Szkolenie sportowe dzieci i młodzieży. Aspekty biologiczne i psychologiczne, poglądy.
Sport dzieci i młodzieży. Specyfika szkolenia w różnych okresach rozwoju. Etapy.
Szkolenie sportowe dzieci i młodzieży jest wydzieloną fazą długofalowego procesu, wynikającą z praw rozwoju biologicznego i zasady stopniowego rozwijania mistrzostwa sportowego. Ma ona stworzyć funkcjonalne i metodyczne podstawy do uzyskiwania maksymalnych wyników przez zawodników w okresie najwyższych naturalnych możliwości ich organizmu. Dlatego też szkolenie dzieci i młodzieży musi się charakteryzować wszechstronnością rozumianą jako oddziaływanie poprzez ćwiczenia fizyczne na wszystkie układy i narządy wewnętrzne, na kształtowanie wszystkich cech (zdolności) motorycznych oraz nauczanie jak największej liczby umiejętności ruchowych.
Proces rozwoju osobniczego zdeterminowany jest zarówno czynnikami genetycznymi, jak i środowiskowymi. Pierwsze z nich (odziedziczone determinanty po rodzicach) wyznaczają potencjalne możliwości, np. w zakresie tempa przemian, uzdolnień, rozmiarów, struktury budowy itd„ natomiast drugie (wpływy modyfikatorów biologicznych i społeczno-ekonomicznych) decydują o tym czy wymienione zadatki będą mogły się w pełni rozwinąć. Nie mniej istotny wpływ na przebieg rozwoju (obok czynników endo- i egzogennych) ma tryb życia, jaki prowadzą w okresie dojrzewania dzieci i młodzież. Do stymulatorów w wymienionym zakresie należy zaliczyć działalność sportową, która może wywierać przemożny wpływ na kształtowanie się struktur zarówno fizycznych, jak i psychicznych wychowanków. Pociąga to za sobą konieczność omówienia zmian morfofunkcjonalnych, psychicznych i motorycznych rozwijającego się organizmu.
Wysokość i masa ciała (jako „baza" układu ruchu) nie kształtują się w sposób ciągły, ale etapami. W literaturze przedmiotu wyróżnia się fazy „bujania" (wzrostu na długość) i „pełnienia" (wzrostu na szerokość). Przykładowo u chłopców w wieku 13 lat (u dziewcząt rok do dwu wcześniej) następuje tzw. skok pubertalny. Roczne przyrosty wysokości ciała, kształtujące się do tej pory na poziomie około 4 cm, wynoszą do 8-10 cm i więcej. Po okresie dojrzewania następuje okres zahamowania wzrostu, przybierania na wadze oraz doskonalenia i dostosowania się m.in. funkcji organizmu do zmienionych (przez wspomniany skok) proporcji w budowie ciała. Już w wieku 17-18 lat chłopiec może osiągnąć sylwetkę dorosłego przy pojawiających się również innych zjawiskach okresu dojrzewania.
Równolegle z morfologicznym ukształtowaniem się organizmu doskonalą się funkcje wszystkich układów. Zasadniczymi wskaźnikami charakteryzującymi sprawność układów krążenia i oddychania są częstość tętna i ciśnienie krwi (rzutujące na stopniowe zwiększanie się objętości wyrzutowej serca) oraz liczba oddechów i ich głębokość (stale zwiększająca się minutową wentylacja płuc). Wpływa to z kolei na sprawność układów sercowo-naczyniowego i oddechowego w postaci stopniowo narastającej wydolności organizmu (powoli wzrasta np. objętość serca, siła jego mięśnia, ilość konsumowanego tlenu itd.). Kulminacja przyrostów zdolności adaptacyjnych i wysiłkowych przypada w przybliżeniu między 10-11 a 17-18 rokiem życia. Jest to okres, w którym wydolność fizyczna jeszcze nie osiągnęła u wszystkich maksimum. Obserwuje się wówczas charakterystyczne zróżnicowanie płciowe, przejawiające się u dziewcząt tym, że np. maksymalne zużycie tlenu osiąga graniczne wartości w wieku 15 lat, a u chłopców dopiero po 18 roku życia. Wspomniane przykłady obrazują naturalny rozwój dzieci i młodzieży. Podjęcie przez nich obowiązków treningowych zmienia ich adaptację. W porównaniu z nie ćwiczącymi prowadzi to np. do obniżenia konsumpcji tlenu w warunkach pracy standardowej i obniżenia częstotliwości skurczów serca w spoczynku oraz do zwiększenia maksymalnej wentylacji płuc i maksymalnego pochłaniania tlenu itd. Brak stymulacji ruchowej może znacznie ograniczyć możliwości późniejszego kształtowania w/w właściwości funkcjonalnych.
W rozwoju psychicznym dzieci i młodzieży można wyróżnić typowe i charakterystyczne cechy szczególnie w wieku szkolnym i w czasie pokwitania. U osobników rozpoczynających naukę sfera przeobrażeń psychicznych skupia się na analizie otaczającego środowiska i koncentracji ich uwagi na szczegółach. W latach następnych intensyfikuje się rozwój procesów poznawczych oraz zdobywanie umiejętności uważnej obserwacji, co sprzyja rozwijaniu pamięci i myślenia logiczno-abstrakcyjnego. Dalsze lata wpływają na rozwój dużej aktywności umysłowej, przejawiającej się w dokładnym różnicowaniu i formowaniu zainteresowań. Równolegle doskonalą się i rozwijają uczucia oraz cechy wolicjonalne. W okresie dojrzewania następuje dalszy postęp w kształtowaniu się procesów poznawczych (myślenia i zainteresowań). Wzrastają możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, pojawiają się nowe wzory i autorytety, rodzą się konflikty z dorosłymi, przy ciągłej jednak zmianie nastrojów i zanikaniu bezkrytycznej pewności siebie. Dziecko przeobrażające się w dorosłego osobnika zwraca uwagę na własne „ego", dąży do samodzielności, a także do zażyłych przyjaźni w ramach nieformalnych grup rówieśniczych, gdzie pragnie współzawodniczyć i współdziałać. Po tym okresie następuje czas wewnętrznego uspokojenia, a rozwój umysłowy osiąga w zasadzie poziom ludzi dorosłych. Pojawia się świadome nastawienie krytyczne do świata, dąży się do wyrobienia własnego zdania, utrwalają się cechy osobowości itd.
Równolegle z przeobrażeniami morfologicznymi, funkcjonalnymi i psychologicznymi zmieniają się także zdolności motoryczne wychowanków. Dziecko wkraczające w mury szkolne posiada już podstawowe nawyki ruchowe oraz kombinacyjne i manipulacyjne. Charakteryzuje się dużą gibkością i stosunkowo wysoką wytrzymałością, podatne jest szczególnie na ćwiczenia szybkościowe i kształtujące umiejętności ruchowe. Motoryka w tym czasie przejawia się bardziej całościowo, by w następnych fazach rozwojowych dążyć do swoistych „rozwarstwień", stwarzając dzięki temu warunki do właściwej selekcji i ukierunkowanego szkolenia sportowego. W młodszym wieku szkolnym obserwuje się systematycznie narastające umiejętności sprawnościowe, proste ruchy wyraźnie się doskonalą i utrwalają, pojawiają się nowe, bardziej skomplikowane technicznie, przy dużych zdolnościach ich przyswajania. Bardzo często ten okres jest nazywany "złotym wiekiem sprawności" dziecka. Prawie wszystkie cechy ruchowe osiągają w tym czasie największe wskaźniki przyrostów rocznych. dotyczy to w szczególności umiejętności o zabarwieniu szybkościowym, koordynacyjnym i wytrzymałościowym, co jest możliwe przy odpowiedniej dynamice rozwojowej, w której wyróżnia się tzw. okresy „sensytywne" i „krytyczne" czyli okresy przyspieszonego rozwoju danej cechy i jej szczególnej podatności na trening. Wejście w stadium dojrzewania płciowego przynosi ze sobą wiele zmian w organizmie, które mają również wpływ na kształtowanie się motoryczności. Tego okresu nie należy uznawać za „kryzysowy" w rozwoju sprawności, jest to bowiem dalszy dynamiczny czas jej rozkwitu, mimo pewnych oznak braku rytmiczności w tym procesie. Dotyczy to szczególnie zdolności koordynacyjnych, mimo że w tym czasie przypada dla nich sensytywny okres rozwoju. Związane jest to przede wszystkim z bardzo szybkim wzrastaniem i bogatym przeobrażaniem się psychiki dziecka. Wyraźnie narasta w tym czasie zjawisko dymorfizmu płciowego (np. kończy się naturalny rozwój siły u dziewcząt, a zaczyna się skokowy przyrost tej cechy u chłopców). W wieku młodzieńczym zanika samoistny rozwój wszystkich zdolności notorycznych i w swym charakterze młody organizm upodabnia się do poziomu osobnika dorosłego. Od tego czasu kształtowanie sprawności wchodzi w fazę doskonalenia (praca, trening, rekreacja).
Zasygnalizowanie powyższych zjawisk wskazuje, że naturalna dynamika przyrostów zdolności motorycznych (na tle przeobrażeń strukturalnych, fizjologicznych i psychicznych) jest domeną wieku dziecięcego i młodzieńczego oraz, że ma ona zasadniczy wpływ na ogólny i harmonijny rozwój osobniczy. Wkroczenie w ten okres przeobrażeń dziecka silnego stymulatora jakim jest sport uzmysławia potrzebę pierwszoplanowego respektowania w czasie szkolenia praw rządzących rozwojem młodego organizmu.
Przedstawione uwarunkowania mają wpływ na stosowane w pracy szkoleniowej treści, obciążenia i metody treningowe. O kolejnym wprowadzaniu elementów z tego zakresu do szkolenia w poszczególnych etapach decyduje zasada stopniowania trudności i dostosowania charakteru treningu do biologicznych praw rozwoju młodego organizmu.
Uwzględniając w wieloletnim systemie treningu cztery etapy rozwoju sportowego (wszechstronny, ukierunkowany, specjalistyczny, mistrzowski) można przyjąć, że trzy pierwsze etapy obejmują szkolenie dzieci i młodzieży. W zależności od specyficznych właściwości dyscyplin sportowych początek etapów treningowych przypada na różny wiek ćwiczących (np. w pływaniu początek I etapu przypada na wiek 7/8 lat, a w sportach wytrzymałościowych — około 12 lat).
Początek szkolenia sportowego charakteryzuje się stosowaniem wszechstronnych środków treningowych bez preferowania określonych dyscyplin czy konkurencji sportowych. Należy zwrócić szczególną uwagę na kształtowanie zdolności koordynacyjnych, gibkości, szybkości (szczególnie ruchów) oraz wytrzymałości tlenowej, a także na opanowanie podstawowych nawyków ruchowych z zakresu gier zespołowych, gimnastyki, lekkoatletyki, pływania i sportów zimowych. Młodzi zawodnicy powinni brać udział w zawodach szkolnych i międzyszkolnych różnych dyscyplin sportowych.
W dalszym ciągu szkolenia należy wykonywać pracę nad przygotowaniem wszechstronnym zwiększając stopniowo udział środków ukierunkowanych w pracy treningowej oraz kształtując zdolności szybkościowo-siłowe i wytrzymałość o charakterze mieszanym (tlenowo-beztlenowym). Powinno się także nauczać i doskonalić elementy techniczne dyscyplin zbliżonych strukturą ruchów do wybranej dyscypliny oraz elementy techniczne tej właśnie dyscypliny.
Należy także uwzględnić nauczanie taktyki i udział w większej liczbie zawodów sportowych. W następnym etapie wprowadza się specjalistyczne środki treningowe, kształtuje się wszystkie zdolności motoryczne oraz elementy techniczne i taktyczne charakterystyczne dla uprawianej dyscypliny. Dalszemu zwiększeniu ulega liczba zawodów, a praca treningowa staje się, w coraz większym stopniu, indywidualna. Stosuje się także, choć w małym zakresie, ćwiczenia wszechstronne.
Dozowanie obciążeń treningowych w omawianych trzech etapach przebiega w ten sposób, że na początku stopniowemu zwiększeniu ulega objętość, a wielkość tego składnika obciążenia nie różni się w treningu dziewcząt i chłopców. Następnie w pierwszym rzędzie zwiększa się również zakres treningu, a także stopniowo intensywność ćwiczeń, przy czym występują już różnice w wielkości obciążeń stosowanych u dziewcząt i chłopców. W dalszym ciągu obciążenia są regulowane w zależności od potrzeb przez odpowiednie zmiany objętości i intensywności, a wielkość tych elementów zależy od specyfiki dyscypliny oraz od cyklu treningowego, w którym jest realizowany trening.
Kolejność wprowadzanych metod zależy od intensywności środków treningowych występujących w tych metodach, a w wypadku kształtowania siły mięśniowej — od wielkości zastosowanego oporu zewnętrznego. Na początku szkolenia stosuje się zatem metody, które charakteryzują się małą intensywnością pracy treningowej lub małymi oporami, a w miarę adaptacji organizmu do wysiłku wprowadza się stopniowo metody o coraz intensywniejszym oddziaływaniu na organizm (na przykład w kształtowaniu wytrzymałości najpierw używa się metod ciągłych, a dopiero w miarę rozwoju tej cechy — metod interwałowych i startowych; rozwijając siłę rozpoczyna się od metod z małymi oporami, przechodząc stopniowo do metod i zestawów ćwiczeń z coraz większymi oporami zewnętrznymi.