Koordynacja ruchowa
Próby zdefiniowanie wspomnianego pojęcia podejmowane były przez wielu autorów. Jedną z nich jest ujęcie koordynacji jako; …zdolność człowieka do wykonywania złożonych pod względem stosunków koordynacyjnych aktów ruchowych, zdolność przestawiania się z jednych ściśle skoordynowanych ruchów na inne, jakie jak również zdolność szybkiej reakcji nowych aktów ruchowych odpowiednio do nieoczekiwanie powstających zadań.
Inna definicja mówi, że koordynacja ruchowa polega na współdziałaniu mechanizmów fizjologicznych, głównie nerwowo-mięśniowych, zapewniających wykonanie ruchu zgodnie z jego założeniami. Koordynacja pracy mięśni polega na dostosowaniu wielkości napięć mięśniowych do aktualnych zadań ruchowych z uwzględnieniem działania sił zewnętrznych. Koordynacja ruchów jest zatem bazą biologiczną, na której opiera się cały proces nauczania i doskonalenie techniki. Na zdolności koordynacyjne składają się: czas reakcji prostej, koordynacja wzrokowo - ruchowa, orientacja przestrzenna, zdolność równowagi, pamięć ruchowa, szybkość uczenia się, inteligencja niewerbalna, szybkość reakcji motorycznej, częstotliwość ruchów, sensoryczne różnicowanie ruchów. Elementy te charakteryzują się zróżnicowanym poziomem uwarunkowań genetycznych.
Czym może być mierzona koordynacja? Głównym wskaźnikiem koordynacji powinny być przestrzeń i czas. Dokładność i połączenie ruchów winno się przy tym przejawiać nie tylko w warunkach standardowych, lecz także zmiennych. Biorąc wiedz pod uwagę te trzy wyznaczniki (przestrzeń, czas, warunki standardowe lub zmienne) można ćwiczenia kształtujące koordynację ruchową podzielić na trzy różne, ze względu na złożoność grupy. Grupy te odpowiadać będą określonym poziomom koordynacji.
Wychodząc z tego podziału na pierwszy poziom koordynacji przyjmujemy te ruchy, które charakteryzują się dokładnością i przy których nie posiada znaczenia szybkość ich wykonywania. Poziom reprezentowany przez każdego osobnika w tak określonej cesze można już dość precyzyjnie mierzyć. Postępuje się przy tym następująco: każdemu badanemu daje się zadanie wykonania dokładnie określonego ruchu i mierzy się u niego stopień odchylenia od wzorca. Możliwe jest tu stosowanie różnorodnych ćwiczeń: od bardzo prostych, wykonywanych jedną kończyną lub nawet jednym jej członem (przykładem może tu być próba kilkakrotnego, niekontrolowanego wzrokiem, ustawienia ramienia pod odpowiednim kątem w stosunku do tułowia - wówczas odchylenie od założonego wzorca mierzy się w stopniach na służącym do tego celu przyrządzie), aż do złożonych, polegających na jednoczesnych ruchach poszczególnych kończyn oraz tułowia. W sporcie z dokładnością przestrzennego obrazu ruchu mierzonego spotykamy się w łyżwiarstwie figurowym.
Dokładność ruchów uchodzi w sporcie za wykładnik osiągniętej umiejętności tylko szczególnie wtedy, kiedy urzeczywistniana jest w określonych odcinkach czasu. Według wyżej zastosowanego podziału dokładne ruchy wykonane w określonym czasie zakwalifikować możemy do drugiego poziomu koordynacji. Osiągnięcie w nim wysokiego poziomu sprawności jest już bardzo trudne. Spotyka się bowiem często osobników posiadających doskonale rozwiniętą zdolność dokładnego odtworzenia ćwiczenia, jednak po postawienie przed nim nowych wymagań polegających na konieczności wykonania zadania w jak najkrótszym czasie lub nawet tylko określonym czasie, stwierdzamy występowanie między nimi znacznego zróżnicowania. Klasyfikując ich zachowania możemy orzec, że posiadającym lepszą koordynację ruchową jest ten, który bezbłędnie wykona ćwiczenie w jak najkrótszym czasie lub przy określonym czasie wykona mniej przestrzennych błędów w swoich ruchach. W sporcie mamy wiele przykładów takich ćwiczeń, które wymagają wysokiej sprawności w omawianym tu poziomie koordynacji. W możliwie najkrótszym czasie trzeba dokładnie wykonać wszystkie ruchy w niskim stracie, odbiciu, czy pchnięciu kulą; w określonym odcinku czasu (wyznaczonym przez siłę ciężkości ) - dokładnie zrealizować przejście nad poprzeczką w czasie skoku o tyczce lub odpowiednią ilości obrotów i śrub w skokach do wody.
Drugi poziom koordynacji ruchowej może być oceniany przy pomocy testów, w których mierzy się czas wykonania jakiegoś złożonego ćwiczenia, na przykład pokonania dystansu 10m z wykonaniem w określonych miejscach przewrotu w przód, obiegnięcia chorągiewki przewrotu w tył. Przy konstruowaniu takich prób powinno uwzględniać się wiek badanych, ich zaawansowanie sportowe i ewentualnie nawet dyscyplinę, w której się specjalizują.
Pozostaje jeszcze do omówienia trzeci poziom koordynacji ruchowej. Nieodzowny jest on w dyscyplinach charakteryzujących się ciągłą zmiennością warunków, w jakich wykonywane są ćwiczenia. Zadanie zawodnika nie zamyka się wówczas tylko w tym, aby wykonać określony ruch dokładnie, bezbłędnie i możliwie szybko, ale aby był on zawsze adekwatny do ciągle zmieniających się warunków.
Weźmy tu dla przykładu działania szermierza. Jego celem w walce jest trafienie przeciwnika. Ilość ruchów, przy pomocy, których możliwe jest wykonanie tego zadania okazuje się stosunkowo niewielka. Jeśli wspomniany tu szermierz poprawnie włada wszystkimi elementami techniki i dobrze różnicuje warunki, w których powinien być zastosowany dany element - w przypadku wolnych przejść z jednej sytuacji do drugiej - będzie się do nich bezbłędnie przystosowywał. Wymagania stawiane przez warunki ćwiczenia odnoszą się tutaj do pierwszego poziomu koordynacji ruchowej.
W treningu szermierczym znane są ćwiczenia polegające na wykonywaniu w szybkim tempie określonej dokładnie serii aktów i zasłon. Są to zadania ruchowe z obszaru drugiego poziomu koordynacji. Jeśli w zadaniach tych pozwolimy na stosowanie różnych aktów i zasłon bez ustalenia ich kolejności, wówczas szermierz będzie musiał w błyskawicznym tempie wybierać ze swojego arsenału środków ataku i obrony elementy odpowiednie dla zaistniałej sytuacji. Stawiane tutaj wymagania odnoszą się do trzeciego poziomu koordynacji ruchowej. Szermierz posiadający wspomniane umiejętności dokona wyboru szybciej, mniej umiejętny - wolniej. Wychodząc z takiej analizy zjawiska możemy przyjąć za miarę trzeciego poziomu koordynacji czas nieodzowny do znalezienia i szybkiego oraz dokładnego wykonania odpowiedniego ruchu przy nieoczekiwanej zmianie warunków.
Przykładem wymagań odnoszących się do trzeciego poziomu koordynacji ruchowej jest w lekkoatletyce skok o tyczce. Podczas skoku o elastycznej tyczce nie wystarczy bowiem prawidłowa forma i rytm pracy poszczególnych dynamicznych elementów ciała skoczka. Musi on wczuć się w „rytm pracy tyczki” i do tego rytmu dobrać najbardziej ekonomiczne formy i rytm ruchów swojego ciała. Stopień i kierunek ugięcia tyczki zależy od wielu czynników - między innymi od warunków atmosferycznych, stanu skoczni, formy zawodnika, odpowiedniego wykonania rozbiegu, odbicia itp. Wpływają one bezpośrednio na wysokość uchwytu i sposób wejścia na tyczkę , które z kolei zmieniają łuk ugięcia tyczki. Zmiana ta zmusza zawodnika do korekty swoich ruchów już w czasie wykonywania skoku. Aby zatem w pełni wykorzystać tyczkę o dużej elastyczności, należy dysponować „plastyczną” techniką, a nie sztywną, stereotypową formą ruchu.
Z charakterystyki trzeciego poziomu koordynacji ruchowej wynika, że próba zmierzenia go i określenia jest bardzo trudna. Ogólnej oceny osobników ze względu na sprawność w tej cesze można dokonać na podstawie obserwacji ich zachowania w czasie walki, gry, w czasie startu w trudnych, odmiennych od dotychczasowych warunkach, itp. Na podstawie przeprowadzonej analizy wydaje się, że ilościowy pomiar trzeciego poziomu koordynacji możliwy jest na specjalnym torze przeszkód zbudowanym a formie labiryntu, którym kolejne przeszkody nakazujące swoją konstrukcją takie a nie inne ich pokonywanie, umieszczane były by zaraz za zakrętem korytarza labiryntu, stawiając pokonującego tor w nieoczekiwanej sytuacji. Czas pokonania takiego toru mógłby być miarą dokładnego (co zabezpieczałaby konstrukcja przeszkód) szybkiego i celowego rozwiązania określonego zadania ruchowego, a tym samym miarą trzeciego poziomu koordynacji ruchowej.
Ogólnie rzecz biorąc poziom koordynacji uwarunkowany jest przede wszystkim stanem i stopniem rozwoju układu nerwowego. Ruchy małych dzieci są stosunkowo nie zgrabne. Już nawet niewielkie przyspieszenia ruchów powodują u nich trudności w różnicowaniu wrażeń czucia mięśniowego i naruszanie możliwości kierowania ruchami w przestrzeni. Obserwując rozwój motoryczny dziecka zauważa się występowanie pewnych zależności polegających na ukierunkowaniu kształtowania się bardziej złożonego ruchu dopiero po opanowaniu prostszego. Dla przykładu: bieg nie może by opanowany przed dokładnym przyswojeniem chodu, skok przed ukształtowaniem się nawyku biegu itd. Punkt kulminacyjny rozwoju koordynacji ruchowej u dzieci przypada na okres 10 - 13 lat. Dzieci wykazują wówczas dużą zdolność szybkiego przyswajania nowych skomplikowanych ruchów, tym większa, im bogatszy jest zasób już opanowanych przez nich działań ruchowych.
Podobnie jak u dzieci, opanowywanie złożonych ruchów przez osoby w wieku dojrzałym uwarunkowane jest również stanem układu nerwowego. Koordynacja ruchowa w prezentowanym tu ujęciu traktowana jest jako suma wpływów uzdolnień ruchowych i nabytej sprawności ruchowej. Za podłoże uzdolnień ruchowych autorzy przyjęli istniejący obiektywnie, oprócz takich możliwych do zamierzenia cech jak budowa somatyczna i ogólna sprawność fizyczna, czynnik oddziaływujący na poziom warunków sportowych. Z rozważań ich wynika, że jest on zdeterminowany stanem układu nerwowego.
Znamienną rolę w opanowywaniu nowych ruchów posiada odpowiedni rozwój analizatora kinestetycznego (ruchowego). Przy jego pomocy, obok przestrzegania optycznego i akustycznego, zawodnik informowany jest o położeniu poszczególnych części swojego ciała i o stosunkach napięć mięśniowych. O wadze analizatora ruchowego dla kształtowania motoryczności mówi nazwa nadana mu przez Sieczeniowa - „zmysł mięśniowy”. Nazwa ta ustawia go równolegle z takimi zmysłami jak wzrok, słuch, dotyk itp.
Zmysł mięśniowy, zmysł ruchu systematycznie ćwiczony i szkolony i szkolony w świadomym ujmowaniu ruchu, może być doprowadzony do wysokiego stopnia rozwoju pozwalającego na dokładne różnicowanie wykonywanych ruchów oraz wprowadzenie doń korekt jeszcze w trakcie trwania ruchu. Zawodnik prawidłowo szkolony, reprezentujący wysoką klasę sportową, potrafi zazwyczaj bardzo dokładnie scharakteryzować swoje ruchy określające z dużym przybliżeniem uzyskany wynik sportowy. Np. dobry sprinter określi dokładnie czas w jakim pokona dystans, poprawnie zróżnicuje, w którym z serii biegów uzyskał n najlepszy czas, a w którym najgorszy, dobry skoczek w dal dość dokładnie oceni uzyskany rezultat itd.
Brak odpowiednio rozwiniętej koordynacji ruchowej prowadzi do niepowodzeń nawet przy niewielkich odchyleniach od nawykowych ruchów. Np. stwierdzono, że skoczek w dal trenujący tylko w standardowych warunkach (idealnie równy i o określonej twardości rozbieg, całkowicie zasłonięty teren od wiatru itp.) Uzyskiwał dobre wyniki w przypadku startu w warunkach zbliżonych do treningowych; jego zautomatyzowane ruchy przebiegały wówczas według utartego schematu. Wszelkie jednak odstępstwa od tych warunków wywoływały zaburzenia w technice, uniemożliwiające uzyskanie dobrego rezultatu sportowego. Podobnych spostrzeżeń dokonanych w innych konkurencjach lekkoatletycznych i w innych dyscyplinach sportowych. Spostrzeżenia owe, a również obserwowana w takich przypadkach trudność opanowania nowych, złożonych ruchów zmusiła trenerów do uwzględnienia tego problemu w treningu sportowym.
Koordynacja ruchowa zależy od wielu czynników takich jak uzdolnienia ruchowa, doświadczenia, wyobrażenia oraz umiejętności ruchowe nabyte w trakcie opanowania innych ćwiczeń. Tak wiedz każde nowe ćwiczenie wykonywane jest na osnowie nabytych już nawyków ruchowych, jak gdyby przy pomocy istniejących już elementów. Czym zatem większa ilości nawyków ruchowych dysponuje zawodnik, tym większą ilość istniejących już elementów może wykorzystać do budowy nowych ruchów, tym mniejsze trudności będzie miał do pokonania przy opanowaniu nowych ćwiczeń. Zasadniczą metodą rozwoju koordynacji ruchowej jest nauczanie nowych, różnorodnych ćwiczeń oraz wykonywanie już znanych w zmieniających się warunkach.
Ćwiczenia mające za zadanie rozwijanie koordynacji ruchowej można pogrupować następująco:
Ćwiczenia doskonalące zachowanie równowagi w miejscu i w ruchu (przyspieszenia, hamowania, biegi po wirażu, nagłe zmiany kierunku biegu, jazda na nartach w terenie silnie pofałdowanym, jazda na łyżwach, jazda na rowerze, ćwiczenia na równoważni itp.)
Ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania szybkich obrotów, zwrotów, przewrotów (salta, przerzuty, przewroty w przód i w Tyl, piruety itp.)
Ćwiczenia „lustrzane” (rzuty przeciwną ręką,)
Ćwiczenia z zastosowaniem nietypowych pozycji wyjściowych (skok w dal z miejsca stojąc tyłem do kierunku skoku, start z leżenia przodem, wyskok dosiężny z półobrotem)
Ćwiczenia z wyprowadzeniem dodatkowych ruchów do zasadniczej jego formy (np. w skoku wzwyż, w czasie przejścia nad poprzeczką, dociśnięcie - przy pomocy ramion - nogi odbijającej do klatki piersiowej )
Ćwiczenia z zastosowaniem nietypowych warunków ( zmniejszenie koła do rzutów, zmniejszenie boiska do gry, ograniczenie długości rozbiegu )
Ćwiczenia z zastosowaniem nowych wariantów taktyki w zadaniach nie związanych bezpośrednio ze specjalizacją (zastosowanie nowej taktyki gry w koszykówkę podczas treningu uzupełniającego szermierzy)
Na zakończenie należy podkreślić, że w koordynacji ruchowej człowieka wielu autorów dopatruje się przejawów intelektu w stopniu nie mniejszym, niż w jego pracy umysłowej, tak że w obrębie motoryczności koordynację traktuje się dość często jako duchowy wyraz intelektu. Świadczy to o wadze i znaczeniu jakie powszechnie przypisuje się omówionej tu cesze.
Katarzyna Kiwacz grupa K2