ZYGMUNT KRASIŃSKI NIE-BOSKA KOMEDIA (BN) wstęp Maria Janion

Zygmunt Krasiński (19.02.1812 - 23.02.1859)

Krasiński wśród romantyków

- poeta silnie związany z ideologią arystokracji

• silnie wpłynęła na tę formację Wielka Rewolucja Francuska

• poczucie zagrożenia dawnych wartości

• świadomość przejściowości epoki

• poszukiwanie możliwości odrodzenia w przyszłości, odbudowania tradycyjnych wartości świata chrześcijańskiego (ale zarazem urzeczenie nowatorskimi koncepcjami fil. XIX w.)

• tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji

- Krasiński (w przeciwieństwie do większości polskich romantyków) miał konserwatywne poglądy

- wspólny wszystkim romantykom był patriotyzm oraz zainteresowanie dla fil. historii

- Krasiński był przekonany, że rewolucja jest koniecznością, ale nie może być permanentna

Preliminaria

- rkps Nie-Boskiej...: Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji w jesieni 1833 r., publikacja: 1835 r.

- trzy ciągi interpretacyjne:

1. elementy biografii i twórczości Krasińskiego

2. historiozofia francuska

3. niemieckie teorie tragizmu

„Droga Polska i drogi Ojciec”

- wpływ generała Wincentego Krasińskiego na syna był ogromny (m.in. narzucenie oceny powstania listopadowego)

- generał dążył do podniesienia i ugruntowania świetności własnego rodu i chciał, by syn to dzieło kontynuował

- poglądy generała Wincentego:

• kariera wojskowa i polityczna osiągana w służbie tronowi, na drodze wierności monarsze

• po upadku Napoleona zaprzedał się polityce cara Aleksandra, a potem Mikołaja

• jego karierowiczostwo napotkało opór opinii publicznej

• patriotyzm feudalny (związek z suwerenem i bezwzględna wierność)

- 1828: na Sądzie Sejmowym (powołanym przez cara Mikołaja) poparł roszczenia cara, iż należy ukarać śmiercią przywódców Narodowego Towarzystwa Patriotycznego zamieszanych w spisek dekabrystów

- rozwijał się patriotyzm nowożytny: ojczyzna to wspólnota kraju, języka i tradycji, dziedzictwo wszystkich Polaków i ich dobro nienaruszalne, którego trzeba bronić

- Krasiński musiał wybierać między ojcem a ojczyzną, zawsze wybierał ojca

- postawa wobec powstania listopadowego:

• generał uciekł do Petersburga

• syn chciał walczyć, ale uległ woli ojca

Jakobińska rewolucja przeciw arystokracji

- poglądy Krasińskiego na powstanie listopadowe:

• początkowo sprzeciwiał się negatywnej ocenie ojca

• frazeologia romantyczna: walka słabych przeciw olbrzymom, naród polski musi cierpieć dla dzieła zbawienia ludzkości

• decyzja powstrzymania się od udziału w powstaniu pociągnęła konieczność uspraw.

• feudalne idee: pisał o okropnościach popełnianych przez kluby rewolucyjne - przyczynę klęski

• powstanie to jakobińska rewolucja przeciw arystokracji

Poza arystokracją nie ma nic w Polsce, ani talentów, ani oświaty, ani poświęcenia. Nasz stan trzeci [mieszczaństwo] - to błazeństwo, nasi chłopi - to maszyny. Tylko mu jesteśmy Polską.

„Człowiek przyszłości”

- 1831: odwiedził go w Genewie Leon Łubieński, dawny kolega z Uniwersytetu Warszawskiego, który zdarł mu dystynkcje akademickie z munduru, gdy Krasiński odmówił wzięcia udziału w studenckiej manifestacji patriotycznej (po czym ojciec wysłał go do Genewy)

- Łubieński w oczach Krasińskiego:

• bardzo zdolny, ale pozbawiony skrupułów moralnych

• zaprzeczenie jego własnej osobowości

• człowiek przyszłości, nie potrafiący zrozumieć świętej przeszłości

• barbarzyński produkt współczesnej cywilizacji, pozbawiony oparcia w tradycji, wychowany w kulcie nowoczesnych wartości

• posiada jednak swoistą siłę

• ~ Pankracy z Nie-Boskiej...

„Wojna na śmierć i życie między klasami wchodzącymi w skład narodu”

- nieuchronność starcia cywilizacji przeszłości i przyszłości

- wizja rewolucji, jaka ma nastąpić opierała się na modelu WRF

- wpływ powstania robotników w Lyonie (1831):

• wzrost świadomości przeraźliwej nędzy materialnej proletariatu

• antagonizm posiadających i nieposiadających, bogatych i biednych

• proletariat może być tym barbarzyńcą, który zniszczy najpiękniejszy ze światów

- Krasiński wdał się kiedyś w rozmowę z dziewczynami-służącymi w gospodzie w Ferney (koło Genewy) na temat powstania i przekonywał je, że należy poddać się ustanowionej przez Boga nierówności społecznej, podczas gdy one upierały się przy słuszności powstania

„Nauczyłem się myśleć”

- 15.08.1832 - powrót Krasińskiego do Polski (większość warstwy rządzącej skompromitowała się w powstaniu, otwierały się drogi kariery dla ludzi wiernych carowi)

- już w październiku wyjechał do Petersburga, czuł się źle, samotnie, dokuczały mu oczy

• styczeń 1833: pierwsza wersja Irydiona

- Wielkanoc 1833 spędził w Warszawie, potem wyjechał przez Kraków do Wiednia i do Włoch

- zaczyna czuć coraz większą potrzebę tworzenia

Droga do „Nie-Boskiej Komedii”

- etap twórczości przez wyjazdem z Warszawy w 1829: romantyczne powieści historyczne

• Grób rodziny Reichstalów, Sen Elżbiety Pileckiej, Wł. Herman i dwór jego

- etap genewski (1829-1832): surowa ocena dawnej twórczości

• krytyka dawnego opinogórskiego gotycyzmu, frenetyzmu (tak też oceniał Mickiewicz)

• liryczne fantazje historiozoficzne po fr., ujęte w kształt prozatorski

• bohater pokolenia, człowiek współczesny i jego konflikty przez własne losy dociera do problemów współczesności

• ekspresja frenetyczna służy przekazaniu atmosfery katastrofizmu

• proza poetycka - Agaj-Han: studia nad ginącym światem, próba zrozumienia konieczności zagłady i wielkości człowieka w obliczu kataklizmu historycznego

Demaskacja poety „fałszywego”

- pierwotny tytuł Mąż: powiązanie 4 części utworu przez wieloznaczność słowa

- część I i II: poeta a uporządkowane i zorganizowane życie społeczeństwa (np. życie domowe)

• gloryfikacja roli poety i doniosłości jego misji w społeczeństwie

• potępienie poety fałszywego - (1) jego postawa moralna nie dorównuje pięknu jego dzieła, (2) dzieło jest stworzone na marną rozkosz ludziom, (3) dzieło jego ma przemijającą wartość, nie jest on wysłannikiem bożym i przewodnikiem ludu

• poeta fałszywy jest sądzony na postawie konfrontacji swego powołania ze sposobem, w jaki wywiązuje się z obowiązków społecznych - męża i ojca

• możliwość przezwyciężenia niechęci do życia domowego przez miłość, ukorzenie się przed prostymi cnotami dobroci, skromności, niewinności

• wartości estetyczne muszą podporządkować się ideałowi moralnego, który jest konformistyczny, respektuje wymogi świata

Majaki zbuntowanego romantyzmu

- pokusa 1: Dziewica

• demaskacja ideału romantycznej kochanki

• przewaga moralności zamkniętego kręgu rodzinnego

- pokusa 2: sława

• główny motor działania Męża

• przeciwko skrajnemu indywidualizmowi, wspartemu o feudalną mitologię honoru, dumy rodowej, sławy przodków

• przewaga wiecznej moralności ewangelicznej, mitu feudała-dobroczyńcy

- pokusa 3: Eden

• Eden to natura w rozumieniu romantyków, czyli stan naturalnej szczęśliwości, przeciwstawiony męce życia w warunkach cywilizacji, raj utracony

• mit romantyzmu jest fałszywy, rozsadza ustalone i konieczne normy życia społecznego

- poza sferą życia domowego rozciąga się otchłań buntu i chaosu

Bóg i świat historyczny

- G. B. Vico (Włoch), Nowa nauka

• koncepcja Opatrzności, prowidencjalizm - przekonanie o boskiej opiece nad światem

• historia jest wynikiem wyroków boskich, pomyślności i klęski to nagrody i kary za zgodność z wolą bożą lub sprzeciw wobec niej

• Bóg stworzył ramy rozwoju świata i dam ludziom wolną wolę, pozwolił im względnie samodzielnie tworzyć historię, do pewnych granic

• człowiek poznać może tylko to, co sam stworzył: nie natura fizyczna (stworzona przez Boga), ale historia jest przedmiotem, który człowiek może w pełni opanować intelektualnie

- J. G. Herder (Niemiec), Idee do filozofii ludzkości

• idea wynikania wyższych stopni rozwoju z niższych - brak stałej ingerencji Boga

• Bóg pozostał Stwórcą, Herder podziwiał harmonijny porządek boski w świecie

• istnieje plan boski, palec boski wskazuje cel pochodu ludzkości, ale wiele spraw dokonuje się w historii bez udziału Boga

• trzeba odkryć prawa kierujące rozwojem ludzkości i postępować zgodnie z nimi ku celowi zaplanowanemu przez Boga

• optymistyczny progresywizm - postęp jest koniecznością

- J. Michelet (Francuz)

• harmonijne i racjonalistyczne rozumienie postępu, który jest wyrazem woli bożej

• romantyczny prowidencjalizm

- Krasiński

• transcendencja boska i ingerencja Opatrzności w świat stworzony

• świat historyczny posiada pewną autonomię

• człowiek sam z siebie może rozwijać elementy świata historycznego, ale tylko w kierunku nie-boskim

• wszystko, co człowiek zdziała na planie historycznym ma charakter względny, można to rozpatrywać z punktu widzenia arystokracji i ludu rozmowy Pankracego z Henrykiem w 3 części (Pankracy: wiara w postęp; Hrabia: obóz rewolucji to tylko stare zbrodnie w nowych szatach)

• potrzebna jest bezpośrednia ingerencja Boga, On nigdy nie traci kontroli nad światem

Antynomie tradycjonalizmu francuskiego

- J. de Maistre

• rewolucja jest szatańska w swej istocie, ale boska w rezultatach

• jest szatańska jako wyraz ludzkiego buntu i protestu, ale boska jako sprawiedliwy wyrok karzącej Opatrzności

• rewolucja to kara za grzech pierworodny, który jest nie do wymazania

• niechęć do człowieka jako istoty z gruntu zepsutej i złej

- P. S. Ballanche

• rewolucja to etap na drodze postępu (który jest związany z tradycją, przeszłością !)

• progresywny tradycjonalizm

• rozwój ludzkości dokonuje się poprzez cierpienia

- moment kiedy Bóg obejmie rządy nad światem to - albo katastrofa ludzkości - albo początek Królestwa Niebieskiego

Nie-boska komedia

- oscylacja między optymizmem a katastrofizmem u Krasińskiego:

• ludzkość zostanie zniszczona, by się odrodzić

• zagłada własnej klasy to zagłada ludzkości, katastrofa świata

- poglądy poety:

• prawa ludzkie nie gwarantują postępu, bo przyszłość jest w ręku Boga

• świat historyczny, jako nie-boski, nie ma przyszłości

• rewolucja jest nieunikniona, bo jest mechanizmem działania sił społecznych - od zbrodni starych do zbrodni nowych, ale ona nic ludzkości nie daje, nie wiadomo, jakie będą skutki

• rewolucja jest dziełem człowieka, nie szatana; szatan zajmuje się stosunkiem między indywidualną duszą a Bogiem

• niewiara w człowieka, w pozytywne wartości jego działania

• świat historyczny jest domeną działania człowieka, ale człowiek nie jest zdolny ani do postępu, ani do nadania dziejom trwałości; najważniejsza sprawa człowieka rozgrywa się między jego duszą a Bogiem

- „boska komedia prawdy” wg Vico: ludzie, chcąc zupełnie czegoś innego, działają w końcu na rzecz planu wyznaczonego przez Boga przebiegłość Boża (np. w rewolucji)

- rozumienie określenia „nie-boski”:

• historia, jako dzieło ludzi, musi być nie-boska

• komedia, która się tu rozgrywa wbrew Bogu i mimo Boga, jest jednocześnie koniecznym elementem negacji w dialektycznie zakreślonym boskim planie świata

- trzy warianty zakończenia:

1. świat ma się rozwijać dalej; etap negacji był niezbędny, a nawet cenny

2. świat historyczny zostaje unicestwiony; konsekwentny katastrofizm; kara za winy

3. katastrofy powtarzają się, kładąc kres pewnym odcinkom historii, ale po nich dzieje rozpoczynają się od nowa

- tak czy inaczej przyszłość świata zostaje w sferze woli bożej, dla człowieka niedocieczonej

„Rewolucja totalna”

- rewolucja ma rysy antyfeudalne (chłopi vs. panowie), ale i antykapitalistyczne (rzemieślnik z fabryki jedwabiu)

- autentyczna wizja rewolucji

• totalność protestu społecznego: przeciw Bogu, królom i panom

• WRF = totalna rewolucja

• jedynie burzące działanie rewolucji

- koncepcje saintsimonizmu:

• prawo ewolucji i przekonanie, że ludzkość spragniona jest jedności i pokoju

• oparcie wizji społeczeństwa na zasadzie industrializmu

• podział na pracujących (przemysłowcy, robotnicy i właściciele) i próżniaków

• celem rozwoju społecznego jest jak najszersze zaspokojenie potrzeb człowieka, zwłaszcza klas najniższych, proletariatu (~ element potencjalnie socjalistyczny)

• pierwiastek religijny: religia katolicka nie spełniła swego zadania, trzeba stworzyć nowy chrystianizm, filozofię społ. przemysłowego, głoszącą idee doskonalenia się, miłości i braterstwa ludu (wytworzyła się potem z tego sekta religijna)

- konsekwencje saintsimonizmu:

• z prawicy wyłonił się pozytywizm Augusta Comte'a

• z lewicy - marksizm

- Krasiński był niechętny wobec saintsimonistów, demonizował ich, ale zainteresowały go:

• elementy religijne, poszukiwanie nowego „zbawiciela”

• społeczne roszczenia, dążenie do ustalenia nowej władzy społecznej

• teza o rozkładzie współczesnego społ.

- koncepcje chiliastyczne:

• wiara w tysiącletnie królestwo szczęśliwości, które nadejdzie po straszliwej katastrofie

• przygotowane przez średniowieczny joachimizm (mistyk XII wieku - Joachim z Fiore)

• myślenie apokaliptyczne, eschatologiczne, koniec świata = wielki przewrót = rewolucja

Oblicze rewolucji

- rola złowroga i niszczycielska przypada Żydom, którzy teraz zniszczą chrześcijaństwo, bo bronią go już tylko panowie

• antysemityzm Krasińskiego powstał pod wpływem ojca i nauczyciela

• postacie nawróconych Żydów, spiskujących przeciw chrześcijanom wywodzą się od marrantów średniowiecznych (Żydzi w Hiszpanii, zmuszeni do chrztu, podejrzewani o spiski i prześladowani przez inkwizycję)

• Krasiński był przekonany, że klubiści, którzy zgubili Polskę w powstaniu listopadowym rekrutowali się głównie z Żydów - przechrztów

- układ społeczny obozów:

• arystokracja polska związana z narodem

• Żydzi-demokraci (stylizowani na saintsimonistów, bo był to pierwszy ruch intelektualny, w którym aktywnie uczestniczyli miejscowi Żydzi)

- elementy ideologii wmieszane w wizję rewolucji:

• ideologia oświecenia i państwowego kultu religijnego wprowadzonego przez WRF (hasła: „ludzkość” i „postęp”)

• obrzędy sekty saintsimonistycznej

• stylizacja na sabat szatański (przewodzi Leonard)

- niszcząca wizja rewolucji:

• para kapłańska stoi na rozwalinach starych kształtów, starego Boga

• chcą wznieść nową świątynię

• sztuka rewolucyjna, której motywem są skarykaturowane elementy ideologii buntu (puginały, ucięte głowy, włosy zakrwawione)

• zezwierzęcenie i zerwanie z tradycjami ludzkości

- Krasiński uzasadnia rewolucję przyczynowo, ale jej nie akceptuje

Wielowymiarowość klasowa dramatu

- Lukacs o dramacie nowożytnym:

• mieszczaństwo zdobywa przez walkę uznanie dla swych klasowych wartości

• zmaganie nie namiętności, ale ideologii, światopoglądów

- pojęcie walki klasowej F. Guizota:

• wojna między klasami jest treścią dziejów Francji i dziejów nowożytnych w ogóle

• walka klas ma wartości kulturotwórcze, pozwoliła na ukształtowanie się pełnego siły oblicza burżuazji

- przeciwstawiano burżuazję arystokracji lub arystokrację ludowi

- zawsze był to dychotomiczny obraz struktury społecznej, tu:

• bogaci i biedni - „oni”, obcy

• ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują (chłopi pańszczyźniani vs. tyran - pan)

• bogaci pracownicy nie należą do klasy wytwórców, ale wyzyskiwaczy

• konkretyzacja, nie jest to opozycja schematyczna (ale dramat nie jest realistyczną panoramą)

- dla Krasińskiego walka klas nie miała roli kulturotwórczej, była post. nieszczęściem ludzkości

Filozoficzna teoria tragizmu

- Nie-Boska... to próba odrodzenia tragedii chrześcijańskiej

- tragizm jej ujawnia się w zderzeniu historyzmu z chrześcijaństwem

- dialektyka to rozwój przez sprzeczności - jest podstawą tragizmu

• starcie dwóch przeciwieństw, z których każde posiada swoje racje, a nieuchronna zagłada jednego z nich jest równoznaczna z zagładą pewnych wartości

Problem pojednania, ugody w konflikcie tragicznym

- końcowe pojednanie w Nie-Boskiej... to triumf racji uniwersalnej reprezentowanej przez transcendentalnego Boga

Struktura tragizmu

- przekonanie o cząstkowości, niepełności, względności racji bohaterów, których katastrofa pozwala na triumf prawdy uniwersalnej; obie strony mają słuszność (negacji) jedynie w proteście

- oba obozy reprezentują pewne racje moralne: cywilizacja (arystokracja), cierpienie (lud)

- przywódcy obu obozów reprezentują pewne wartości, bo inaczej ich upadek nie nosiłby znamion tragizmu; ich upadek zaczyna się, gdy uświadomią sobie jednostronność własnych racji

- ostatnie chwile bohaterów są podobnie wystylizowane:

• śmiertelną trwogę wywołuje w nich gra sprzecznych i równie groźnych zjawisk: wieczne ciemności i przerażające boskie światło

• pewność potępienia połączona z poczuciem własnej małości

• umierają samotni i potępieni za zbrodnie, po wypełnieniu swej misji w świecie hist.

• reprezentują tę samą konieczność - zagładę racji cząstkowej w obliczu racji uniwersalnej

Oryginalność zakończenia

- dwie linie w Nie-Boskiej Komedii: (1) nowożytnego historyzmu, dramatu świata ludzkiego, (2) transcendentalnego Boga, poza historią

- Bóg pojawia się na końcu, ale i na początku (walka dobra i zła o duszę Męża ~ moralitet)

- obie linie współistnieją ze sobą, co odzwierciedla finał; z tym, że Bóg posiada zawsze rację wyższą, bo historia nie zawsze jest rozumna

- postać Chrystusa jest groźna i przerażająca chiliastyczne przekonania o końcu świata (po Chrystusie bolesnym i litościwym nadejdzie Chrystus sprawiedliwy, zwycięski, karzący)

Moralitet średniowieczny i dramat świata historycznego

- próba zharmonizownia tych dwóch tradycji:

• moralitet: Calderon, Dziady cz. III (walka Anioła Stróża o duszę)

• dramat świata historycznego: Szekspir, Goethe

- mają one inne koncepcje czasu, które w dramacie Krasińskiego się przenikają:

• moralitet: ahistoryczna próżnia, wieczna sprawa między człowiekiem na Bogiem

• historyzm: epoki ze swoimi charakterystycznymi cechami

- podwójna jest motywacja zdarzeniowa:

• moralitet: schemat wina-kara lub wina-sąd-nawrócenie (wina Męża to zdrada prostych obowiązków etycznych, brak miłości bliźniego, pycha; kara to walka, śmierć i Orcio)

• historyzm: stawienie czoła rewolucji to tragiczny heroizm

- wątek Orcia: jest on romantycznym poetą prawdziwym, ale nigdy nie będzie poetą dojrzałym, jego śmierć wróży zagładę wszelkich wartości

Romantyczny dramat metafizyczny to płaszczyzna integracji dla motywacji nadnaturalnej i naturalnej

- Faust Goethego, Manfred Byrona, Dziady cz. III Mickiewicza

- dramaty metafizyczne to dramaty o klęsce

- bohater dramaty metafizycznego:

• wciela niedoskonałość i sprzeczność natury ludzkiej

• buntuje się

• sam siebie nie może zbawić

• może odnaleźć sens życia, choć siły zła bardzo mu przeszkadzają (Faust)

• może zagubić się w rozpaczliwym bezsensie ludzkiego przeznaczenia (Manfred)

- sens ziemskich doświadczeń jest przewartościowany, nabierają one symbolicznego charakteru (hrabia Henryk to symboliczne wcielenie ginącej arystokracji)

Forma otwarta

- obecność wielu wyznaczników, poliperspektywiczny sposób widzenia świata

- przedstawia całość w wycinkach, a nie operuje wycinkiem jako całością

- parataksa, różnorodność, asymetryczna wielość akcji, przestrzeni, czasu

- brak związku przyczynowego między scenami

- brak ekspozycji, wątki biegną obok siebie, integruje je postać bohatera

- przeciwnikiem bohatera nie jest jakaś postać, ale świat, do którego ideałów, hierarchii i wartości nie może się on przystosować (u Krasickiego występuje jeszcze Pankracy jako oponent, ale jego samodzielność jest niewielka)

- konstrukcję romantyczną w Nie-Boskiej... burzy klarowność, niemal klasycystyczna

Proza poetycka

- cechy języka w dramacie:

• w dialogach: proza konwersacyjna, sprzyjająca lakoniczności stylu dramatycznego (każdy dłuższy monolog traktowany jest ironicznie, jako pozerstwo i deklamatorstwo)

• brak indywidualizacji, ale z nadaniem postaciom wyrazistości i konkretności

• brak zasadniczej różnicy leksyki czy składni między wypowiedziami postaci a narracją odautorską

- ujednolicenie stylizacji językowej:

• ekspresjonizm romantyczny: obrazy makabry, grozy, rewolucji

• pieśni ludowe i ballady romantyczne: język chłopów

• wzorcem stylizacyjnym dla wypowiedzi postaci są wstępy epickie poprzedzające poszczególne części

Teatr epicki

- fragmenty epickie wprowadzają przedakcję, dają interpretację wydarzeń, które mają nastąpić

- interpretujące spojrzenie z boku, spojrzenie narratora-komentatora

- narrator to ktoś, kto ma wielkie perspektywy historiozoficzne; oscyluje on między spojrzeniem z boku a zaangażowaniem uczuciowym (np. w stosunku do Orcia w 2 części)

Szansa wielkości Nie-Boskiej Komedii

- autor chciał być chrześcijaninem i historystą zarazem

• historia ludzka rozwija się w sposób konieczny bez Boga tylko do pewnego momentu

• moment ten to czas rozkładu i szaleństwa

• wtedy musi przyjść Bóg i potępić racje cząstkowe

- autor powiedział „nie” arystokracji i demokracji i znalazł się w punkcie zerowym

- jest jeden punkt oparcia: zbuntowany, cierpiący człowiek, który szuka sensu swego bytu

- bunt ten jest zbrodniczy, ale tragiczny i konieczny

- szansa wielkości Nie-Boskiej... nie upadnie dopóty, dopóki istnieć będzie człowiek zbuntowany

8

---