Struktura rzeczowa treningu
Trening to zorganizowany proces naukowego i pedagogicznego postępowania, który nie naruszając biologicznego rozwoju człowieka, a uzupełniając jednocześnie jego zasób umiejętności technicznych, prowadzi poprzez specjalną adaptację organizmu do maksymalnego rozwoju tych cech fizycznych i psychicznych, które zapewnią osiągnięcie mistrzostwa sportowego, a jego wymiernym efektem jest wynik sportowy.
Realizowany jest zgodnie założeniami struktury rzeczowej (zbiór informacji o zawodniku, planowanie, kształtowanie sprawności motorycznej, techniki, taktyki, przygotowanie psychiczne i teoretyczne, odnowa biologiczna, kontrola skuteczności treningu, zawody sportowe), wpływającej poprzez składowe na stan wytrenowania zawodnika i tworzącej katalog prac niezbędnych dla ukształtowania jego formy sportowej oraz według regulującej rozkład tych prac w czasie struktury czasowej. Struktura treningu to układ i rozmieszczenie elementów składowych procesu, sposoby ich wzajemnego podporządkowania i relacje miedzy nimi oraz zasady sprzężenia w jeden system funkcjonujący jako całość. Sposób funkcjonowania systemu stanowi łączny efekt funkcji poszczególnych elementów oraz struktury jako systemu.
Zbiór informacji o zawodniku obejmuje informacje dotyczące struktury morfologicznej, przygotowania fizycznego ogólnego, poziomu sprawności specjalnej, cech psychicznych oraz zdolności do znoszenia obciążeń wysiłkowych.
Planowanie występuje tam, gdzie chcemy osiągnąć jakiś cel. Plan to zespół decyzji i projektów, których zadaniem jest kształtowanie przyszłego rozwoju. Punktem wyjścia planowania jest prognoza oparta na realnych przesłankach i uwzględniająca możliwości zawodnika, a więc wynikająca z analizy aktualnej sytuacji. Na podstawie prognozy należy określić cel główny i cele etapowe, które wyznaczają strukturę i treści kolejnych planów.
Cechy dobrego planu:
celowość - realizacja planu musi prowadzić w konsekwencji do osiągnięcia zamierzonego celu w określonym terminie,
wykonalność - branie pod uwagę realnych możliwości realizacji planu,
elastyczność - w trakcie realizacji planu należy uwzględnić zmiany warunków, reakcję organizmu na obciążenia, kontuzje, choroby,
stopniowa dokładność - im plan obejmuje krótszy okres tym jest bardziej szczegółowy,
wewnętrzna zgodność - w planie nie może być elementów, które wzajemnie się wykluczają,
przejrzystość strukturalna - musi być łatwy w odbiorze i zrozumiały przez tych dla których został opracowany,
ekonomiczność - powinien osiągnąć cel najniższym nakładem sił.
Rodzaje planów szkoleniowych w sporcie:
Plan perspektywiczny- (wieloletni) obejmuje kilkuletni okres szkolenia. Zadaniem tego planu jest określenie celu, wytyczenie kierunku pracy i jej ogólnych założeń oraz sposobów organizacji, warunków materialnych, selekcji, pracy treningowej i kontroli
Plany długookresowe - np. roczny plan szkolenia stanowią ważne narzędzie pracy trenera, opracowane w celu kierowania szkoleniem w czasie roku treningowego.
Plan średniookresowy - może obejmować okres treningowy (przygotowawczy, startowy, przejściowy) lub mezocykl. Struktura tego planu, powinna wynikać ze specyficznych celów danego mezocyklu, kalendarza imprez oraz zasady stopniowego wzrostu obciążeń.
Plany krótkookresowe - dotyczące mikrocyklu są najważniejszym ogniwem planowania treningu, który poprzez swoją strukturę i treść określa jakość procesu treningowego. Plan ten zawiera informacje o wielkości obciążeń treningowych, kolejności następowania po sobie treści i środków szkoleniowych oraz długości przerw regeneracyjnych.
Plany bieżące obejmujące program jednostki (lekcji) treningowej są najbardziej szczegółowym rodzajem planu. Zawierają one treść lekcji (opis poszczególnych ćwiczeń), określają objętość i intensywność ćwiczeń w zależności od przyjętej metody zapisu obciążeń, przewidują podział na części (trzy lub cztery), czas trwania tych części oraz podają wskazówki metodyczne.
Indywidualny plan szkolenia konstruowany jest na podstawie znajomości braków i mankamentów zawodnika w zakresie sprawności i techniki. Plan ten może też przewidywać doskonalenie elementów i cech dobrze opanowanych, przy czym zajęcia mogą być prowadzone indywidualnie lub w grupie.
Kształtowanie sprawności motorycznej. Celem głównym treningu sportowego jest podniesienie poziomu sprawności fizycznej ogólnej i specjalnej. Przygotowanie fizyczne (sprawnościowe) stanowi podstawę do nauki techniki i stwarza warunki do znoszenia obciążeń treningowych.
Każdy ruch człowieka jest efektem współdziałania podłoża biologicznego oraz psycho - społecznego. Podłoże biologiczne - to aparat ruchu, źródła energetyczne, a podłoże psycho - społeczne - to motywacja, cel działania. Dlatego w każdym ruchu wyróżniamy stronę potencjalną (móc, chcieć, umieć) i efektywną (przebieg ruchu i jego skutek). Idea ruchu to cel działania, motyw. Mając na uwadze ideę ruchu rozróżniamy motoryczność produkcyjną, wyrazową, sportową. Pierwsza służy wytwarzaniu dóbr materialnych, druga oddziaływaniu na ludzi, a trzecia związana jest ze sportem i zabawą. Można również wyróżniać motoryczność samoobsługową oraz bojową. Strona efektywna stanowi wynik danej czynności ruchowej.
W stronie potencjalnej wyróżniamy predyspozycje, zdolności motoryczne
i umiejętności ruchowe. Predyspozycje to względnie elementarne cechy strukturalne
i funkcjonalne organizmu, które są w pewnym stopniu uwarunkowane genetycznie
i możliwe do pomiaru. Wyróżniamy predyspozycje: morfo-funkcjonalne, energetyczne koordynacyjne, psychiczne. Zdolności motoryczne są to kompleksy predyspozycji połączone wspólnym podłożem biologicznym i ruchowym, ukształtowane przez czynniki genetyczne i środowiskowe, pozostające we wzajemnych interakcjach. Wraz z umiejętnościami ruchowymi tworzą potencjalną stronę motoryczności. Zdolności badamy i testujemy poprzez sprawności - testami motorycznymi. Wyróżniamy zdolności: siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne (Szopa i wsp. 1996).
Analizując literaturę dotyczącą przedmiotu można odnaleźć różne definicje określające sprawność fizyczną, ruchową lub motoryczną człowieka. Według R. Przewędy (1973) „sprawność ruchowa jest to stopień opanowania własnego ciała, jako umiejętność władania swoim aparatem ruchu”, z kolei W. Osiński (1985) stwierdza, że jest to „umiejętność wszechstronnego władania swoim ciałem dzięki opanowaniu podstawowych nawyków poprzez ćwiczenia”. N. Wolański i J. Pařizkova (1976) definiują sprawność ruchową jako „stosunek efektywności do predyspozycji, specyficzny dla poszczególnych typów ruchów”. Według J. Szopy i wsp. (1996) sprawność motoryczna „jest to stopień uzewnętrznienia poziomu zdolności i umiejętności ruchowych osobnika w konkretnych aktach ruchowych”. H. Grabowski (1997) definiuje sprawność ruchową jako swoistą właściwość osobniczą motoryki, a sprawność fizyczna zdobywana jest jego zdaniem w toku usprawniania (treningu). Ogólnie można stwierdzić, że sprawność fizyczna jest właściwością charakteryzującą pewien poziom aktualnych możliwości ruchowych człowieka i może być pomnażana poprzez kształcenie fizyczne zarówno w zakresie rozwoju zdolności motorycznych (siły, szybkości, wytrzymałości), jak i zdobywaniu nowych umiejętności ruchowych (nauczanie i doskonalenie techniki nowych sekwencji ruchowych). Sprawność fizyczna jest właściwością bardzo złożoną. Zależy od płci, wieku, stanu zdrowia, uzdolnień i umiejętności ruchowych, budowy ciała, sprawności aparatu ruchu, wydolności narządów, poziomu rozwoju zdolności motorycznych, trybu życia, siły woli, motywacji, stanu psychicznego, pogody temperatury, pory roku itp.
Kształtowanie techniki. Łącząc przygotowanie sprawnościowe z umiejętnościami technicznymi istnieje szansa na ukształtowanie sportowca na poziomie mistrzowskim.
Jako technikę można określić sposób wykonywania zadania ruchowego ograniczony wymogami sytuacji, przepisami obowiązującymi w danej dyscyplinie sportu lub koniecznością realizacji określonych założeń. Technikę kształtujemy na bazie przygotowania wszechstronnego oraz wrodzonych cech somatycznych. Poprzez właściwy trening, który jest długotrwałym procesem można nauczyć się, a następnie udoskonalić i wykorzystywać odpowiednią technikę. Technikę traktowaną jako zbiór specyficznych nawyków ruchowych, rozwijać można w procesie jej nauczania i doskonalenia. Nauczanie opiera się na systemie coraz bardziej złożonych ćwiczeń (decydujący wpływ ma rodzaj, ilość i jakość ćwiczeń). Natomiast doskonalenie polega na wprowadzaniu i utrwalaniu nowych elementów do wcześniej przyswojonych ruchów lub na dostosowaniu techniki do zmieniających się sytuacji i warunków.
Technika powinna być efektywna i racjonalna. Dobrze wykonane ćwiczenie lub zadanie powinna cechować swoboda, lekkość i ekonomika ruchu eliminująca niepotrzebne napinanie mięśni. Technika wykonania tego samego elementu przez różnych ćwiczących będzie się zawsze różniła. Zależy ona od indywidualnych cech i właściwości fizycznych. Optymalna technika pozwala nie tylko na maksymalną poprawę ekonomiki ruchu, ale również zmniejsza możliwość wypadków i uszkodzeń. Doskonalenie podstawowych elementów walki, poprawianie ich prawidłowości i efektywności, to podstawowe zadanie treningu technicznego.
Metody nauczania techniki (słowne, poglądowe, ideomotoryczne oraz praktycznego działania - analityczna, syntetyczna, kompleksowa, prób i błędów, problemowa, zadaniowa, od całości przez szczegół do całości) to sposoby postępowania, a także określona kolejność działań prowadząca do opanowania potrzebnego zakresu wiedzy, sprawności i umiejętności. Pozwalają ona łączyć ćwiczenia i wykorzystywać je dla kształtowania dyspozycji określonego rodzaju.
Forma nauczania techniki (zabawowa, ścisła, zadaniowa, fragmentów walki-gry sportowej, walki-gry uproszczonej, szkolnej, właściwej) określa organizacyjną stronę zajęć, jednostki treningowej. Charakteryzują ją określone warunki czasowe, przestrzenne i organizacyjne.
Zasady nauczania techniki (świadomości i aktywności, poglądowości, systematyczności, dostępności, trwałości, indywidualizacji, łączenia teorii z praktyką) to normy lub wytyczne ułatwiające wybór najskuteczniejszego sposobu postępowania dla osiągnięcia zamierzonych celów.
Kształtowanie taktyki, która rozumiana jest jako rozdział teorii sportu, badający środki, sposoby i formy prowadzenia walki sportowej, a także ich użycie wobec konkretnego przeciwnika, w konkretnych warunkach zmagań dla osiągnięcia zwycięstwa.
Elementy taktyki:
środki taktyki, sposoby taktyki, formy taktyki.
Przygotowaniem taktycznym - nazywamy proces przyswajania przez zawodnika koniecznej wiedzy z dziedziny taktyki, formowania nawyków i umiejętności prawidłowego prowadzenia walki sportowej, a także doskonalenia mistrzostwa taktycznego. Cały system przygotowania taktycznego można umownie podzielić na dwie wzajemnie powiązane części:
przygotowanie teoretyczne
przygotowanie praktyczne.
Metody przygotowania taktycznego dzielimy na cztery grupy, wg podstawowych zadań tego procesu:
metody doskonalenia racjonalnego rozkładu sił w czasie zawodów
metody celowego wykorzystania techniki podczas walki
metody doskonalenia współdziałania z partnerami
metody kształtowania umiejętności elastycznego stosowania przyswojonych systemów, kombinacji i wariantów taktycznych.
Przygotowanie psychiczne. Zawodnicy przystępując do zawodów powinni posiadać pełną gotowość psychiczną. Stan ten charakteryzuje się optymalnym poziomem pobudzenia emocjonalnego, jasnością myślenia, trzeźwą oceną swoich możliwości, brakiem lęku przed przeciwnikiem, dużą odpornością na działanie czynników zewnętrznych (warunki startowe, reakcja publiczności itp.) i wewnętrznych (zmęczenie, bóle mięśniowe itp.), chęcią aktywnej walki do końca o możliwie najlepszy wynik i zwycięstwo. Stan gotowości psychicznej kształtuje się za pomocą długotrwałego i systematycznego oddziaływania na psychikę zawodnika. Współczesna psychologia działalności sportowej przedstawia szereg cech i reakcji organizmu, które mają duże znaczenie w sporcie. Można do nich zaliczyć uwagę (szczególnie koncentrację uwagi), odwagę (mającą duże znaczenie w niektórych dyscyplinach), sposób reakcji organizmu na stres związany z udziałem w zawodach, temperament, zachowanie się sportowca w różnych sytuacjach jako układ jego postaw, czy osobowość jako zorganizowaną strukturę cech indywidualnych i sposobów zachowania.
Odnowa biologiczna jest świadomym i celowym działaniem różnymi środkami zewnętrznymi na ustrój, mającym na celu przyspieszenie i wzmożenie procesów wypoczynkowych z poprawą jego zdrowia i wydolności. Zadaniem odnowy biologicznej jest zatem:
aktywizacja procesów wypoczynkowych,
profilaktyka i zmniejszanie skutków przeciążeń powolnych (mikro-urazów),
hartowanie (zdobywanie odporności swoistej i nieswoistej).
Wspomniane zadania realizuje się za pomocą różnych metod i środków odnowy, do których zalicza się:
środki biochemiczne
metody fizykoterapeutyczne
metody psychologiczne
środki specjalne.
Kontrola skuteczności treningu jest nieodzownym elementem kierowania procesem szkoleniowym. Są cztery rodzaje kontroli:
Kontrola trenerska obejmująca: badania sprawności ogólnej, specjalnej, techniki i taktyki, analizę obciążeń treningowych, określanie wartości zawodnika w warunkach zawodów oraz uzyskiwanie niezwłocznej informacji w treningu sportowym i poczas startów.
Kontrola lekarska do zadań której zalicza się: okresowe i okolicznościowe badania lekarskie, leczenie i profilaktykę, działalność popularyzatorską oraz współpracę lekarza z trenerem w czasie treningu i na zawodach.
Kontrola psychologiczna. Do cech podlegających obserwacji w działaniach psychologa można zaliczyć: odporność psychiczną, cechy woli, motywy działalności sportowej, uwagę, cechy osobowości, optymalny poziom pobudzenia emocjonalnego oraz nieformalną strukturę zespołu sportowego. Do rodzaju czynności, które powinien wykonać psycholog, aby obserwować zawodników i współpracować z trenerem, zalicza się:przeprowadzenie wywiadów z zawodnikami do opisu ich osobowości oraz dla celów poradnictwa i procesu odnowy,rozmowy z trenerem oraz innymi osobami szczególnie zainteresowanymi losami zawodnika, przeprowadzanie badań testowych i ich interpretację,bserwację i rozmowy z zawodnikami podczas treningów, przed zawodami, w czasie ich trwania i w przerwach oraz po zakończeniu walki sportowej.
Samokontrola. Działania w tym zakresie, które powinny być prowadzone przez samego zawodnika, przynoszą wiele danych o prawidłowości prowadzonego procesu szkoleniowego i stanie jego zdrowia.
Zawody sportowe odgrywają szczególną rolę w systemie szkolenia sportowego. Mogą stanowić one sprawdzian i wyznacznik efektywności obciążeń treningowych, być jednym z ważniejszych środków treningowych o maksymalnej intensywności, stanowić dla zawodnika cel i motywację do pracy, a dla trenera element kontroli poziomu przygotowania. Traktując je jako test sprawdzający stan wytrenowania należy pamiętać aby odpowiadały one kryteriom trafności i rzetelności. Starty w turniejach oraz organizacja i przeprowadzenie zawodów są nieodzownym i istotnym elementem procesu szkolenia sportowego.
Właściwą organizację i przeprowadzenie zawodów charakteryzuje tzw. „cykl sprawnego działania”. Składa on się z trzech etapów:
Przygotowanie zawodów
Przeprowadzenie zawodów
Zakończenie zawodów.