Miejsce techniki w teorii sportu. Ocena i rejestracja techniki.
Technika sportowa jest to sposób wykonywania zadania ruchowego określony przepisami obowiązującymi w danej dyscyplinie sportu, uwzględniający taktykę, cechy somatyczne, cechy sprawności fizycznej i cechy psychiczne zawodnika. Technika współdecyduje o rezultacie sportowym pozwalając na optymalne wykorzystanie w/w cech oraz łączy elementy dziedziczne i wyuczone w jedną całość charakteryzującą możliwości ruchowe człowieka. Technikę można traktować jako zbiór specyficznych nawyków ruchowych. W procesie ich kształtowania wyróżnia się kilka faz, których liczba i czas trwania zależą od złożoności nauczanych elementów oraz od uzdolnień koordynacyjnych uczących się. Proces kształtowania techniki można podzielić na nauczanie i doskonalenie. Nauczanie opiera się na systemie coraz bardziej złożonych ćwiczeń (decydują rodzaj i liczba ćwiczeń) oraz na systematycznym dostarczaniu informacji w trakcie nauczania. Doskonalenie trwa do końca kariery sportowej zawodnika i polega na: wprowadzaniu i utrwalaniu nowych elementów do wcześniej przyswojonych ruchów (w razie zmiany techniki w konkretnej dyscyplinie sportowej), dostosowaniu techniki do zmieniających się sytuacji i warunków startowych (np. w grach, w sportach walki, w narciarstwie itp.), dostosowaniu struktury ruchów do wzrastającego poziomu cech sprawności fizycznej (np. siły czy szybkości), przystosowaniu techniki do zmieniającego się sprzętu sportowego (np. tyczki przegubowe w slalomie specjalnym, tyczka w skoku o tyczce, nowe narty w skokach narciarskich) oraz zwiększaniu szybkości ruchów (np. w czasie wykonywania skoków w łyżwiarstwie figurowym, w skokach do wody, w gimnastyce sportowej).
Jednostki treningowe mogą być nastawione zarówno na nauczanie nowej, jak i na kształcenie jednej lub zespołu zdolności motorycznych (siły, szybkości, wytrzymałości, gibkości), a także na doskonalenie już poznanych elementów technicznych i łączenie ich w kombinacje.
Technika powinna być efektywna i racjonalna. Dobrze wykonane ćwiczenie lub zadanie powinna cechować swoboda, lekkość i ekonomika ruchu eliminująca niepotrzebne napinanie mięśni. Technika wykonania tego samego elementu przez różnych ćwiczących będzie się zawsze różniła. Zależy ona od indywidualnych cech i właściwości fizycznych. Optymalna technika pozwala nie tylko na maksymalną poprawę ekonomiki ruchu, ale również zmniejsza możliwość wypadków i uszkodzeń. Doskonalenie podstawowych elementów walki, poprawianie ich prawidłowości i efektywności, to podstawowe zadanie treningu technicznego
Technika powinna być skuteczna i ekonomiczna. Skuteczna technika prowadzi do założonego celu, do osiągnięcia jak najlepszego wyniku oraz do jego stabilizacji. Osiągnięcie określonego wyniku nie może być jednak jedynym kryterium skuteczności techniki, wynik w sporcie bowiem zależy nie tylko od mistrzostwa technicznego, lecz także od innych cech i właściwości (np. od wysokości ciała, od siły czy szybkości, od cech wolicjonalnych itp.). Dlatego też kryteria skuteczności techniki w różnych dyscyplinach sportowych są różne, a ich poznanie jest konieczne do oceny postępów w nauczaniu i doskonaleniu techniki. Kryteria skuteczności można podzielić na kryteria bezpośrednie i pośrednie. Wskaźniki kryterium bezpośredniego dążą do wartości ekstremalnych (np. procent trafnych rzutów w koszykówce, stosunek długości skoku do prędkości na progu w skokach narciarskich). Kryterium pośrednie wskazuje na stopień wykorzystania określonej cechy sprawności fizycznej przez sposób rozwiązania zadania ruchowego (np. różnica między czasem biegu a czasem biegu płaskiego w biegu plotkarskim, stosunek potencjału ruchowego zawodnika do przewyższenia, czyli różnicy między wysokością poprzeczki a wysokością ciała w skoku wzwyż). Ruch jest tym bardziej ekonomiczny, im w większym stopniu zawodnik wykorzystuje siły reakcji i siły zewnętrzne zużywając jak najmniej energii w czasie jego wykonywania.
W procesie nauczania techniki nie powinno się bezkrytycznie naśladować szczegółów techniki najlepszych zawodników, gdyż każdy ma wiele cech jemu tylko właściwych i technika stosowana przez niego może być mniej skuteczna u innych zawodników. Zjawisko to łączy się z pojęciem tzw. stylu, czyli sposobu wykonania przez zawodnika zadania ruchowego, który zależy od indywidualnych cech somatycznych, cech sprawności fizycznej i cech psychicznych. Uznanie określonych wzorców za niezmienne uniemożliwiłoby rozwój i doskonalenie techniki, natomiast odejście od szczegółów techniki mistrzów i dostosowanie jej do właściwości uczącego się zawodnika może doprowadzić do opanowania przez niego techniki skutecznej.
Technika sportowa może być rejestrowana lub oceniana. Rejestracja polega na zastosowaniu różnych urządzeń dostarczających informacji o parametrach ruchów wykonywanych przez zawodnika, a ocena — na zebraniu danych o skuteczności elementów technicznych z zastosowaniem prostych kryteriów, testów lub arkuszy obserwacji.
Często stosowaną metodą rejestracji ruchów zawodnika jest metoda filmowa i jej odmiany, jak np. kamery video o dużej częstotliwości obrazów. Ruchy można mierzyć w ten sposób wykorzystując także dwie lub trzy kamery w celu uzyskania przestrzennego obrazu techniki. Metodą fotograficzną, służącą do badania techniki, jest fotografia stroboskopowa, która polega na tym, że na kliszy fotograficznej otrzymuje się nakładające się sylwetki zawodnika oświetlonego błyskami lampy stroboskopowej. Odmianą stroboskopu jest zestaw pulsujących ze stałą częstotliwością światełek przyczepionych do wybranych punktów na ciele, co pozwala na śledzenie, na jednej kliszy, trajektorii punktów oraz czasu pokonania poszczególnych odcinków drogi.
Do pomiaru zmian kątowych w stawach służą elektrogoniometry, za pomocą których można obliczyć prędkość kątową i przyspieszenie kątowe w stawach. W biomechanicznych badaniach ruchu stosuje się również elektromiografię do pomiarów prądów czynnościowych mięśni. Przekazywanie sygnałów do rejestratora odbywa się przewodowe lub telemetrycznie. Uzyskany zapis charakteryzuje się określoną amplitudą i częstotliwością oraz wysokością załamków, które świadczą o aktywności mięśni.
W badaniach techniki sportowej wykorzystuje się kryteria bezpośrednie, pośrednie i analityczne. Przykładem kryteriów bezpośrednich mogą być takie wskaźniki, jak procent trafnych rzutów w koszykówce, różnice między wysokością położenia OŚĆ (ogólny środek ciężkości ciała) a poprzeczką w skoku wzwyż czy stosunek długości skoku do prędkości na progu w skokach narciarskich. Kryteria pośrednie określają stopień wykorzystania danej cechy sprawności fizycznej (np. siły, szybkości) czy zespołu cech, poprzez sposób wykonania zadania ruchowego. Są to takie kryteria, jak różnica między wysokością poprzeczki a wysokością ciała w skoku wzwyż, stosunek wyniku sportowego do sumy momentów sił wybranych mięśni w rwaniu, różnica między czasem biegu a czasem biegu płaskiego w biegu plotkarskim itp.
Kryteria analityczne uzyskuje się za pomocą matematycznego lub fizycznego modelowania techniki dyscyplin sportowych. Porównanie optymalnych (modelowych) charakterystyk kinetycznych i dynamicznych przebiegu ruchu z wartościami rzeczywistymi daje kryteria skuteczności tego ruchu. Sprzężenie tego programu i techniki komputerowej z techniką video o dużej częstotliwości obrazów pozwala na ingerowanie w proces treningowy przez weryfikację kryteriów analitycznych z rzeczywistością.
W niektórych konkurencjach w sportach wymiernych wykorzystuje się porównawczą analizę techniki przyjmując jako wzorzec wielkość wskaźników osiągniętych przez zawodnika podczas uzyskania najlepszego wyniku, np. w pchnięciu kulą można uwzględnić m.in. następujące wskaźniki: długość przeskoku, czas przeskoku, czas fazy wyrzutu, prędkość wylotu kuli, kąt wylotu kuli.
W grach zespołowych i w sportach walki ocenia się technikę poprzez różne metody obserwacji walki sportowej. W ocenach bierze się pod uwagę liczbę zastosowanych elementów technicznych, częstotliwość ich występowania, tzw. procent skuteczności (liczba elementów skutecznych, np. celnych rzutów w stosunku do ogólnej liczby wykonanych rzutów), miejsce i czas ich stosowania. Do oceny techniki używa się również kamery video łącznie z różnymi arkuszami obserwacyjnymi.
Testy sprawności specjalnej i technicznej (stosowane najczęściej w grach sportowych) powinny umożliwić szkoleniowcom uzyskanie danych o stopniu opanowania przez wychowanków umiejętności technicznych, a przy okazji wskazać (pośrednio) na poziom rozwoju ich możliwości m eterycznych, czyli siły, szybkości i wytrzymałości specjalnej. Przy konstruowaniu wspomnianych testów należy się oprzeć na najczęściej stosowanych i charakterystycznych dla danej dyscypliny sportu elementach technicznych. Jest to zatem zagadnienie pierwszoplanowe. Próby sprawnościowe są także czynnikiem wzbogacającym możliwości programowania, czyli zdobywania przez trenerów i nauczycieli wf umiejętności kierowania procesem szkolenia, oraz rozszerzania metodologii badań i wiedzy teoretycznej.
Budowa testów może przybierać formę syntetyczną (np. na bazie tzw. „toru przeszkód"), dając jednak tylko ogólną ocenę sprawności zawodników, oraz analityczną (np. w zespołowych grach sportowych, sportach walki itp.), umożliwiając szczegółową analizę umiejętności wychowanków. Test w tej ostatniej formie składa się więc z kilku prób ruchowych. Test żeby mógł spełniać swoje zadania, musi odpowiadać określonym warunkom. Powinien być zatem:
wystandaryzowany (czyli stwarzać wszystkim jednakowe warunki wykonania);
trafny (czyli badać to, co chcemy zbadać). Ocena trafności, szczególnie w sportach niewymiernych i w grach zespołowych jest bardzo utrudniona, gdyż wynik sportowy zależy od sumy sprawności i umiejętności poszczególnych zawodników. Z tego względu kryteria oceny trafności muszą być oparte na wynikach całego zespołu. W takich przypadkach do sposobów oceniających trafność prób sprawnościowych zalicza się m.in.: test par, sporządzanie list klasyfikacyjnych przez trenerów lub samych zawodników, kryterium trafności wewnętrznej testu, przeprowadzenie zawodów między zespołami lepszymi i gorszymi w świetle testu, analizę współzależności wyników badanych prób wysiłkowych itp.;
rzetelny (czyli dawać stosunkowo mały błąd pomiaru). Ocena rzetelności to co najmniej dwukrotny pomiar testem (w krótkim czasie) i skorelowanie wyników;
selektywny (czyli być odpowiednio trudnym, dawać prawidłowy rozsiew wyników, a tym samym umożliwiać znormalizowanie go np. przy zastosowaniu skali T);
miarą postępu szkoleniowego;
dostępny (czyli być prostym w budowie i możliwym do wykonania z zastosowaniem nieskomplikowanego sprzętu, a także precyzyjnie opisanym). Będzie to rzutować na rzetelność i selektywność testu.
Z powyższych ustaleń wynika, że próby wysiłkowe nie odpowiadające wymienionym warunkom, mimo że są publikowane w piśmiennictwie fachowym, nie powinny być stosowane w praktyce.
Omawiane powyżej testy mogą być przydatne w pierwszych etapach treningu z zastrzeżeniem, że początkujący zawodnicy przejdą (przynajmniej przez pewien czas) podstawowe szkolenie techniczne. Nie nadają się one zatem do stosowania przy wstępnym naborze dzieci i młodzieży do sportu oraz w minimalnym stopniu w ocenie przygotowania na poziomie mistrzowskim. Testy sprawności specjalnej i technicznej mogą spełniać swoją rolę jeżeli nie będą jedynym elementem kontroli pracy treningowej!