Dr Janusz Śniadecki, Działy etyki, jej kierunki, systemy, stanowiska oraz koncepcje etyczne
1. Podstawowe dziedziny etyki.
We współczesnej literaturze naukowej wyróżnia się wiele kierunków etycznych, zamiennie nazywanych działami etyki, jej rodzajami, bądź też koncepcjami etycznymi. Dlatego problem ten wymaga uporządkowania.
W polskiej i zachodniej literaturze przedmiotu, obejmującej encyklopedie, leksykony oraz słowniki z zakresu filozofii i etyki, wyczerpująco zostały opracowane działy filozofii, natomiast brak jest opracowania działów etyki.
Najczęściej z pozycji filozofii wymieniane są, według T. Kotarbińskiego, trzy „działy” etyki, które obejmują:
1) naukę o celu i szczęściu człowieka - eudajmonologia, hedonistka;
2) naukę o praktyczności działań - prakseologia;
3) naukę o tym, jak trzeba żyć, aby zasłużyć na miano porządnego człowieka - deontologia.
Wymienione przez tego, wybitnego filozofa „działy” etyki - przez innych, współczesnych badaczy zajmujących się etyką, nazywane są kierunkami, stanowiskami, bądź też koncepcjami etycznymi. [Np. przez autorów Małego słownika etycznego, wydanego pod red. naukową Stanisława Jedynaka, przez Oficynę Wydawniczą Branta, wyd. II, Bydgoszcz 1999].
W celu uniknięcia podejmowania na temat owych podziałów kontrowersyjnych rozważań merytorycznych, należy dokładniej zinterpretować takie kategorie (pojęcia), jak: działy etyki, kierunki, systemy, stanowiska i koncepcje etyczne.
Określenie: dział etyki, zazwyczaj wiąże się (podobnie jak w filozofii) z pierwszą, wniesioną przez badaczy, doniosłą historycznie, propozycją systematyzacji zakresu refleksji etycznej nad moralnością pod względem merytorycznym, uwzględniającym sposób podejścia do badanego przedmiotu.
Na podstawie tych najogólniejszych przesłanek stosowanych w metodologii badań naukowych, etykę pierwotnie podzielono na dwie podstawowe i bardzo szerokie dziedziny wiedzy, nazywane także jej działami, tj. na etykę teoretyczną i etykę stosowaną.
Etyka teoretyczna, nazywana także ogólną, zajmowała się ustalaniem (w aspekcie teoretycznym), takich elementów moralności, jak: cnota, dobro, intuicjonizm, odpowiedzialność, pragmatyzm prawa moralne i naturalne, prawda, sumienie, utylitaryzm, wiedza.
Natomiast w ramach etyki stosowanej, zwanej wówczas także szczegółową, formułowano praktyczne zasady postępowania moralnego, adekwatnego do najważniejszych i typowych sytuacji oraz kategorii ludzkiego działania. Rozwiązywano konkretne sytuacje, badano, czy wartości z etyki normatywnej sprawdzają się w praktyce.
Na przestrzeni wieków zagadnienia będące przedmiotem etyki stosowanej obejmowały m.in.: sprawiedliwość; moralność; aborcję i problemy osoby; etyki: sytuacyjną, środowiska, biznesu; inżynierię genetyczną; kapłaństwo kobiet oraz związki homoseksualne.
W zależności od tego, czy etyka stosowana zajmowała się ustalaniem życia jednostki w ramach jej jednostkowej egzystencji, czy też w powiązaniu ze społeczeństwem - dzielono ją jeszcze na:
● etykę indywidualną oraz
● etykę społeczną.
Dziś obowiązuje inny podział etyki, który wynika z zastosowania w rozważaniach nad kwestiami moralnymi, nowych inspiracji.
2. Podział etyki na: opisową (etologię), normatywną i krytyczną (metaetykę).
Owe nowe, naznaczone znakami czasu i stawiane przed badaczami naukowe inspiracje, można obecnie sprowadzić do trzech, następujących typów rozważań: 1) opisująco-wyjaśniających, 2) wartościująco-normatywnych oraz 3) teoriopoznawczych - dających się sprowadzić do refleksyjno-krytycznych wypowiedzi etycznych z możliwościami i sposobami ich uzasadnienia, a także weryfikacji.
Każdemu z tych, trzech rozważań, odpowiada jeden ze współczesnych działów etyki.
A. Etyka opisowa (etologia).
Rozważania opisująco-wyjaśniające stworzyły dział etyki opisowej, nazwany w 1843 roku przez J.S. Milla etologią. Termin ten został spopularyzowany w Polsce przez pozytywistów: A. Świętochowskiego i J. Ochorowicza.
Jest to jeden z trzech działów etyki, obok etyki normatywnej i metaetyki. Powstał pod wpływem scjentyzmu. Zajmuje się opisem rzeczywistości, zjawisk moralnych, wartości, norm, ideałów, wzorców, ocen oraz motywacji i dyspozycji.
Etyka opisowa, zajmuje się także analizą, opisem i wyjaśnianiem zjawisk natury moralnej w różnych epokach, społeczeństwach, grupach zawodowych i społecznych w dziejach filozofii, literatury.
W ramach tego działu odbywają się badania zachowań przedsiębiorców, menedżerów, pracowników, itp., Obejmuje on sferę moralności podporządkowaną kryteriom dobra i zła, wykorzystując do tego celu takie dziedziny wiedzy, jak:
● psychologię moralności;
● socjologię moralności;
● antropologię moralności oraz
● bioetykę, zwaną często filozofią stosowaną.
B. Etyka normatywna (właściwa).
Rozważania wartościująco-normatywnych przyczyniły się do powstania etyki normatywnej, zwanej także etyką właściwą, jako trzeciego (obok etyki opisowej i metaetyki), działu etyki zajmującego się refleksjami nad moralnością. Mówi się w nim jak postępować, pokazuje wzory i ideały normatywne, uczy, jak mamy żyć i jak żyją inni.
Próbuje się wyjaśnić, czym jest dobro i powinność moralna, sumienie, odpowiedzialność, szczęście i cierpienie.
Wszystkie etyki w starożytności były normatywne; różni filozofowie w różnych epokach i systemach mieli odmienne podejście i spojrzenie. Dlatego także i dziś dokonuje się w nim analiz i ocen w kontekście różnych systemów i stanowisk filozoficznych oraz etycznych, jak m.in. sokrateizm, arystotelizm, kantyzm, deontologiem, eudajmonizm, personalizm, relatywizm, postmodernizm, etyka niezależna, ponowoczesna, itp.
Koncepcje występujące w etyce normatywnej: felicytologia jest teorią szczęścia, uczy, jak osiągnąć szczęście; deontologia, jest teorią obowiązku moralnego.
B. Metaetyka (etyka krytyczna).
Rozważania teoriopoznawcze dały początek nowemu działowi etyki, tj. metaetyce (gr. meta = po, poza + ethos = obyczaj), nazywanemu także etyką krytyczną i ukształtowanemu w XX wieku, dzięki pracom G.E. Moore'a, pod tytułem „Zasady etyki”.
Dział ten do niedawna podporządkowany był etyce opisowej. Samo słowo metaetyka oznacza gnoseologiczne, logiczne i metodologiczne zagadnienia etyki normatywnej.
Problematyka metaetyki jest bardzo obszerna, obejmująca nawet takie zagadnienia jak wolność woli, odpowiedzialność moralna i przedmiot oceny etycznej. Problemy te analizuje głównie od strony znaczeniowej, poddając te subtelnej analizie logicznej.
W węższym natomiast sensie metaetyka zajmuje się pewnymi wyodrębnionymi zagadnieniami, z których dwa - od czasu ukształtowania się jej w odrębnych działach etyki - wysunęły się na czoło. Pierwsze z tych zagadnień dotyczy znaczenia orzeczników etycznych (dobry, zły, słuszny, podły). Drugim z podstawowych problemów jest kwestia, czy sądom etycznym przysługuje wartość logiczna i czy wolno je traktować jako fałszywe lub prawdziwe.
W tym dziale etyki najczęściej wymienia się etykę krytyczną, czyli metaetykę, zajmującą się statusem teoriopoznawczym wypowiedzi etycznych, logiczną analizą języka etyki oraz jej metodologią. Przedsięwzięciom podejmowanym w tym dziale nadaje się ogólne miano metarefleksji wypowiadającej sądy o sądach moralnych.
Metaetyka zajmuje się także analizą i oceną zagadnień z zakresu etyki normatywnej, tzn. bada czy jest ona nauką, czy nauką nie jest, szuka odpowiedzi na pytania: o kryterium prawdy norm i ocen moralnych; o sensowność wypowiedzi etycznych oraz o możliwości uzasadniania ocen i norm.
W dotychczasowym rozwoju funkcjonuje ona w ramach pięciu, klasycznych stanowisk (szkół) w metaetyce, dających właściwe sobie odpowiedzi na wymienione problemy. Są to: ● analityczna szkoła w metaetyce; ● emotywizm; ● intuicjonizm w metaetyce; ● naturalizm w metaetyce; ● neonaturalizm w metaetyce.
3. Współczesne kierunki, systemy, stanowiska i koncepcje etyczne.
Kierunek etyczny, jest pojęciem szerszym w stosunku do systemu etycznego. Oznacza on ogólną tendencję refleksji normatywnej, pozwalającą łączyć poszczególne systemy etyczne w jedną, względną całość. Wyróżnia się wiele kryteriów wyznaczających kierunki etyczne.
System etyczny, (gr. systema = zespolenie, zestawienie), stanowi zbiór uporządkowanych poglądów zawierających argumentację, najczęściej o filozoficznym charakterze, mającą nakłonić (przekonać) do respektowania i realizowania określonych wartości lub wartości najwyższej (summum bonum), w sposób wyznaczony przez podanie normy, reguły, zasady moralnej, itp.
Pojęcie systemu etycznego odnosi się do koncepcji konkretnych myślicieli, np. I. Kanta, szkół filozoficznych (stoicyzmu) lub doktryn i jest ono węższe od pojęcia kierunku etycznego.
Węższymi pojęciami od systemu etycznego są: stanowiska i koncepcje etyczne.
Najważniejsze kierunki, stanowiska i koncepcji w etyce (w ujęciu alfabetycznym).
Etyka aksjologiczna - systemy aksjologiczne oparte na wartościach. (Absolutyzm etyczny - normy mają absolutny charakter, są jedne bez względu na sytuację). Aksjologia - teoria wartości morlanej. Arytologia - teoria cnót.
Etyka autonomiczna - źródłem etyki jest osoba. W zależności od tego jak zwolennicy danej etyki upatrują wzorców i źródeł naszej moralności to etyka autonomiczna dotyczy naszego „ja” (mojej moralności).
Etyka biznesu.
Etyka cnót i wzorów osobowych.
Etyka deontologiczna - (systemy deontologiczne oparte na normach); deontologia; deontologia lekarska; deontologizm; deontologizm autonomiczny i heteronomiczny.
Etyka dialogiczna.
Etyka „dobrych racji.”
Etyka formalna - nie określa wartości konkretnie, ale abstrakcyjnie tworzy tylko formalny nakaz szukania czegoś dla nas - to my mamy sami wybrać formułę, np. Kant - postępuj tak, jakbyś chciał, aby w ten sposób postępowano wobec ciebie.
Etyka globalna.
Etyka heteronomiczna.
Etyka jednostkowa.
Etyka lekarska.
Etyka mass mediów
Etyka materialna - wszystkie te systemy konkretnie określają pewne wartości, do których mamy zmierzać. Często wartości są zmienne - kryterium jest użyteczność.
Etyka menedżerska.
Etyka niezależna.
Etyka zawodowa - buduje się przez odpowiedzialność.
Etyka ogólna i etyka szczegółowa.
Etyka parlamentarna.
Etyka porównawcza religii.
Etyka praktyczna - etyka stosowana zajmująca się wcieleniem w życie zalecanych norm moralnych (higiena życia duchowego).
Etyka przezorności.
Etyka reguł (etyka kodeksów, e. kodeksualistyczna, kodeksualizm).
Etyka reklamy.
Etyka religijna.
Etyka specjalna.
Etyka społeczna.
Etyka sytuacyjna (sytuacjonizm).
Etyka środowiska (= człowieka) - próbuje konstruować systemy wartości niezależnie od wartości gatunkowej. Człowiek nie jest szczególnym gatunkiem w przyrodzie.
Etyka teologiczna (teologia moralna).
Etyka umiaru.
Etyka w administracji.
Etyka zawodowa.
Etyka zarządzania.
Etyka życia gospodarczego.
Etyka życia publicznego.
Relatywizm etyczny - normy mają charakter względny (subiektywizm skrajny, umiarkowany i absolutyzm).
Szerzej na ten temat: B. Nogalski, J. Śniadecki, Etyka zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wyd. Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001, s. 38 - 52.
1