1. Koncepcje etyczne

1.1. W klasycznym ujęciu ze względu na kryterium oceny wartości czynu odróżnić możemy:

a) etykę dzielności (cnoty; usposobienia),

b) etykę deontologiczną (powinności)

c) etykę konsekwencjalistyczną (skutków, odpowiedzialności).

Etyka dzielności w poszukiwaniu reguł postępowania, którymi powinniśmy się kierować w działaniu, wskazuje - w pierwszej kolejności - na cnotę, a nie na dobro, obowiązek, prawo czy rozum. Cnota jest przy tym rozumiana jako cecha charakteru zasługująca na podziw, posiadanie jej sprawia, że jesteśmy lepsi albo moralnie albo intelektualnie, albo w prowadzeniu jakichś spraw szczególnych.

Etyka deontologiczna oparta jest na pojęciu obowiązku, słuszności albo prawa. Zgodnie z tym stanowiskiem czyn jest etycznie dobry dlatego, że stanowi wypełnienie obowiązku, prawa (kantyzm).

Etyka konsekwencjalistyczna (konsekwencjalizm) głosi, że wartość czynu bierze się w pełni z wartości jego konsekwencji. Zgodnie z tym stanowiskiem, żaden czyn nie jest dobry lub zły sam w sobie, a jedynie ze względu na konsekwencje, jakie za sobą pociąga. Konsekwencjalistyczny charakter ma etyka utylitarystyczna (czyn jest moralnie dobry, jeśli maksymalizuje użyteczność społeczności).

1.2. Współczesny podział teorii etycznych zaproponowany przez Rudolfa Carnapa (1891-1970)

1. Ze względu na zakres obowiązywania norm moralnych:

• teorie obiektywistyczne - zakładają one, że normy etyczne mają charakter uniwersalny i można je wywieść z ogólnych założeń, a następnie zastosować do wszystkich ludzi.

• teorie subiektywistyczne - zakładają one, że normy etyczne są wytworem poszczególnych ludzi. Prowadzi to do wniosku, że jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one wynikiem podobnej zawartości umysłów większości ludzi, lub nawet że nie ma czegoś takiego jak wspólne normy i każdy posługuje się swoim prywatnym systemem nakazów moralnych.

2. Ze względu na źródło pochodzenia norm moralnych:

• naturalizm - systemy takie próbują wywodzić normy moralne z nauk przyrodniczych i ew. społecznych.

• antynaturalizm - systemy takie starają się dowodzić, że normy moralne muszą pochodzić z "góry", np. od Boga lub z przesłanek ściśle racjonalnych bez odnoszenia się do danych empirycznych

• emotywizm - systemy te traktują nakazy moralne jako wyraz i przedłużenie ludzkich emocji, lub bardziej ogólnie jako efekt działania ludzkiej psychiki i w związku z tym nie ma sensu szukać ani naturalistycznych, ani antynaturalistycznych źródeł tych nakazów, a moralność jest po prostu jednym ze zjawisk psychologicznych.

3. Ze względu na ocenę zachowań ludzi:

• motywizm (etyka intencji) - systemy motywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje przede wszystkim motyw. Według tych teorii nie można uznać czynu za moralnie słuszny lub niesłuszny, niezależnie od jego końcowego efektu, jeśli nie został podjęty z dobrą intencją.

• efektywizm (etyka skutków) - systemy efektywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje wyłącznie jego efekt. Jeśli czyn został dokonany bez intencji lub nawet ze złą intencją ale przyniósł dobry efekt, to można go uznać za moralnie słuszny.

• nominalizm - systemy takie abstrahują zarówno od motywu jak i efektu. Traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne pojęcia pierwotne. Dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po prostu to, co jest zgodne z nakazami tego systemu. Wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu zgodność tego czynu z nakazami moralnymi.

2. WSPÓŁCZESNE MODELE ETYCZNE

1. Modele humanistyczne

1.1. Modele personalistyczne

Etyka personalistyczna ściśle wiąże się z koncepcją osoby i zarazem koncentruje się wokół tego wszystkiego, co niesie ze sobą personalizm - nurt myślowy, „dowartościowujący” ludzką osobę, jej prawa i jej problemy. Do przedstawicieli można zaliczyć: Emmanuela Mouniera, Karola Wojtyłę, T. Stycznia, A. Szostka, M. Vidala, J. Majorano, J. Nagórnego, G. Manno, F. Giardini, I. Mondin, Ch. Du Bos, R. Buttiglione. Wszyscy oni mimo wielu różnic między nimi mają jedno założenie wspólne, a mianowicie to, że człowiek jest osobą i jako taki, jest zdolny odkryć najważniejsze wartości i ich hierarchię po to, aby zbudować etykę prowadzącą do szczęścia tu na ziemi i wieczności.

1.2. Modele fenomenologiczne

Etyczne modele fenomenologiczne" (lub fenomenologizujące) odwołują się z jednej strony do dorobku fenomenologii, a z drugiej do - humanistycznego „doświadczenia" („wglądu”) w rozliczne „sprawy ludzkie". Przedstawicielami tego kierunku są między innymi: Dietrich von Hildebrand, Henryk Elzenberg, św. Edyta Stein, Jan Galarowicz, Józef Tischner.

1.3. Etyki normatywne

Do grupy modeli humanistycznych możemy zaliczyć takie konstrukcje myślowe i etyczne, które - w imię dobra człowieka - kładą silny nacisk na potrzebę wyjaśniania norm moralnych. Szczególnymi przedstawicielami mogą tutaj być Richard B. Brandt oraz Alasdair C. MacIntyre. R. Brandt krytykuje relatywizm. Dziś można go nazwać praktycznie sceptycyzmem, emotywizmem lub naturalizmem. Często jest to zwy­czajne wygodnictwo i koniunkturalizm, albo silne zaniedbanie w formacji etycznej. Zdaniem A.C. MacIntyre doświadczenie dziejowe pokazało niezbicie, że tam gdzie ludzie przestają się kierować „uniwersaliami”, tam od razu pojawiają się ruiny ludzkiej mo­ralności. Ludzie opanowani subiektywistycznym i koniunkturalnym myśleniem bardzo szybko ulegają moralnemu zepsuciu. Dlatego konieczna jest „restauracja", odnowienie zasad etyki normatywnej.

2. Modele pragmatyczne

Jest ich wiele, poczynając od rozmaitych kierunków „etyki biznesu", a skończywszy na typowych etykach konsumistycznych XX wieku. Wszyst­kie te modele łączy jeden wspólny element filozoficzny, a mianowicie to, że „pragma", czyli praktyka, lub korzyść, lub interes, lub zysk, lub tym podob­ne wartości materialne, mają prymat nad duchowymi. Budowana na takim fundamencie etyka jest ze swej natury etyką „ograniczoną" ponieważ nie bierze pod uwagę integralnej koncepcji człowieka. Skupia się za to nie­zmiernie silnie na sprawie tak zwanego „zaspokojenia ludzkich potrzeb”.

2.1. Modele utylitarystyczne

Między utylitarystycznymi etykami ukształtowały się zasadniczo dwie orientacje. Jedni reprezentanci szli za torem Thomasa Hobbes'a, a drudzy za Anthonym Shaftesbury'm. I chociaż różnice poglądów między tymi myślicielami są znaczne, to jednak łączy ich przekonanie, że człowiek powinien w największym stopniu zaspokajać swe pożądania i pragnienia, ponieważ i tak jego życie na tym świecie jest ograniczone. Tyle, ile „użyje” - tyle będzie miał z życia. Za jednego z ważniejszych reprezentantów „filozofii interesów” w historii etyki jest uważany Adrien Claude Helvetius (1715 - 1771). Idee utylitarne weszły do etyk konsumistycznych, rozwijanych zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku.

2.2. Modele liberalne

Liberalizm jest jedną z odmian filozofii społecznej. Zwraca więc uwagę nie tyle na wartości etyczne, ile raczej na wartości ekonomiczne służące osiąganiu dobrobytu materialnego. Jest to więc filozofia dobrobytu. Neoliberalizm, podobnie jak liberalizm, opowiada się za relacyjno-indywidualistyczną koncepcją człowieka, podkreślając znaczenie subiektywności, tak zwanej kreatywności i dynamiczności życia. Liberalna antropologia jest związana z dziedzictwem myśli Johna Locke'a, Davida Hume'a i Thomasa Hobbes'a.

Z dziedzictwa tego można wyodrębnić dziś trzy orientacje antropolo­giczne bardzo silnie warunkujące wypływającą zeń etykę.

Pierwsza, o ko­rzeniach monistycznych, albo lepiej - materialistycznych, interpretuje świat ludzki jako zamknięte „centrum doznań zmysłowych". Takie centrum gromadzi w sobie ludzi, którzy zdolni są odbierać rozmaite impulsy zewnętrzne i wewnętrzne. Ludzie ci istnieją nie tyle dla siebie, co obok siebie. Zachodzą między nimi przede wszystkim dwojakiego rodzaju więzi: więzi dotyczące interesów oraz ochrony funkcjonalnych praw jednostki.

Druga orientacja „humanistycznego" neoliberalizmu odwołuje się do wizji człowieka „koegzystującego w społeczności". Charakterystycznym rysem tej antropologii jest teoria „aktualizmu" moralnego. Człowiek jest w niej ujmowany jako ciąg przeżyć, doznań, odczuć, decyzji - słowem ­„aktów", pozbawionych bytowego fundamentu osobowego. Skrajnym przykładem takiej wizji człowieka jest dorobek Jean Paul Sartre'a, określającego człowieka mianem „szeregu przedsięwzięć". Bardziej ukryty antysubstancjalizm można znaleźć w poglądach wybitnego przedstawiciela filozofii i teologii procesu - Alfreda Northa Whiteheada (+1947). Zda­niem wielu krytyków neoliberalizmu, autorzy ci redukują człowieka do „łańcucha płynnych i zmiennych przeżyć". Sama zaś etyka poniekąd utoż­samiałaby się ze psychologią zachowań społecznych tak, aby ludzie mogli coraz bardziej świadomie wybierać akty doznaniowe dla nich korzystne i przyjemne.

Trzecią wersją antropologiczną neoliberalizmu jest ta, która podkreśla wyjątkowe znaczenie jaskrawego naturalizmu, utożsamianego nawet z he­donizmem. Ontologiczny materializm znajdujemy w poglądach Hobbesa, który widział w człowieku jedynie „ciało ożywione, doznające wrażeń, rozumne". Była to też antycypacja wizji „człowieka maszyny”. W związku z tym, możemy powiedzieć, że liberalizm tego rodzaju zwalnia człowieka z odpowiedzialności moralnej za rozwój i zdobywanie wartości wyższych, decydujących o integralnym rozwoju ludzkim.

Warto podkreślić, że istnieją również pozytywne rysy antropologii liberalno-indywidualistycznej. Należy wśród nich wymienić przede wszyst­kim potrzebę dowartościowania aktywności ludzkiej, inicjatywy, znaczenia pracy dla rozwoju człowieka, poczucia odpowiedzialności za dobra mate­rialne służące człowiekowi. Na terenie ekonomicznym chodzi bardzo często o zwyczajną pragmatykę działań ludzkich, bez specjalnego odwoływania się do głębszej filozofii człowieka. Pochwała kreatywności, charakterystyczna dla neoliberalizmu, łączy się w tym nurcie z filozofią wychowania. Jej podstawą jest to, że „człowiek tworzy sam siebie”.

2.3. Modele „liberalizacyjne"

Chodzi o te modele i te inspiracje etyczne, które odrywają doświadcze­nie ludzkiej „wolności" od takich wartości jak: Bóg, łaska, odpowiedzial­ność, prawda, nawrócenie itp. Wolność w modelach liberalizujących jest wartością naczelną i oderwaną od prawdy (filozofia „luzu", filozofia „wolności dla absurdu" itp.).

Człowiek zostaje wtedy postawiony niejako na rozdro­żach wolności i swobody, ładu i anarchii, zbrodni i kary - miłości i nienawi­ści. Te rozdroża niosą ze sobą pokusę postawienia wszystkiego „poza do­brem i złem" oraz nieustanne propozycje „przewartościowaniu wszystkich wartości".

3. Modele antyhumanistyczne

W historii ludzkości spotykamy wiele rozmaitych poglądów głoszących potrzebę destrukcji człowieka jako istoty niegodnej życia na tej ziemi. Źró­dła tego typu opinii znajdujemy na przykład w obłędnych ideologiach tota­litarnych, jak i w absurdalnych filozofiach głoszących wyższość pieniądza nad człowiekiem. Modele antyhumanistyczne - to takie opinie, które starają się uzasadnić jakąkolwiek potrzebę niszczenia człowieka i jego eliminacji z tego świata. Należy tutaj zaliczy wszystkie te prądy umysłowe, filozoficzne, obyczajo­we, subkulturowe, polityczne, które mają w swych programach destrukcję człowieczeństwa. Jest to zarówno destrukcja wartości, destrukcja funda­mentów moralności, jak też destrukcja struktur cywilizacyjnych, rodziny, czy innych fundamentalnych wspólnot podstawowych.

3.1. Modele kontestacyjne

Łacińskie słowo „contestatio" pierwotnie oznaczało ścieranie się poglą­dów, dysputę, uzgadnianie argumentów. Zrobiło karierę dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku, gdy bezradni badacze życia społecznego czynili próby zdiagnozowania masowego buntu amerykańskiej i europejskiej mło­dzieży wobec sytuacji dobrobytu. W potocznym odczuciu kontestacja jest demonstracyjnym, czy wręcz pro­wokacyjnym okazaniem tego, że się narusza panujące normy, żyjąc niezgodnie z obyczajami czy wręcz dziwacznie wobec zachowali danego społeczeństwa. W większości przypadków chodzi jednak o naruszenie istniejącej hierar­chii wartości i o takie procesy jak demoralizacja, dezorganizacja, destrukcja, anarchia, patologia, dewiacja.

3.2. Modele permisywistyczne

Jest ich wiele. Wywodzą się one przeważnie z tak zwanych etyk sytu­acyjnych. Przedmiotem ich analiz staje się moralność prawa i moralność seksualna. Krytyka tradycyjnej etyki seksualnej, reakcja na zakłamanie poprzednich pokoleń, i chęć zalegalizowania skrywanych dotychczas postaw i zachowań seksualnych doprowadziły do uformowania się współczesnej etyki seksualnej. Swój sukces zawdzięcza ta etyka kilku czynnikom. Najpierw tendencjom do wygodnego i przyjemnego życia. Następnie poparciu przez przemysł rekla­mowy i rozrywkowy. Dalej - poparciu i propagowaniu przez niektóre środo­wiska naukowe, wierzące w dobroczynne skutki permisywizmu. Wśród przedstawicieli należy tutaj wymienić takich reprezentantów jak: H.T. Christensen, I.L. Bels, R.T. Bell, L. Com­fort („swoboda przyjacielska”), czy A. Glise i G. Schmidt, C. J. Snoeck, C.E. Curran.

3.3. Modele postmodernistyczne

Podstawowym rysem postmodernistycznego myślenia i życia jest nega­tywna ocena kompetencji rozumu i związanej z nim etyki normatywnej. Z tego faktu wynika szerzenie magii i irracjonalizmu. Etyka nie jest więc oparta na przestankach racjonalnych, ale na „grze wykorzenionych ludzi".

Wydarzeniem, od którego rozpoczęła się gwałtowna wręcz recepcja słowa „postmodernizm'' w filozofii i socjologii kultury, stała się publikacja Jeana-Francoisa Lyotarda pt. „La condition postmoderne" (Kondycja ponowoczesna).

Dlatego postmoderniści odrzucają etykę modernistyczną, przez którą rozumieją wszelkie nurty wywodzące się z racjonalności i empiryzmu. Prawda obiektywna według postmodernistów jest zbędna, gdyż życie i tak polega na ,,fantazjowaniu" i człowiek dowolnie może sobie stwarzać prawdy.

A. Drożdż, Współczesne modele etyczne, „Studia Catholica Podoliae 1(2002), nr. 1, s. 413-430.

1

---