Treść i zadania teorii

wychowania

fizycznego

Nazwa teoria WF funkcjonuje w różnych

znaczeniach:

• ogół wiedzy o WF,

• centralny przedmiot,

• integralna część pedagogiki,

• syntetyczna i specyficzna w naukach o

kulturze fizycznej

Cztery płaszczyzny problematyki

badawczej teorii WF:

• powinności i postulatów (ideały, cele,

funkcje WF),

• warunków skuteczności procesu

wychowania

i kształcenia fizycznego,

• ogólnych reguł doboru sposobów i środków

działania,

• organizacji i realizacji procesu wychowania

i kształcenia fizycznego.

Definicja teorii WF – jest to dyscyplina

zajmująca się

konstruowaniem i badaniem procesów

wychowania

i kształcenia fizycznego w ich całokształcie,

a w szczególności określeniem celów,

ogólnych

prawidłowości stosowania metod i środków

oraz

warunkami jak najbardziej skutecznego

postępowania w

tej dziedzinie. Tak pojęta teoria WF musi być

tyleż teorią

wychowania, co i fizycznego kształcenia.

Teoria WF obejmuje (problematyka

zainteresowań) pełen cykl praktycznego

postępowania wychowawcy fizycznego,

który daje się opisać poprzez ogólny

schemat prakseologiczny:

1.uświadomienie celu,

2.diagnoza (jednostkowa, grupowa i

środowiskowa),

3.prognoza (rokowanie – przewidywanie

skutków przyszłej pracy),

4.ordynacja (programowanie, planowanie,

wybór środków i metod postępowania),

5.wykonawstwo (realizacja),

6.ocena efektów (w zakresie: postaw,

wiedzy, nawyków, sprawności i

umiejętności),

7.wnioskowanie pedagogiczne.

Najbardziej ścisłe związki łączą teorii WF z

metodyką WF. O ile metodyka WF zajmuje się

szczegółowymi technikami i wzorami

wychowawczego działania, to teorii WF dostarcza

pewnych reguł ogólnych, mówiących o

uwarunkowaniach, procesach

i mechanizmach WF. „Teoria odpowiada na pytania:

dlaczego i po co?, metodyka zaś na pytania: co i jak

czynić?” (Demel 1981).

Specyficzne i ważne powiązania występują też

między teorią WF a teorią KF.

Teoria KF jest tworzona na wyższym piętrze

naukowego uogólniania oraz ma zadanie nie tyle

praktyczne, co przede wszystkim wyjaśniające

(teoretyczne).

Krawczyk 1981 pisał że podobnie jak ogólna teoria

wychowania nie jest ogólną teorią kultury, tak teoria

WF nie jest teorią KF.

Etapy ewolucji poglądów na istotę

wf:

1 – wychowanie (kształtowanie) ciała,

2 – wychowanie poprzez ciało,

3 – kształtowanie ciała i wychowanie,

4 – wychowanie w trosce o ciało

(wychowanie do KF).

Ad.1. Koncepcja wychowania ciała była jawnie i

wyłącznie nastawiona na zaspokojenie potrzeb

doraźnych człowieka. Wyraźnie tez obarczona

ówczesnym sposobem patrzenia na rolę wychowania,

wychowanka traktowała jako bierny przedmiot

oddziaływań wychowawczych.

Ad.2. „Ciało ma być punktem zaczepienia, lecz

celem – cały człowiek”. W myśl takiego rozumowania

zamierzano więc oddziaływać na wszystkie sfery

osobowości człowieka (fizyczną, moralną, umysłową,

estetyczną) poprzez aktywność fizyczną i wpływ

czynników naturalnych. Słabością tej koncepcji była

naiwna wiara w to, że za pomocą fizycznych środków

można wielostronnie i całościowo oddziaływać na

człowieka

Ad.3. Stanowisko kompromisowe pomiędzy

wychowaniem ciała a wychowaniem poprzez

ciało. W tej koncepcji odczuwano (Z.

Gilewicz) konieczność włączenia wf w ramy

wychowania właściwego jako pełnoprawnego

składnika procesu pedagogicznego.

Stąd konieczne stały się zabiegi związane z

potrzebą akcentowania związków wf z

wychowaniem umysłowym, moralnym i

estetycznym. Ta koncepcja jednak z jednej

strony ograniczała rozumienie tego co

swoiste dla wf wyłącznie do ciała, a z drugiej

nadmiernie rozciągała zadania

ogólnowychowawcze

.

Ad.4. Poczęto stopniowo przenosić swoiste cechy wf

ze sfery wyłącznie i często dotąd instrumentalnej

(nauczania

i usprawniania) również w sferę wychowania

właściwego, czyli zamierzonego kształtowania

jakiegoś nowego zespołu postaw, przekonań i

wartości. Przy czym owe postawy, przekonania

i wartości nie odnoszą się już do wychowania i

osobowości

w ogóle, a poczynają wyznaczać zachowanie

człowieka właśnie

w dziedzinie dbałości o jego ciało i fizyczne

funkcjonowanie.

O tym czy mamy do czynienia z wychowaniem

decyduje fakt wytworzenia się odpowiednich postaw,

przekonań, poglądów

i aspiracji.

Istotne jest, czy działania nasze dokonały

zmiany

w świadomości, czy bogatsza stała się

osobowość wychowanka, czy zmienił się jego

stosunek do ciała, zdrowia, sprawności

ruchowej, higieny.

Definicja WF - „Wychowanie fizyczne

stanowi zamierzoną i świadomą

działalność ukierunkowaną na

wytworzenie właściwego zespołu postaw

i nastawień, przekazywanie

podstawowych wiadomości, a także na

wdrażanie do hartowania, na bodźce

środowiskowe oraz zdobywanie

motorycznej sprawności, poprawę

wydolności

i postawy ciała; kategorie te wyznaczają

zachowanie człowieka w stosunku do

jego fizycznej (cielesnej) postaci”

(Osiński 1981).

Wychowanie fizyczne w szerokim rozumieniu

obejmuje najbardziej istotną część form i środków

służących kulturze fizycznej, a więc wszystkie te,

które są cenne dla kształtowania świadomej troski o

swoje ciało, rozwój fizyczny, sprawność

i zdrowie człowieka. W szkole tak pojęte wf nie da

się ograniczyć wyłącznie do ram przedmiotu

nauczania. Jest ono głęboko wtopione w całokształt

zadań wychowawczych, zdrowotnych

i kształcących oraz obejmuje racjonalną organizację

ćwiczeń śródlekcyjnych i przerw międzylekcyjnych,

dożywianie szkolne, troskę o prawidłową postawę

uczniów, itd.

Takie wf domaga się więc skojarzonego

działania całego grona pedagogicznego i

szkolnej oświaty zdrowotnej oraz porozumienia

i konsultacji z rodzicami, klubami sportowymi,

domami kultury, itp.

Wychowanie fizyczne to przede

wszystkim integralny dział ogólnego

wychowania człowieka. Tak zaś pojęte wf

trwa przez cały rok.

Wychowanie fizyczne nie traktuje się

jako szeregowego składnika kultury

fizycznej, a uznaje za jej kurs

propedeutyczny i fundament.

Wprowadza ono bowiem w cały świat

postaw, zachowań czy wytworów

znamiennych dla odpowiadającej mu

dziedziny kultury – kultury fizycznej

(Demel 1973).

Florian Znaniecki – podkreślał, że w wf chodzi nie

tylko o to, aby wychowanek wykonywał pewne

czynności bezpośrednio w trakcie procesu

wychowawczego, ale ważne jest to, by nabrał on

chęci i zdobył umiejętności ułatwiające mu

działanie po uniezależnieniu od wychowawcy.

Poprzez

wf

zmierza

się

do

ukształtowania

pożądanych wzorów

i typów:

1. typu higienicznego (rozwój właściwości

zdrowotnych),

2. typu geneonomicznego (rola genetyczna i troska o

jakość i ilość przyszłych pokoleń),

3. typu obyczajowo-estetycznego (ubiór i ozdoby,

wygląd zewnętrzny, przyzwyczajenia ruchowe),

4. typu hedonistycznego (stosunek do doświadczeń

przyjemnych i przykrych),

5. typu fizyczno-utylitarnego (zręczność, uzdolnienia,

przyzwyczajenia),

6. typu sportowego ( znaczenie samoistne jako

sprawdzian doskonałości koordynacji ruchowo –

sportowych).

Wyrazem przemian, jakie zachodziły w sposobie pojmowania wf

jest koncepcja stanowienia celów przedstawiona przez Macieja

Demela i Krzysztofa Zuchorę. O ile jeszcze Gilewicz widział

swoiste cele na płaszczyźnie biologicznej, o tyle tu te wyłącznie

cielesne kategorie przeniesiono w świat wartości społecznych i

kulturowych, a wyrażano je w języku pedagogiki. Nacisk

położono na dynamikę a nie na statykę. Istotne staje się dążenie

do samorealizacji człowieka i poszukiwanie satysfakcjonujących

rozwiązań w różnorodności wychowawczej.

Nowe kierunki sterowanej autokreacji człowieka wyznaczają:

•kierunek – świadomość: przekazywanie podstaw wiedzy

dotyczącej anatomii, fizjologii, higieny osobistej itp.,

•kierunek – postawy i motywacje: kształtowanie

pozytywnego stosunku emocjonalnego do ciała i zdrowia,

wzbudzanie zainteresowań i zamiłowań w dziedzinie kf itp.,

•kierunek – potrzeby i nawyki: rozbudowanie potrzeb

aktywności ruchowej, przyswajanie nawyków dbałości o higienę

własnego ciała i zdrowia itp.,

•kierunek – umiejętności i sprawności: opanowywanie

poprzez ćwiczenie doskonalenie i władania ciałem, odpowiednio

urozmaicone ćwiczenia w posługiwaniu się daną umiejętnością

z elementami kontroli i samokontroli, kształcenie cech

motorycznych itp

.

Strzyżewski – propozycja ujmowania

celów wf - relacje pomiędzy

poszczególnymi elementami

przebiegają wg następującego układu:

Ideał wychowania „co do zdrowia, ciała

i sił” – naczelny cel wychowania i

kształcenia fizycznego – cele

szczegółowe (kierunkowe i kształcące)

– cele etapowe – cele operacyjne.

Teoria wf określa swój przedmiot

zainteresowań jako procesy wychowania i

kształcenia fizycznego. Proces oznacza

przebieg regularnie po sobie

następujących zjawisk, pozostających

między sobą w określonym związku

przyczynowym.

Każdy proces wychowania i kształcenia fizycznego

jest zawsze w pierwszej kolejności:

1 – świadomą i zamierzoną ingerencją prowadząca

do przemian w tej sferze osobowości jednostki, która

dotyczy jej stosunku do swej fizycznej postaci

(wychowanie),

2 – relacje związane z podejmowaniem

systematycznymi czynnościami umożliwiającymi

wychowankom opanowanie określonej wiedzy

(intelektualizacja),

3 – z wyrabianiem pewnych umiejętności i

sprawności (uczenie się – nauczanie),

4 – wszystkie czynności, które podejmowane są w

trosce o nauczanie czynności ruchowych, doraźną

poprawę stanu wydolności fizycznej, cech motoryki,

postawy ciała (kształcenie) [Demel 1989]

Każdy proces wychowania i kształcenia fizycznego

możemy analizować poprzez następujące funkcje:

1 – wychowawcza prosomatyczna – działaniom

towarzyszą czynności zmierzające do wytworzenia

stosownych postaw i nastawień wobec ciała i jego

potrzeb,

2 – wychowawcza prospołeczna – występujące

sytuacje sprzyjają i wręcz narzucają konieczność

kształtowania postaw kultury bycia, współpracy,

współzawodnictwa, obowiązkowości, poszanowania

prawdy, itp.

3 – poznawcza – kształtowanie pozytywnych postaw

wobec kf i potrzeba przygotowania wychowanka do

efektywnego samousprawniania się wymaga

przekazywania i zdobywania pewnego zasobu

wiedzy, m.in. w zakresie rozwoju fizycznego,

zdrowia i higieny człowieka, znaczenia różnych

form aktywności fizycznej, itp.

4 – zdrowotno – higieniczna – przejawia się poprzez

walory zdrowotne i higieniczne,

5 – morfofizjologiczna – znaczenie wielkości zmian

zachodzących w ustroju w zakresie budowy

organizmu w powiązaniu z czynnościami układu

oddechowego, krążenia, itd.

6 – kształtująco – estetyczna – działania takie

znajdują swój wyraz czy to w trosce o ładną budowę

ciała, czy też w dbałości o przyjemny dla oka sposób

motorycznego zachowania się,

7 – nauczająco (dydaktyczno) – sprawnościowa –

tradycyjnie przed wf stawia się zadania związane z

wyuczaniem odpowiednich umiejętności ruchowo –

sportowych oraz z kształtowaniem poszczególnych

sprawności,

8 – utylitarna – działania związane z troską o

realizację tej funkcji wyrażają się poprzez, mniej czy

bardziej bezpośredni, związek wyuczanych

umiejętności i sprawności z czynnościami

występującymi w pracy zawodowej, obowiązkach

domowych, sporcie, itp.

9 – twórcza – funkcję tę realizuje się

wówczas, kiedy wychowanek ma szansę

eksponowania swoich pomysłów w doborze

różnych form ekspresji ruchowej, tworzy

nowe sposoby działania, itp.

10 – hedonistyczno – wypoczynkowa –

znaczenie tej funkcji sprowadza się do

uwzględnienia aspektów zabawowych,

wypoczynkowych, rozrywkowo –

kulturalnych, zapełnienia czasu wolnego czy

rozładowania napięć psychicznych.

Kształcenie dyspozycji kierunkowych

i instrumentalnych.

Integralność kształtowania dyspozycji

instrumentalnych

i dyspozycji kierunkowych wymaga, aby w

toku realizacji danego cyklu tematycznego

występowały we wzajemnym powiązaniu co

najmniej 4 rodzaje zadań:

1 – w zakresie sprawności motorycznej,

2 – w zakresie umiejętności,

3 – w zakresie wiadomości,

4 – w zakresie kształtowania postaw

(Strzyżewski 1987).

Trzy pierwsze spośród wymienionych zadań dotyczą

dyspozycji instrumentalnych (kształcenia), a

czwarta obejmuje dyspozycje kierunkowe

(wychowawcze). Zgodnie z przyjmowanymi

założeniami realizacja poszczególnych zadań może

przebiegać przy różnych relacjach zachodzących

między kształtowaniem dyspozycji kierunkowych i

instrumentalnych. W zależności od zamierzonego

celu zmienia się przydatność i znaczenie danego

typu działań. Względnie stałym jest kształtowanie

dyspozycji kierunkowych (postawy).

Projektodawcy obowiązującego szkolnego programu

kf zalecają, aby w każdej jednostce lekcyjnej

uwzględniać wszystkie 4 wyżej ukazane rodzaje

zadań we wzajemnej ich integracji, tj. motoryczność,

umiejętności, wiadomości, kształtowanie

kierunkowych dyspozycji osobowościowych.

Poszczególne ogniwa składające się na strukturę

procesu kształtowania dyspozycji kierunkowych

można uporządkować zgodnie z następującym

układem:

1 – wdrażanie wychowanków do pożądanych form

uzewnętrznionej lub uwewnętrznionej aktywności,

2 – rozwijanie i utrwalanie dyspozycji do danej

aktywności przez ćwiczenie,

3 – uświadamianie wychowankom znaczenia, celów i

zasad tej aktywności,

4 – przyswajanie wychowankom ocen i przekonań

wzmacniających dyspozycje do pożądanej aktywności,

5 – przyswajanie wychowankom wiedzy na temat

związku między pożądaną aktywnością a życiem

społecznym (Muszyński 1977).

Dwa podstawowe typy procesów wychowania i
kształcenia fizycznego:

1 – Procesy wychowania i kształcenia fizycznego, w

których na pierwszy plan wybija się kształtowanie

postaw (wobec ciała, zdrowia, sprawności, stylu

wypoczynku). Działanie nakierowane jest na

rozwijanie przede wszystkim poglądów i przekonań,

komponentu uczuciowo – motywacyjnego i trwałej

gotowości do określonego zachowania się.

2 – Procesy wychowania i kształcenia fizycznego, w

których zamierza się przede wszystkim do rozwijania

określonych dyspozycji instrumentalnych. Można tu

wymienić następujące podstawowe dyspozycje

instrumentalne: cechy sprawności i wydolności

fizycznej, umiejętności władania i troski o własne

ciało, wiedza o ludzkim organizmie, jego potrzebach i

czynnikach kształtujących.

Wychowawca fizyczny niezależnie od

biegłej znajomości metod wychowania

społeczno – moralnego posiadł w

szczególności gruntowną znajomość:

1 – metod kształtowania postaw

prosomatycznych,

2 – metod przekazywania wiedzy z

zakresu kultury fizycznej,

3 – metod realizacji zadań ruchowych,

4 – metod kształtowania zdolności

motorycznych,

5 - metod kształtowania wydolności i

odporności ustroju,

6 – metod kształtowania postawy ciała.