Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
1. ZARZ
DZANIE PRODUKCJ

W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Wprowadzamy się do przedmiotu. Podstawowe pojęcia.
Jak koncepcje logistyczne przenikały w środowiska wytwórcze
w zmienionej orientacji gospodarczej?
1.1 Logistyka i logistyczne zarzÄ…dzanie produkcjÄ…
Ka\
de przedsiębiorstwo (organizacja gospodarcza) realizując swoją działalność podstawową,
zmuszone jest do sprawnej koordynacji współpracy zarówno swych jednostek wewnętrznych
jak i z otoczeniem zewnętrznym (klientami i dostawcami), a jej celem jest szeroko rozumiana
wymiana informacji i zasobów. Zagadnieniami tej wymiany zajmuje się logistyka, która
w szerokim rozumieniu jest pojmowana jako zintegrowany system kształtowania i kontroli
procesów fizycznego przepływu produktów, zmierzających do osiągnięcia najkorzystniejszych
relacji między poziomem świadczonych usług (poziomem obsługi odbiorców) a poziomem
i strukturą związanych z tym kosztów.
Ostatnie lata przyniosły szerokie zainteresowanie nauki, a zwłaszcza praktyki gospodarczej
problematyką logistyki. Przełamanie rynku producenta w rynek klienta oraz zmiana
preferencji rynkowych i potrzeb odbiorców stawia przed systemami zarządzania
przedsiębiorstw określone wyzwania. W erze narastającej konkurencji coraz większego
znaczenia nabiera zagadnienie poziomu obsługi klienta w aspekcie takich kryteriów, jak
jakość, niezawodność, elastyczność i szybkość dostaw oraz cena. Czynniki te, to kluczowe
obecnie składowe orientacji rynkowej, determinujące konkurencyjność i rozwój
przedsiębiorstwa.
Skuteczna i efektywna obsługa klientów wymaga wdra\
ania nowych zintegrowanych
koncepcji zarządzania, ukierunkowanych zarówno na relacje z klientem, jak i długofalową
zyskowność firmy. W tym zakresie największe szanse stwarzają logistyczne koncepcje
zarzÄ…dzania produkcjÄ… (operacjami)1, funkcjonujÄ…ce na styku techniki, informatyki i
ekonomii, integrujące zarządzanie przepływem materiałów, informacji i środków pienię\
nych
w celu wzrostu produktywności przedsiębiorstw oraz ich konkurencyjności na rynku.
1
Szerzej na temat rozró\
nienia pojęć: zarządzanie produkcją, operacjami lub działalnością operacyjną - punkt 1.2
PWr / IOZ
1-1
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
Koncepcjom tym poświęcona jest treść przedmiotu, a jego zakres dotyczy tematyki
zarządzania przepływami rzeczowymi (materiałowymi) w wewnętrznych łańcuchach
logistycznych przedsiębiorstw (jednostek gospodarczych).
W oparciu o treść przedstawionych zagadnień przez logistyczne zarządzanie produkcją
rozumieć będziemy koncepcję zintegrowanego planowania, koordynowania i kontrolowania
struktury przepływów materiałowych oraz sprzę\
onych z nimi przepływów informacyjnych
i kapitałowych w wewnętrznym łańcuchu logistycznym przedsiębiorstwa, w celu
optymalnego (skutecznego i efektywnego)2 zaspokojenia potrzeb klientów. Zakres tak
rozumianego zarzÄ…dzania logistycznego obejmuje realizacjÄ™ zwiÄ…zanych z nim procedur
informacyjno-decyzyjnych w pełnym łańcuchu wewnętrznym, począwszy od ustalenia
potrzeb odbiorców, poprzez planowanie zadań dotyczących zakupów i produkcji oraz ich
realizacjÄ™ celem zaspokojenia ustalonych potrzeb, a\
do dostarczenia produktów odbiorcom.
W działalności wytwórczej realizacja tych procedur realizowana jest przez logistycznie
zorientowane i wewnętrznie zintegrowane systemy planowania i sterowania produkcją.
1.2 Rodzaje działalności gospodarczych
Organizacja logistyczna przedsiębiorstwa (organizacji gospodarczej) zale\
y głównie od
specyfiki jego działalności. Specyfika ta determinuje rodzaj i charakter występujących w nim
strumieni materiałowych, finansowych i informatycznych. Z punktu widzenia logistycznego
najogólniej wyró\
nia się trzy rodzaje działalności gospodarczych, jako ogniw (uczestników)
szeroko pojmowanego zewnętrznego łańcucha dostaw: działalność wytwórcza
(przemysłowa), handlowa i usługowa.
W przypadku przedsiębiorstwa wytwórczego (rys. 1-1) na rzeczowy strumień dostaw składają
się materiały podstawowe (surowce, elementy i zespoły kooperacyjne) oraz materiały
pomocnicze (zwykle zu\
ywane w toku produkcji), nabywane na rynku dóbr przemysłowych.
W wyniku realizacji procesów logistycznych i przetwórczych powstają wyroby gotowe,
wypełniające kanały sprzeda\
y. Na ogół wyroby te są przedmiotem dystrybucji za
pośrednictwem przedsiębiorstw handlowych i usługowych na rynek dóbr konsumpcyjnych
lub przemysłowych.
PWr / IOZ
1-2
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
Działalność produkcyjna (wytwórcza)
Materiały podstawowe
Wyroby
Materiały pomocnicze
Procesy Procesy Procesy przetwórcze
magazynowe transportowe (obróbcze, monta\
owe)
Rys. 1-1. Przepływy materiałowe w działalności wytwórczej.
Brak funkcji produkcyjnych stanowi zasadniczą ró\
nicę między przedsiębiorstwami
wytwórczymi a handlowymi i usługowymi. Przedsiębiorstwa handlowe (rys. 1-2) są zasilane
towarami, które odsprzedają swoim odbiorcom, oraz materiałami pomocniczymi. Odbiorcami
produktów sprzeda\
y przedsiębiorstw dystrybucji handlowej mogą być odbiorcy końcowi
(indywidualni klienci na rynku dóbr konsumpcyjnych) lub inne przedsiębiorstwa produkcyjne
na rynku dóbr przemysłowych. Jednostkami handlowymi obsługującymi te ostatnie są zwykle
du\
e hurtownie stali, znormalizowanych elementów metalowych, osprzętu elektrycznego itp.
Działalność
Towary
handlowa
Towary
Materiały
pomocnicze
Rys. 1-10. Przepływy materiałowe w działalności handlowej.
W przypadku przedsiębiorstw usługowych (rys. 1-3) na rzeczowy strumień dostaw składają
się jedynie wszelkiego rodzaju materiały pomocnicze, a produktem sprzeda\
y sÄ… szeroko
pojmowane usługi niematerialne (np. transportowe, informatyczne, księgowe itp.).
Materiały Działalność
Usługi
pomocnicze
usługowa
Rys. 1-3. Przepływy materiałowe w działalności usługowej.
2
Bardziej szczegółową charakterystykę mierników funkcjonowania systemów logistycznych zawiera punkt 1.3.
PWr / IOZ
1-3
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
W ka\
dym z wymienionych typów przedsiębiorstw zakres rzeczowych i informacyjnych
procesów logistycznych jest inny, co sprawia, \
e obok typowych funkcji i czynności
występują w nich często funkcje specyficzne lub unikalne. Wywołuje to wówczas
konieczność doboru odpowiednich rozwiązań organizacyjnych i tworzenia właściwej im
infrastruktury procesów logistycznych. Niemniej, mimo ró\
nej specyfiki omawianych
systemów logistycznych, znaczna liczba realizowanych w nich typowych funkcji, takich jak:
zakup, transport, magazynowanie, gospodarka zapasami czy sprzeda\
jest podobnych i wiele
omawianych dalej metod, systemów i modeli logistycznego zarządzania przepływami
rzeczowymi (materialnymi) jest wspólnych dla ka\
dego z nich. StÄ…d do analizy omawianych
zagadnień u\
ywa się obecnie pojęcia  zarządzanie operacjami (Operations Management)3,
jako zarządzanie operacjami (działaniami) związanymi z realizacją procesów rzeczowych
dowolnego przedsiębiorstwa (wytwórczego, handlowego bądz
usługowego). Celem
uproszczenia terminologii w dalszej części u\
ywane będą w tym zakresie zamiennie pojęcia
 zarządzanie działalnością operacyjną lub  zarządzanie produkcją (działalnością
produkcyjną) zakładając, \
e ka\
da organizacja wytwarza produkt mogący obejmować dobra
materialne (wyroby) i usługi.
Omawianie dalszych zagadnień oparte zostanie przede wszystkim na przykładzie działalności
wytwórczej, w której zagadnienia logistyczne związane z zarządzaniem strumieniami
materiałowymi i związanymi z nimi strumieniami informacji na całej długości wewnętrznych
łańcuchów dostaw są najbardziej zło\
one. Ten rodzaj przedsiębiorstwa pozwala na
najbardziej całościowe przedstawienie problemów wewnętrznego zarządzania logistycznego,
zawierając w zasadzie wszystkie te aspekty, które choć naturalnie inaczej akcentowane,
pojawiają się w pozostałych rodzajach działalności gospodarczych.
1.3 Zarządzanie produkcją. Podstawowe mierniki działalności
Produkcja, oprócz marketingu i finansów, jest jedną z trzech podstawowych dziedzin
zarządzania przedsiębiorstwem. W swej istocie stanowi proces, w którym zasoby kapitałowe,
rzeczowe (maszyny, urządzenia, materiały) i osobowe (nakłady) są łączone w procesie
3
W tłumaczeniach u\
ywane równie\
zamiennie określenie  zarządzanie operacyjne , które mo\
e być mylące
z zarządzaniem przedsiębiorstwem lub dowolnym jego obszarem funkcjonalnym na poziomie operacyjnym (w
odró\
nieniu od strategicznego poziomu zarzÄ…dzania).
PWr / IOZ
1-4
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
transformacji lub konwersji dla wytworzenia produktów (efekty), obejmujących wyroby i/lub
usługi4. Ilustrację opisanego procesu w przedsiębiorstwie przedstawiono na rys. 1-4.
System zarzÄ…dzania produkcjÄ…
Struktura systemu produkcyjnego
NAKA
ADY PRODUKCJA EFEKTY
SYSTEM PRODUKCJI
Zasoby kapitałowe
Wyroby
Zasoby rzeczowe
Produkty
Transformacja
Zasoby osobowe
Usługi
( konwersja )
ZARZ
DZANIE PRODUKCJ

decyzje sprzÄ™\
enia informacyjne
Rys. 1-4. Zarządzanie działalnością produkcyjną (operacyjną).
Wyrobami są produkty fizyczne ( namacalne ) w odró\
nieniu od usług, które określa się jako
produkty  nienamacalne . Niemniej ró\
nica między nimi często nie jest jednoznaczna
i klarowna, wiÄ…\
ąc się z zakupem przez klienta zarówno wyrobu jak i usługi5.
Nakłady na wytworzenie po\
ądanych efektów mogą przyjmować charakter zasobów
obiektowych bÄ…dz
zasileniowych, wiÄ…\
Ä…c siÄ™ z anga\
owaniem (celem ich nabycia) ró\
nych
składników kapitału przedsiębiorstwa. Do zasobów obiektowych, związanych z systemem
wytwórczym, zalicza się środki pracy (obiekty, maszyny, urządzenia, wyposa\
enie) oraz
zasoby pracownicze, tworzące razem ogólnie pojmowaną zdolność produkcyjną systemu. Ich
wykorzystanie zwiÄ…zane jest z anga\
owaniem w przewa\
ającej mierze kapitału trwałego
przedsiębiorstwa. Do zasobów zasileniowych zalicza się przedmioty pracy (materiały
podstawowe i pomocnicze), gospodarowanie którymi wią\
e siÄ™ z kolei z anga\
owaniem
i przepływem kapitału obrotowego przedsiębiorstwa.
ZarzÄ…dzanie produkcjÄ… stanowi proces podejmowania decyzji w zakresie nabywania
i efektywnego wykorzystania zasobów produkcyjnych celem wytworzenia po\
Ä…danych
produktów. Decyzje podejmowane są w oparciu o dodatkowe zasoby informacji dotyczących
efektów rynkowych, systemu produkcyjnego i nakładach wejściowych (co zaznaczono na rys.
1-4). W świetle poprzedniego podziału zasobów zarządzanie produkcją skoncentrowane
4
OrganizacjÄ™ realizujÄ…cÄ… opisany proces mo\
emy traktować jako system (czyli zbiór współzale\
nych i współdziałających
składników, spełniających określone funkcje i realizujących określone cele). Stąd systemy takie zwane są często
(zamiennie) obszarami funkcjonalnymi, dziedzinami lub funkcjami wewnętrznymi przedsiębiorstwa.
PWr / IOZ
1-5
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
będzie zarówno na zarządzaniu zdolnościami produkcyjnymi (środki pracy i zasoby osobowe)
jak i materiałami (przedmioty pracy).
Podstawową cechą większości działalności produkcyjnych jest ich rentowność (warunek
tworzenia wartości dodanej i zysku). Natomiast podstawowymi miernikami oceny tej
działalności są: skuteczność rynkowa, sprawność i efektywność ekonomiczna.
Skuteczność rynkowa (ang. effectiveness) stanowi wskaz
nik oceny działalności koncentrujący
się na wyjściu systemu produkcyjnego. Najogólniej określa się ją, jako stopień osiągnięcia
przez system zało\
onego celu, mierzony stosunkiem efektu osiągniętego do zało\
onego.
Efekty osiągnięte
SKUTECZNOŚĆ =
Efekty planowane
Do oceny stopnia skuteczności u\
ywa się, oprócz szeregu składowych konkurencji
związanych z poziomem obsługi klienta jak cena, elastyczność bądz
szybkość dostaw, co
najmniej trzech kryteriów: jakości, ilości i terminu.
Sprawność stanowi z kolei miarę oceny działalności koncentrującą się na wejściu systemu,
najogólniej określaną stopniem, w jakim system wykorzystuje zasoby celem osiągnięcia
po\
ądanych efektów (czyli ich zu\
ycia oczekiwanego do faktycznego).
Nakłady planowane
SPRAWNOŚĆ =
Nakłady rzeczywiste
Efektywność ekonomiczna (ang. efficiency) oznacza najogólniej iloraz efektów u\
ytkowych i
nakładów poniesionych na ich uzyskanie. Stąd wskaz
niki efektywności określane są na ogół
w kategoriach wartościowych.
Efekty
EFEKTYWNOŚĆ =
Nakłady
Kluczowym wskaz
nikiem efektywności w wymiarze rzeczowym jest produktywność
systemu wytwórczego, mierzona ogólnie stosunkiem wielkości produkcji wytworzonej i
sprzedanej w danym okresie do ilości zu\
ytych w tym celu zasobów wejściowych. Licznik
5
Na przykład naprawa samochodu z wykorzystaniem części zamiennych lub kupno obiadu w restauracji wią\
e
się z zakupem zarówno wyrobu jak i usługi.
PWr / IOZ
1-6
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
ilorazowego wyra\
enia produktywności zawiera aspekt skuteczności (dobry produkt),
natomiast mianownik - sprawności (zasoby faktycznie zu\
yte).
W realizacji procesu zarządzania obszar produkcji powinien być ściśle integrowany z innymi
obszarami funkcjonalnymi przedsiębiorstwa. Najsilniejsze w tym zakresie związki występują
między produkcją, marketingiem i finansami (rys. 1-5).
Marketing
Produkcja Finanse
Rys. 1-5. Integracja kluczowych obszarów funkcjonalnych przedsiębiorstwa.
Charakter omawianych kluczowych powiązań funkcjonalnych mo\
na scharakteryzować
następująco. Skoncentrowany na skuteczności rynkowej obszar marketingu dostarcza
informacje dotyczÄ…ce mo\
liwej chłonności rynku (co, ile i kiedy będziemy sprzedawać?). Na
tej podstawie obszar produkcji, skoncentrowany na produktywności i sprawności
wykorzystania zasobów, planuje i uruchamia przepływy materiałowe celem zaspokojenia
potrzeb rynku (co, ile i kiedy będziemy kupować i wytwarzać?). Aby to zrealizować obszar
finansów, skoncentrowany na efektywności ekonomicznej, planuje i uruchamia przepływy
kapitałowe (jak będziemy finansować przewidywaną działalność wytwórczą?).
1.4 Charakterystyka działalności produkcyjnej
TYPY PRODUKCJI
Typ produkcji przedsiębiorstwa najogólniej określa powtarzalność i częstotliwość zmiany
wytwarzanych przez nie produktów. W skrajnych przypadkach z jednej strony istnieją firmy
wytwarzajÄ…ce tylko jeden rodzaj produktu bez \
adnych zmian (np. rafinerie). Z drugiej zaÅ›,
firmy realizujące pojedyncze projekty (np. producenci satelitów) tak naprawdę rzadko
wytwarzają ten sam produkt dwa razy. Mówimy wówczas o produkcji ciągłej lub typu projekt
(przedsięwzięcie), wymagających specyficznych rozwiązań organizacyjnych oraz sposobów i
metod logistycznego zarzÄ…dzania.
Między wymienionymi przypadkami skrajnymi znajduje się, dominujące w praktyce
gospodarczej, szerokie spektrum pośrednich typów produkcji, w którym wyró\
nia siÄ™:
PWr / IOZ
1-7
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
produkcję masową, seryjną (w tym mało-, średnio- i wielkoseryjną) oraz jednostkową.
Podstawowymi czynnikami je ró\
nicującymi są: wielkość (skala) produkcji oraz jej
zró\
nicowanie asortymentowe (szerokość asortymentu), co przedstawiono na rys. 1-6.
ZRÓśNICOWANIE PRODUKCJI
Małe Du\
e
Produkcja
Du\
a
masowa
PRODUKCJA
Produkcja
NIEPOWTARZALNA
wielkoseryjna
Produkcja
SKALA
średnioseryjna
PRODUKCJI
Produkcja
PRODUKCJA
małoseryjna
POWTARZALNA
Produkcja
Mała
jednostkowa
Niskie Wysokie
JEDNOSTKOWE KOSZTY PRODUKCJI
Rys. 1-6. Typy produkcji przedsiębiorstw.
Produkcja masowa opiera się na równomiernym i wysokim popycie na produkt. Cechuje ją
wytwarzanie w dłu\
szych okresach du\
ej liczby tych samych produktów przy niewielkim
i stałym ich zró\
nicowaniu asortymentowym. Stąd częstotliwość zmian wytwarzanych
produktów (jeśli występuje) jest bardzo mała, dotycząca zazwyczaj kilku wariantów i odmian
podstawowego modelu produktu. Dla tego typu produkcji charakterystyczne jest grupowanie
współpracujących stanowisk wg kryterium przedmiotowego w linie produkcyjne lub
monta\
owe, o prostych układach sprzę\
eń szeregowych, co znacznie upraszcza związaną
z tym strukturę przepływów materiałowych. Dzięki wykorzystaniu efektu ekonomii skali
jednostkowe koszty produkcji masowej sÄ… niskie.
Produkcja seryjna jest szczególnie przydatna przy średnich rozmiarach produkcji, gdy
przewidywane potrzeby rynku sÄ… znane z wyprzedzeniem. Charakteryzuje siÄ™ wytwarzaniem
mniej lub bardziej ustalonego asortymentu wyrobów w określonych ilościach (seriach)
i składowanie ich w magazynie do czasu, a\
wystąpi na nie zapotrzebowanie. Wielkość
jednorazowej produkcji jak i szerokość asortymentu wytwarzanych produktów i częstotliwość
jego zmiany jest zró\
nicowana w zale\
ności od potrzeb rynku oraz profilu działalności
przedsiębiorstwa i jego polityki ekonomicznej. Mówimy wówczas o produkcji mało-, średnio-
lub wielkoseryjnej, charakteryzującej się większymi lub mniejszymi kosztami przestawiania
PWr / IOZ
1-8
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
produkcji i jednostkowymi kosztami wytwarzania (mniejsze w produkcji wielkoseryjnej,
większe w małoseryjnej).
CechÄ… produkcji jednostkowej jest wytwarzaniem jednego lub niewielkiej liczby (kilka)
ró\
norodnych wyrobów przy szerokim ich asortymencie. Proces wytwarzania jest na ogół
niepowtarzalny, a wyroby, wykonywane wg opisu klienta, ró\
nią się pod względem
rozmiarów, konstrukcji, wyposa\
enia itp. ponadto dla tego typu produkcji charakterystyczne
jest grupowanie stanowisk wg kryterium technologicznego (grupy jednorodnych urządzeń).
Czynniki te znacznie ró\
nicują i komplikują związaną z nimi strukturę przepływów
materiałowych, przebiegających w zmiennych i skomplikowanych układach ró\
norakich
sprzÄ™\
eń między współpracującymi komórkami. Du\
a zmienność asortymentowa wymaga
ponadto du\
ej elastyczności i częstego przestawiania produkcji, co w połączeniu z małymi jej
rozmiarami wpływa na wysokie jednostkowe koszty wytwarzania.
Najbardziej charakterystyczne cechy omówionych typów produkcji zestawiono w tabeli 1-1.
Tabela 1-1. Typy produkcji i ich cechy charakterystyczne.
PRODUKCJA Masowa Seryjna Jednostkowa
śywność, kosmetyki Ksią\
ki, buty, ubrania, Samoloty, statki,
Przykład wyrobów
samochody, opony. telewizory, meble. generatory
Usługi komunikacyjne, Kursy uniwersyteckie, Program komputerowy,
Przykład usług
usługi z bankomatu. wycieczki turystyczne. pisanie ksią\
ek.
Skala Średnia Mała
Du\
a
produkcji (zró\
nicowane serie) (kilka lub 1)
Asortyment Większe lub mniejsze Szeroki
Stały
produktów zró\
nicowanie (nie ustalony)
Częstotliwość śadna
Średnia Bardzo częsta
zmian produktu (lub bardzo mała)
Standaryzacja
Wysoka Åšrednia Niska
wyrobów
Maszyny Åšrednio
Specjalistyczne Uniwersalne
i wyposa\
enie specjalizowane
Niskie Åšrednie Wysokie
Pracownicy
kwalifikacje kwalifikacje kwalifikacje
Jak Å‚atwo zauwa\
yć, typ produkcji w istotny sposób wpływa na dynamikę (zmienność
w czasie) i zło\
oność warunków organizacyjno-produkcyjnych przedsiębiorstwa i realizowanych
w nim przepływów materiałowych. Oddziałuje to z kolei na charakter i zło\
oność problemów
w logistycznym zarządzaniu tymi przepływami. W warunkach produkcji masowej, gdzie
PWr / IOZ
1-9
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
stabilność tych warunków jest wysoka, problemy związane z planowaniem i sterowaniem
przepływami materiałowymi są mniejsze. Ich ranga i zło\
oność (jak równie\
koszty z tym
związane) wzrastają w miarę przechodzenia do coraz mniejszej seryjności i powtarzalności
produkcji.
TYPOLOGIA ÅšRODOWISK PRODUKCYJNYCH
Ka\
de przedsiębiorstwo, w zale\
ności od charakteru popytu rynku na wytwarzane produkty
oraz typu produkcji i struktury procesów produkcyjnych funkcjonuje w określonym (jednym
lub kilku) środowisku produkcyjnym. Właściwe jego dostosowanie do charakteru zmian
zachodzących w obrębie rynku producenta i odbiorcy, staje się obecnie jednym z
wyznaczników postępu w sferze projektowania struktury systemów logistycznych i
zarządzania przepływami materiałowymi przedsiębiorstwa.
Środowisko produkcyjne najogólniej oznacza relację typu  przedsiębiorstwo-klient i jest
określane punktem w procesie przepływów materiałowych, dla którego przypisuje się
zamówienie klienta. Podstawę ró\
nicowania w tym zakresie warunków funkcjonowania
przedsiębiorstw w otoczeniu rynkowym, jak równie\
adekwatnych im metod logistycznego
zarządzania stanowiły dość długo dwie klasyczne relacje: produkcja na magazyn PNM oraz
produkcja na zamówienie PNZ (Make to Order  MTO).
Produkcja na magazyn PNM (Make to Stock  MTS).
Cechą charakterystyczną produkcji na magazyn jest występowanie bufora (magazynu),
rozdzielającego firmę od odbiorców w relacji  przedsiębiorstwo-klient , z którego
zaspokajane są potrzeby odbiorców (rys. 1-7).
FIRMA KLIENT
dostawca odbiorca
Rys. 1-7. Ilustracja produkcji na magazyn.
W środowisku PNM, uruchomiony w oparciu prognozy popytu przepływ materiałowy, jest
sfinalizowany z wyprzedzeniem przed otrzymaniem zamówienia klienta w postaci zapasu
wyrobów gotowych w magazynie, spełniającego rolę bufora zabezpieczającego przed
zmianami popytu rynku. Rezultatem jest brak wpływu klienta na ostateczną postać produktu,
a lapidarnie ujmując relację określić mo\
na jako  sprzedawanie tego, co się wyprodukowało .
PWr / IOZ
1-10
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
Åšrodowisko PNM, charakterystyczne dla produkcji ustabilizowanej (masowej, wielkoseryjnej),
funkcjonuje w oparciu o w miarÄ™ stabilny i mo\
liwy do przewidzenia model popytu na
standardowe wyroby, przy du\
ej skali produkcji przy małym jej zró\
nicowaniu. Typowe
przykłady to produkcja wyrobów standardowych powszechnego u\
ytku (rowery, zeszyty,
lodówki, telewizory, okucia budowlane itp.).
Produkcja na zamówienie PNZ (Make to Order  MTO).
Cechą charakterystyczną produkcji na zamówienie jest występowanie bezpośredniego
powiązania firmy z odbiorcami w relacji  przedsiębiorstwo-klient , umo\
liwiajÄ…cego
indywidualne traktowanie ka\
dego wpływającego zamówienia (rys. 1-8).
FIRMA KLIENT
dostawca odbiorca
Rys. 1-8. Ilustracja produkcji na zamówienie.
W środowisku PNZ, uruchomiony w parciu o prognozy zu\
ycia przepływ materiałowy, jest
zakończony na poziomie zakupu materiałów podstawowych i typowych komponentów, a
produkcja rozpoczyna się po przyjęciu zamówienia i ustaleniu specyfikacji produktu oraz
parametrów odbioru (terminu, ceny itp.). Rezultatem jest du\
y zakres wpływu klienta na
ostateczną postać produktu, a lapidarnie ujmując relację określić mo\
na jako  wytwarzanie
tego, co siÄ™ ju\
formalnie sprzedało .
Środowisko PNZ, charakterystyczne dla produkcji nieustabilizowanej (jednostkowej, małoseryjnej),
jest zorientowane na indywidualne potrzeby rynku, wytwarzając małe ilości produktów przy
du\
ym ich zró\
nicowaniu. Typowe przykłady to produkcja wyrobów specyficznych,
zło\
onych i kosztownych (urządzenia przemysłu maszynowego, energetycznego itp.).
Oprócz dwóch omówionych środowisk klasycznych, praktyka gospodarcza ostatnich
kilkudziesięciu lat wyłoniła szereg dodatkowych, rozszerzających i wzbogacających mo\
liwe
relacje przedsiębiorstwa z klientem. Zaliczyć nale\
y do nich przede wszystkim: konstrukcjÄ™
na zamówienie KNZ i monta\
na zamówienie MNZ oraz specyficzne wykończenie na
zamówienie WNZ (rys. 1-9)6.
6
Niektóre klasyfikacje idą jeszcze dalej, pogłębiając typologię środowisk wewnątrz przedsiębiorstwa, jak np.
produkcja na kontrakt (Make to Contract) lub rozszerzając ją na kanały dystrybucji  np. produkcja i dystrybucja
na lokalny magazyn(Production + Distribution to Local Stock), kompletowanie na zamówienie (Kit to Order) i
pakowanie na zamówienie (Wrapp to Order, Package to Order)  co zaznaczono na rys. 1-9.
PWr / IOZ
1-11
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
FAZA PRODUKCJI FAZA DYSTRYBUCJI
KONSTRUKCJA NA ZAMÓWIENIE - KNZ
Engineer to Order - ETO
PRODUKCJA NA ZAMÓWIENIE - PNZ
Make to Order - MTO
MONTAś NA ZAMÓWIENIE - MNZ
Assemble to Order - ATO
PRODUKCJA NA MAGAZYN - PNM
Make to Stock - MTS
WYKOC
CZENIE NA ZAMÓWIENIE
Finish to Order - FTO
KOMPLETOWANIE NA ZAMÓWIENIE
Kit to Order - KTO
PAKOWANIE NA ZAMÓWIENIE
Wrapp to Order - WTO
Rys. 1-9. Współczesne środowiska produkcyjne.
Konstrukcja na zamówienie KNZ (Engineering to Order - ETO).
Konstrukcja na zamówienie stanowi rozszerzenie (przedłu\
enie) środowiska produkcji na
zamówienie o procedury technicznego przygotowania produkcji, realizowane w oparciu
o specyficzne wymagania klienta. Opracowanie konstrukcji i technologii wykonania wyrobu
rozpoczyna się po przyjęciu zamówienia, a następnie zamawiane są materiały oraz
wytwarzany i montowany wyrób. Rezultatem jest największy zakres wpływu klienta na
ostateczną konfigurację produktu końcowego.
Środowisko KNZ jest charakterystyczne dla produkcji jednostkowej, często przynale\
ne
sferze zarządzania projektami (przedsięwzięciami). Typowe przykłady to wytwarzanie
w małych ilościach unikalnych konstrukcji zło\
onych i kosztownych (urządzenia przemysłowe,
budowa statków , konstrukcje stalowe itp.).
Monta\
na zamówienie MNZ (Assemble to Order - ATO).
Åšrodowisko monta\
na zamówienie, stanowiące rozwiązanie pośrednie między produkcją na
magazyn i na zamówienie, uto\
samiane jest z mo\
liwością tworzenia du\
ej liczby mo\
liwych
konfiguracji wyrobów końcowych. W relacji tej, z uwagi na niepewność popytu rynku,
uruchomiony w oparciu o prognozy zu\
ycia przepływ materiałowy jest zakończony na
poziomie komponentów wy\
szych rzędów monta\
owych (moduły o charakterze opcjonalnym),
stanowiących platformę ró\
nicowania wyrobów w fazie monta\
u finalnego. Rezultatem jest
średni zakres wpływu klienta na ostateczną postać produktu.
PWr / IOZ
1-12
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
Środowisko MNZ jest charakterystyczne dla produkcji średnioseryjnej. Typowe przykłady to:
monta\
zestawów komputerowych, monta\
samochodów, budownictwo blokowe itp.
Wykończenie na zamówienie WNZ (Finish to Order - FTO).
Specyficzne środowisko pośrednie między produkcją na magazyn a monta\
em na
zamówienie. W relacji tej uruchomiony w oparciu o prognozy zu\
ycia przepływ materiałowy
jest sfinalizowany do zapasu bazowych wyrobów gotowych, bez fazy wykończeniowej, która
realizowana jest na konkretne zamówienie klienta. Rezultatem jest ograniczony zakres
wpływu klienta na ostateczną postać produktu.
Środowisko WNZ jest charakterystyczne dla produkcji wielkoseryjnej. Typowe przykłady to:
indywidualne wykończenie w przemyśle meblarskim, budownictwie itp. Jego stosowanie
napotyka się równie\
w fazie dystrybucji (np. dodatkowe wyposa\
enie samochodu w salonie
sprzeda\
y) itp7.
Przedstawione rodzaje środowisk produkcyjnych przedsiębiorstw wywierają istotny wpływ na
sposoby i problemy modelowania logistycznych przepływów materiałowych, poczynając od
surowców zakupionych od dostawców zewnętrznych, przez wszystkie fazy wytwarzania,
a\
do nadajÄ…cego siÄ™ do sprzeda\
y produktu końcowego.
Z charakterem omawianych zagadnień jest ściśle związana istota tzw. punktu oddzielenia
zamówienia klienta (Customer Order Decoupling Point), który w dowolnym tłumaczeniu
mo\
na określić jako punkt ingerencji klienta w konfigurację wyrobu (rys. 1-10).
Produkcja Monta\
Monta\

Zaopatrzenie
części zespołów wyrobów
D
K
O
PNM
L
S
I
T
E
A
MNZ
N
W
C
C
I
PNZ
Y
KNZ
Produkcja oparta o prognozy Produkcja oparta o zamówienia
standardowa zorientowana na klienta
Rys. 1-10. Punkt ingerencji klienta w konfiguracjÄ™ wyrobu.
PWr / IOZ
1-13
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
Jak widać z rys. 1-10, punkt ingerencji klienta w konfigurację wyrobu oznacza miejsce
 spotkania prognoz z zamówieniami klientów na drodze przepływu materiałowego
w przedsiębiorstwie. Część przepływu produkcji przed punktem ingerencji klienta jest
planowana w oparciu o prognozy potrzeb i realizowana z wyprzedzeniem na magazyn.
Natomiast druga część, za tym punktem, jest realizowana w oparciu o indywidualne
zamówienia klientów. Lokalizacja punktu ingerencji klienta w konfigurację wyrobu
charakteryzuje zatem głębokość wstecznej  penetracji zamówieniami klientów logistycznego
przepływu materiałowego przedsiębiorstwa.
Z uwagi na rezultat realizacji części przepływu materiałowego przed punktem ingerencji
w postaci zapasu zaspokajającego zró\
nicowane potrzeby klientów, w odniesieniu do
omawianego punktu u\
ywane jest równie\
pojęcie tzw. punktu oddzielenie zapasu (Stock
Decoupling Point), ), które w dowolnym tłumaczeniu mo\
na równie\
określić jako punkt
ingerencji klienta w wielkość zapasu (rys. 1-11). Lokalizacja tego punktu udziela z kolei
odpowiedzi na pytanie: do jakich utrzymywanych w przedsiębiorstwie zapasów  sięgają
zamówienia klientów?
Produkcja Monta\
Monta\

Zaopatrzenie
części zespołów wyrobów
D
PNM K
O
L
S
I
T
MNZ
E
A
N
W
C
C
PNZ
I
Y
KNZ
Produkcja oparta o prognozy Produkcja oparta o zamówienia
standardowa zorientowana na klienta
Rys. 1-11. Punkt ingerencji klienta w wielkość zapasu.
Z charakterem omawianych zagadnień jest ściśle związana równie\
istota tzw. zasady
 pchania (push) i  ssania (pull)8. w zarządzaniu przepływami materiałowymi.
W omawianym kontekście zasada  pchania (zwana równie\
systemem aktywnym) polega na
7
Z uwagi na zakres przedmiotu, przedstawione dodatkowo na rys. 1-9 specyficzne środowiska: kompletowanie
i pakowanie na zamówienie, stosowane w fazie dystrybucji, nie zostały w tej części scharakteryzowane.
8
Szerszy opis istoty systemu push i pull znalez
ć mo\
na w w częściach dotyczących japońskich koncepcji
zarzÄ…dzania produkcjÄ… (strategia Just In Time, system Kanban)
PWr / IOZ
1-14
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
odtwarzaniu zapasu produktów w systemie logistycznym na podstawie prognozy przyszłego
popytu. Natomiast zasada  ssania (zwana równie\
systemem reaktywnym) polega na
wyciąganiu produktów z systemu logistycznego na podstawie bie\
Ä…cego aktualnego popytu.
PowracajÄ…c do zagadnienia punktu ingerencji klienta nietrudno zatem zauwa\
yć, \
e przed
punktem ingerencji przepływ materiałowy w przedsiębiorstwie jest kształtowany w oparciu o
zasadÄ™  pchania , natomiast za tym punktem  w oparciu o zasadÄ™  ssania .
Większość funkcjonujących na rynku przedsiębiorstw nie ma jednoznacznie określonego
jednego typu środowiska produkcyjnego. Relacje te przyjmują najczęściej formy hybrydowe
(mieszane). Zwykle powtarzalną standardową część asortymentu wytwarzanych wyrobów
produkuje się, wykorzystując efekt ekonomii skali, w większych ilościach na magazyn. Inne,
mniej powtarzalne asortymenty  na zamówienie lub w relacjach pośrednich. Taki mieszany
typ środowiska, uwzględniający zarówno produkcję na zapas jak i zgodną z potrzebami
klientów, określa się jako produkcję częściowo opartą na prognozach.
1.5 Ewolucja orientacji gospodarczych
Dominujący do lat 60-tych XX wieku w krajach rozwiniętych gospodarczo rynek producenta
funkcjonował w oparciu o zasadę  wytwórz produkt i poszukaj nabywcę . Brak nasycenia
rynku umo\
liwiał przedsiębiorcom preferowanie produkcji masowej wykorzystującej efekt
ekonomii skali, co gwarantowało du\
ą rentowność i efektywność wytwarzania (rys. 1-12).
Rewolucja Nasycenie Globalizacja
przemysłowa rynku i indywidualizacja rynku
Dawniej Wczoraj Dzisiaj Jutro
ERA ERA MASOWEJ ERA MASOWEGO ERA
PRZEDSI
BIORCZOÅšCI PRODUKCJI MARKETINGU POSTINDUSTRIALNA
Orientacja produkcyjna Orientacja rynkowa
Rynek producenta Rynek konsumenta
Rys. 1-12. Ewolucja orientacji gospodarczych.
Przełamanie rynku w rynek konsumenta stworzyło konieczność odejścia od klasycznej
produkcyjnej w kierunku marketingowej koncepcji zarzÄ…dzania. W erze rodzÄ…cej siÄ™
konkurencji coraz większego znaczenia nabrała przeciwstawność poprzedniej zasady
brzmiÄ…ca:  znajdz
nabywcę i wytwarzaj według jego \
yczeń . Zmiana podejścia oznacza
PWr / IOZ
1-15
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
podwy\
szenie poziomu obsługi klienta (skuteczność) i nadanie mu wysokiego priorytetu
w hierarchii celów przedsiębiorstwa, często kosztem rezygnacji z utrzymania wysokiej
efektywności wytwarzania.
Skuteczność, czyli osiąganie przez firmę zało\
onych celów, zale\
y od stopnia dostosowania
jej strategii (w tym strategii logistycznych) do potrzeb i wymagań rynku. Wymagania rynku
mo\
na opisać za pomocą tzw. kryteriów (atrybutów) konkurowania, związanych z szeroko
pojętym poziomem obsługi klienta. Do podstawowych nale\
y zaliczyć:
" jakość dostaw (jakość produktu i obsługi)  przewaga w prawidłowości,
" ilościowo-terminową niezawodność dostaw  przewaga w pewności,
" elastyczność dostaw (rodzajowa, ilościowa, terminowa)  przewaga w zmienności,
" szybkość dostaw  przewaga w dostępności,
" cenę  przewaga w efektywności (produktywności).
Czynniki te, to kluczowe obecnie składowe orientacji rynkowej, których zmianę preferencji
przedstawiono na rys. 1-13.
JAKOŚĆ
NIEZAWODNOŚĆ
dawniej ELASTYCZNOŚĆ
obecnie
CENA CZAS REALIZACJI
(KOSZTY) (SZYBKOŚĆ)
Rys. 1-13. Prorynkowa i proefektywnościowa zmiana preferencji w obsłudze klienta.
Atrybut jakości, jako kryterium konkurencji, pojawiać się zaczął w gospodarkach rynkowych
w póz
nych latach 70-tych XX wieku. Zauwa\
alną tendencją jest aktualnie traktowanie jakości
jako warunku koniecznego utrzymania siÄ™ na rynku, a w mniejszym stopniu jako elementu
wyró\
niającego produkt (wyrób bądz
usługę). Podobnie, jako kryterium niezbędne, traktuje
się obecnie, na coraz bardziej wymagającym rynku, atrybut ilościowo-terminowej
niezawodności dostaw. Wią\
e się to z wymogiem skutecznego planowania przez odbiorców
własnych przedsięwzięć w kompleksowo pojmowanym łańcuchu logistycznym. Zmienne
i zró\
nicowane potrzeby odbiorców stymulują ponadto potrzebę zwiększania elastyczności
dostaw (w zakresie asortymentu, ilości i czasu). Natomiast począwszy od lat 90-tych XX wieku
PWr / IOZ
1-16
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
przedmiotem zainteresowania wielu firm, uwypuklajÄ…cych czas jako logistyczny atrybut
poziomu obsługi, stała się szybkość dostaw. Coraz częściej spotykanym przypadkiem jest
wygrywanie zamówień dzięki zdolności do dostarczania produktów w krótkim czasie (przede
wszystkim w czasie krótszym od konkurentów).
Przedstawiona zmiana preferencji rynkowych i potrzeb odbiorców stawia przed systemami
logistycznymi przedsiębiorstw określone wyzwania i wią\
e się z koniecznością ponoszenia
dodatkowych kosztów. Z drugiej strony równoczesna, spowodowana rosnącym nasyceniem
rynku, konieczność kształtowania właściwych cen wyrobów i świadczonych usług, wymusza
wszechstronną redukcję kosztów. Stąd zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem
wymaga pogodzenia sprzecznych orientacji: rynkowej (chęć zadowolenia klientów)
efektywnościowej (utrzymanie wysokiej rentowności i bie\
ącej płynności finansowej),
co zobrazowano na rys. 1-14.
Orientacja Orientacja
rynkowa efektywnościowa
Wysoki poziom Utrzymanie wysokiej
obsługi klientów rentowności
SKUTECZNOŚĆ EFEKTYWNOŚĆ
SPRZECZNOŚĆ
zwiększone koszty niskie koszty
Rys.1-14. Orientacje zarządzania przedsiębiorstwem.
Przeciwstawność orientacji rynkowej i efektywnościowej stwarza konieczność poszukiwania
rozwiązań kompromisowych (trade-offs) w zarządzaniu produkcją. W przypadku ogólnym
problem sprowadza siÄ™ do poszukiwania optymalnego rozwiÄ…zania, utrzymujÄ…cego system
produkcyjny w tzw. równowadze (rys. 1-15).
Wysoki poziom obsługi klientów w spełnianiu ich oczekiwań wpływa na cenę sprzeda\
y
(efekty). Efektywne anga\
owanie i wykorzystanie zasobów produkcyjnych celem osiągnięcia
tych parametrów determinuje z kolei określony poziom kosztów (nakłady). Efektywność
organizacji jest zatem funkcją przychodów ze sprzeda\
y i całkowitych kosztów wytwarzania.
PWr / IOZ
1-17
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
SKUTECZNOŚĆ SPRAWNOŚĆ
efekty nakłady
POZIOM POZIOM
OBSA
UGI WYKORZYSTANIA
KLIENTA ZASOBÓW
Jakość dostaw Materiały
Niezawodność dostaw Pracownicy
Szybkość dostaw Wyposa\
enie
Elastyczność dostaw Koszty ogólne
EFEKTYWNOŚĆ
Cena sprzeda\
y Koszty produkcji
Ð! Ò!
Ð! Ò!
Ð! Ò!
Ð! Ò!
(RENTOWNOŚĆ)
Rys. 1-15. Równowaga systemu produkcyjnego w rozwiązaniach kompromisowych.
1.6 Cele zarzÄ…dzania produkcjÄ…
Przeciwstawność orientacji rynkowej i efektywnościowej rzutuje równie\
na sprzeczność
logistycznych celów zarządzania działalnością operacyjną (rys. 1-16). Dodatkowa
sprzeczność występuje ponadto w realizacji celów cząstkowych orientacji efektywnościowej,
zmierzającej do redukcji kosztów drogą racjonalnego wykorzystania zasobów: obiektowych
(pełne i równomierne wykorzystanie zdolności wytwórczych) i materiałowych (minimalizacja
kapitału obrotowego związanego w zapasach).
Cele rynkowe Cele produkcyjne
CELE LOGISTYCZNEGO ZARZ
DZANIA PRODUKCJ

Sprzeczność
ORIENTACJA RYNKOWA ORIENTACJA EFEKTYWNOÅšCIOWA
celów
MAKSYMALIZACJA POZIOMU OBSA
UGI
MINIMALIZACJA KOSZTÓW
- jakość produktów (typu, wykonania)
- niezawodność dostaw (ilość, termin)
Sprzeczność
Maksymalizacja
- szybkość realizacji zamówień
celów
wykorzystania Minimalizacja
- elastyczność (rodzaj, ilość, termin)
zdolności zapasów
produkcyjnej
cena produktu
Rys. 1-16. Logistyczne cele zarządzania działalnością produkcyjną.
PWr / IOZ
1-18
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
W sytuacji rynku konsumenta, wraz ze wzrostem zrozumienia konieczności dostosowania
działalności do zró\
nicowanych i zmiennych potrzeb klientów, hierarchicznie nadrzędnym
celem logistycznym staje się maksymalizacja poziomu obsługi odbiorców. Tworzy to
priorytet dla strategii wyró\
niania świadczeń dla klienta, charakterystycznej dla orientacji
rynkowej. Niemniej, coraz ostrzejsza konkurencja wymaga równie\
wszechstronnej redukcji
kosztów, stanowiącej podstawę konkurencji cenowej.
Konieczność sprostania nowym wyzwaniom stanowiła przyczynę wykorzystania we
współczesnych rozwiązaniach zarządzania produkcją koncepcji logistycznych, których
uproszczona formuła brzmi:  postawić do dyspozycji właściwe materiały, we właściwej ilości,
o odpowiedniej jakości, we właściwym miejscu i czasie . Przy czym dewiza ta obejmuje
wszystkie ogniwa łańcuchów logistycznych (zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych)
w relacji  dostawca-odbiorca . Stworzyło to równie\
określone zapotrzebowanie na nowe,
zorientowane logistycznie metody i systemy zarządzania działalnością operacyjną jednostek
gospodarczych.
W tym ujęciu logistyka staje się kluczem do usprawnienia przepływów materiałowych w
wewnątrz i na zewnętrz przedsiębiorstwa. Niezale\
nie bowiem od preferowania, zgodnie ze
swą ideą, orientacji rynkowej (skuteczność), koncepcje logistyczne stanowią mechanizm
wzrostu efektywności operacyjnej, kładąc nacisk na racjonalizację zarządzania przepływami
i zapasami materiałowymi (rys. 1-17).
 Wczoraj  Dzisiaj
Produkcyjna koncepcja zarzÄ…dzania Marketingowa koncepcja zarzÄ…dzania
Racjonalizacja wykorzystania Racjonalizacja wykorzystania
zasobów obiektowych zasobów materiałowych
Racjonalizacja wykorzystania zdolności produkcyjnej Racjonalizacja przepływu materiałów
Program produkcji  wÄ…ski asortyment, du\
e ilości, (redukcja wielkości i czasu przepływu)
(du\
e serie/partie - wykorzystanie efektu ekonomii skali)
- minimalizacja zapasów
- maksymalizacja wykorzystania maszyn i urządzeń - minimalizacja czasu realizacji
- maksymalizacja wykorzystania pracowników - terminowość dostaw
Rys. 1-17. Logistyczna zmiana preferencji w zwiększaniu efektywności wytwarzania.
Postępująca zmiana w strukturze kosztów wytwarzania powoduje, \
e zapasy materiałowe
stają się jednym z najkosztowniejszych aktywów przedsiębiorstw, anga\
ującym często więcej
ni\
50% kapitału obrotowego. W zamro\
eniu kapitału w zapasach widzi się dzisiaj zasadniczy
aspekt ekonomiczny działalności operacyjnej, a racjonalność gospodarowania zapasami staje
się wyznacznikiem postępu w zwiększaniu poziomu obsługi i konkurencji cenowej. Stąd we
PWr / IOZ
1-19
Tadeusz Zbroja Zarządzanie produkcją i usługami (temat 1)
współczesnych koncepcjach logistycznego zarządzania produkcją mniejsze znaczenie
przypisuje się racjonalizacji wykorzystania zasobów obiektowych, a większe usprawnieniu
przepływu, drogą redukcji wielkości i czasu przebywania materiałów w przedsiębiorstwie.
Widzi siÄ™ w tym mo\
liwość nie tylko skompensowania strat z tytułu niepełnego
wykorzystania zdolności wytwórczych, ale przede wszystkim z
ródło dodatkowych efektów
z tytułu mo\
liwości zyskownego wykorzystania wolnych środków obrotowych i polepszenia
płynności finansowej.
PWr / IOZ
1-20