedmioty mogą pełnić funkcje zabawki?

20) wytłumaczyć, jaka rolę w rozwoju dziecka pełnią zabawki?

21) dokonać analizy wyposażenia sali w „środki do zabaw” i ocenić jej

urządzenie pod kątem „zabawowych potrzeb” dzieci w tej sali
przebywających?

22) wytłumaczyć, dlaczego zabawki są pomocne w wyrabianiu

samodzielności i wytrwałości w przezwyciężaniu trudności?

23) wymienić sprawy, o których trzeba pamiętać wychodząc z dziećmi na

podwórko?

24) wymienić działania dorosłego zapewniające zachowanie

bezpieczeństwa zabawy w sali?

25) wymienić działania dorosłego sprzyjające higienie układu nerwowego

dziecka?

26) przewidzieć kwestie związane z bezpieczeństwem i higieną zajęć

z dziećmi, o których trzeba pamiętać podczas pobytu w placówce?

27) zorganizować i przeprowadzić z dziećmi zabawy na podwórku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów omawianych podczas realizacji całego

modułu.
–

Zadania od 1 do 10 i od 13 do 20 są zadaniami otwartymi i należy udzielić krótkiej
odpowiedzi.

–

Zadania 11 i 12 to zdania z luką.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

–

w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz treść odpowiedzi,

–

w zadaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy w wyznaczone pole.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci zadania 14 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

7. Na rozwiązanie testu masz 90 minut.

Powodzenia !

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH ]

1. Wymień potrzeby poznawcze małego dziecka.

2. Wymień działania dorosłego sprzyjające higienie psychicznej dziecka.

3. Wymień kryteria doboru zabaw ruchowych.

4. Wymień kwestie, o których należy pamiętać wychodząc z dzieckiem na podwórko.

5. Określ, na czym polegają zabawy konstrukcyjne.

6. Wymień działania dorosłego sprzeczne z higieną psychiczną dziecka.

7. Wymień działania dorosłego sprzyjają higienie (w sensie medycznym).

8. Opisz, na czym polegają zabawy tematyczne.

9. Wymień rodzaje zabaw konstrukcyjnych.

10. Uzasadnij, że rodzina ma największy wpływ na kształtowanie osobowości dziecka.

11. Uzupełnij zasady, które sprawdzają się zawsze, kiedy bierzesz pod uwagę mechanizm

polegający na tym, że dziecko robi wszystko, aby skupić na sobie uwagę innych.
a) dobre zachowanie + ……………………. = jeszcze lepsze zachowanie
b) dobre zachowanie + …………………… . = pogorszenie zachowania
c) ………………. + wzmocnienie (nagroda) = jeszcze gorsze zachowanie
d) złe zachowanie + ………………………… = poprawa zachowania

12. Uzupełnij nazwy rodzajów „środków do zabaw”.

a) Przyrządy do ............ (tor saneczkowy, piłki, drabinki ) i …........ (hulajnoga, sanki),
b) materiały naturalne i ………………(np. piasek, woda, kamienie, drewienka, papier),
c) seryjne produkowane elementy …..… (klocki i systemy budowlane, klocki „Lego”),
d) ..................... z regułami (strategiczne, zręcznościowe, w karty, stolikowe).

13. Opisz zasady prowadzenia zabaw konstrukcyjnych.

14. Podaj przykłady „punktu krytycznego” w zabawie dziecka.

15. Wymień sposoby pozytywnego nastawiania wychowanków do powierzanych zadań.

16. Wymień zasady postępowania dorosłego organizującego zabawy manipulacyjne.

17. Wymień czynniki powodujące skuteczniejsze oddziaływania metody naśladownictwa.

18. Zaprojektuj zabawę dydaktyczną.

19. Wymień kryteria doboru zabaw dydaktycznych.

20. Podaj charakterystyczne zachowania dziecka, które odczuwa brak przynależności

i miłości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka

Wpisz odpowiedź lub brakujące części zdania

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

a) ...................................... c) ...........................................
b) ..................................... d) ...........................................

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12.

a) ...................................... c) ...........................................
b) ..................................... d) ...........................................

13.

14.

15.

16.

17.

18.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Bogdanowicz Z.: Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. WSiP, Warszawa 2005
2. Carlgren F.: Wychowanie do wolności. Pedagogika Rudolfa Steinera. Obrazy i relacje

z międzynarodowego ruchu szkół steinerowskich. „Genesis”, Gdynia, 1994

3. Chapman Weston D., Weston M. S.: Co dzień mądrzejsze. 365 gier i zabaw

kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję emocjonalną dziecka. Wydawnictwo
„Pruszyński i S – ka S. A”, Warszawa, 2002

4. Doman, G., J.Doman, J. Aisen S.: (1983) How to give. Your baby encyklopedig

knowledge. Filadelfia 1983

5. Dudzińska I, Lipina S, Wlaźnik K.: Metodyka wychowania przedszkolnego. Cz 1. WSiP,

Warszawa 1978

6. Grondas M.: Rozwijanie umiejętności wychowawczych. STO, Kraków 2004
7. Gruszczyk – Kolczyńska E., Zielińska E.: Wspomaganie rozwoju umysłowego cztero

i pięciolatków. WSiP, Warszawa 2004

8. Gruszczyk – Kolczyńska E.: Wspomaganie rozwoju dzieci trzyletnich. „Wychowanie

w Przedszkolu” nr 1, 1998

9. Herbert M.: Krnąbrne zachowanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005
10. Jaszczyszyn E.: Wspieranie funkcji socjalizacyjnej rodziny jako działanie przedszkola na

rzecz podnoszenia jakości edukacji [w:] J. Wilk (red.) W służbie dziecku. KUL, Lublin 2003

11. Jąder M.: Dać dzieciom szansę, czyli krok w kierunku kreatywności. „Wychowanie

w Przedszkolu” 1999, nr 1

12. Jundziłł I.: Nagrody i kary w wychowaniu. NK, Warszawa 1986
13. Kasprzak - Kazubowska U.: O znaczeniu okresu wczesnego dzieciństwa. „Wychowanie

w Przedszkolu” 1993, nr 10

14. Kielar – Turska M.: Potrzeby poznawcze dziecka. „Wychowanie w Przedszkolu” 1990, nr 9
15. Kohnstamm R.: Praktyczna psychologia dziecka. WSiP, Warszawa, 1984
16. Konarzewski K.: Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych. PWN, Warszawa, 1987
17. Krajewska J.: Psychologiczne ujęcie szczęścia. www.studia.fuw.pl
18. Kwiatowska M.: Podstawy pedagogiki przedszkolnej. WSiP, Warszawa 1985
19. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003
20. Łukaszewski W.: Szanse rozwoju osobowości. Książka i Wiedza, Warszawa 1984
21. McCrae, R. R., Costa P. T.: Osobowość dorosłego człowieka. Perspektywa pięciu teorii

pięcioczynnikowej. WAM, Warszawa 2005

22. Milerski B., Śliwerski B. (red.): Pedagogika. PWN, Warszawa 2000
23. Nartowska H.: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986
24. Okoń W.: Zabawa a rzeczywistość. WSiP, Warszawa 1987
25. Piotrowicz R. J.: Rozwój i praca niepełnosprawnego ucznia. www.sonia.low.pl
26. Singh J. A L.: Wilcze dzieci z Midnapore. Heidelberg, 1964
27. Stadtmüller E. H., Smolski R, Smolski M.: Słownik Encyklopedyczny. Edukacja

Obywatelska. Polska i świat współczesny, Wydawnictwo Europa, Wrocław, 2001

28. Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa. PWN, Warszawa, 1979

Czasopisma
–

Mama i Ja

–

Twoje Dziecko

–

Wychowanie w Przedszkolu

Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006:
–

www.sonia.low.pl

–

www.studia.fuw.pl