1. Wstęp. Uwagi definicyjne
"Etyka" (gr. "ethos" - styl życia i wzorzec działania jakiejś społeczności, przyjęta hierarchia wartości formułowana wprost lub implikowana w praktyce, gr. "ethike" - teoria etosu) ma podwójne znaczenie:
(I) ogół norm moralnych przyjętych w jakiejś społeczności w określonej epoce historycznej (etyka = moralność)
(II) teoria moralności.
W praktyce termin "moralność" odnosi się do wieloaspektowego zjawiska. Moralność można pojąć jako mniej lub bardziej koherentny system sądów praktycznych regulujących zachowania ludzi lub system wzajemnych roszczeń powszechnie (przez wszystkich wobec wszystkich) akceptowanych (moralność w szerszym sensie) lub akceptowalnych z perspektywy bezstronności (moralność "właściwa"). Centralną funkcją tego systemu jest regulowanie kooperacji w obrębie wspólnoty moralnej i zapobieganie w ten sposób stanom rzeczy suboptymalnym z punktu widzenia wszystkich członków wspólnoty.
Problem: czy w (I) chodzi o normy moralne w sensie normatywnym (normy są "moralne", jeżeli odpowiadają definicji moralności, niezależnie od tego, czy są za takie uważane przez ludzi) czy w sensie opisowym, deskryptywnym (moralne są te, które są uważane za moralne przez daną społeczność). Jeżeli w definicji chodzi o normy moralne w sensie normatywnym, to (I) bezpośrednio zależy od (II). Co znaczy "moralność" i "moralne" w definicji etyki? To się okaże w punkcie dojścia - trzeba wejść głębiej w problemy, jest wiele teorii etycznych, one różnie definiują moralność. Co zatem daje taka definicja etyki? Niewiele.
Ad. (II) Zazwyczaj jest to teoria filozoficzna, to znaczy m.in. samorefleksywna (samozwrotna, świadoma własnych założeń i ograniczeń), niedogmatyczna (krytyczna wobec własnych założeń), normatywna (ma to być teoria właściwej moralności, a nie tylko opisem i systematyzacją faktycznych praktyk ludzi), nie korzystająca z pozaracjonalnych źródeł (świętych tekstów, objawień etc.). Etyka uważana jest tradycyjnie za normatywną filozoficzną teorię moralności, której celem jest wytyczanie "właściwej" moralności. Chodzi tu o rekonstrukcję spójnego, uniwersalnego, intersubiektywnie akceptowalnego programu działania mającego na celu bezstronną realizację "wspólnego dobra". Bez względu na typ podejścia, wszystkie teorie łączy normatywność, która wiąże się z przestrzeganiem krytycznego dystansu między „jest” i „powinien”, między faktycznością a prawomocnością, co sygnalizuje w powyższej definicji wyrażenie "właściwa moralność". Normatywność etyki filozoficznej przesądza o tym, że faktyczne wyobrażenia aksjologiczne nie są - przynajmniej programowo - jej płaszczyzną referencyjną. To, że jakieś przekonania aksjologiczne cieszą się jednomyślnym uznaniem jakiejś społeczności nie przesądza o ich racjonalności. O racjonalności przesądzają tylko racje (uzasadnienia). Tradycyjnie etyka dzieli się na etykę ogólną (teoria działania moralnego wypracowująca ogólne zasady, normy i reguły działania, czasami teoria wartości moralnych), etyki szczegółowe (przekład ogólnych zasad, norm i reguł działania na język pojęć swoistych dla konkretnej praktyki, np. etyka inżynierska, etyka środowiskowa, etyka gospodarcza itd.) oraz metaetykę (teoria języka moralności, metodologia etyki, historia etyki). Ostatnio wyróżnia się też etyki stosowane (synteza tradycyjnego normatywizmu i prakseologii), w których problem uzasadnienia, uprawomocnienia norm moralnych uzależnia się od możliwości ich wdrożenia (implementacji). Trwa dyskusja.
2. Aspekt historyczny
Refleksja etyczna nie jest wyłączną własnością intelektualną współczesnych Europejczyków, rozwijała się bardzo dobrze w starożytności w chińskiej filozofii klasycznej, indyjskiej filozofii klasycznej a potem dopiero w filozofii greckiej. Etyka grecka zajmowała się badaniami nad szczęściem, nad jego osiąganiem, nad osobistą doskonałością człowieka a potem nad optymalnymi dla samodoskonalenia się stosunkami społecznymi. Za prekursora klasycznej etyki greckiej uważa się Sokratesa (469-399). Jego program etyczny: poznaj samego siebie, dzięki poznaniu siebie będziesz mógł świadomie kierować sobą, czyli uzyskasz sprawność etyczną, cnotę. Cnota to wiedza, kontrola nad własnym działaniem - jedyna wiedza, która wytrzyma próby obalania. Poznanie i osiągnięcie doskonałości w działaniu prowadzi do realizacji prawdziwej natury ludzkiej i daje szczęście. Programowi Sokratesa Arystoteles zarzucił intelektualizm, bo program zakłada, że aby dobrze działać, wystarczy pojąć, co jest dobre i automatycznie się to robi, wola nie wymaga kształtowania. Sokratejską naukę o cnocie rozwijają cynicy (V/IV w p.n.e. - IV w n.e.)(gr. "kynos" - pies). Szydzą z bezrefleksyjnie przyjmowanych stylów życia i instytucji społecznych cieszących się powszechnym szacunkiem wytykając im, że przeszkadzają ludziom w samodoskonaleniu się. Cynicy przyjmują, że jedynym dobrem dającym szczęście jest sprawność etyczna (cnota) rozumiana jako pełna samowiedza i pełne panowanie nad sobą. Odrzucają obowiązujące autorytety i pożądane przez ludzi dobra (bogactwo, przyjemności, władzę itp.) i głoszą ideał mędrca kierującego się rozumem, niezależnego od wpływów zewnętrznego świata dzięki opanowaniu własnych namiętności i słabości. Program cyników potwierdza współczesna psychologia osobowości. Rozwinięta osobowość jest źródłem radości z życia i zadowolenia z siebie oraz gwarancją wytrzymania najgorszych zrządzeń losu, jej przeciwieństwem jest np. neurotyzm. Program cyników rozwija szkoła ze Stoi (stoicy, IV w p.n.e.-III w n.e.): szczęście daje człowiekowi tylko cnota, uniezależniająca go od okoliczności zewnętrznych i ucząca życia zgodnego z rozumem i z cyklami przyrodniczymi. Cnota jest samowystarczalna (autarkia) i prowadzi do obojętności wobec wszystkiego, co niezależne od ludzkiej woli. Źródłem zła są namiętności, bo one uzależniają człowieka od zewnętrznych rzeczy. Trzeba się na nie znieczulić (apatia). Stoicy wpłynęli na późniejszą etykę chrześcijańską. Na przeciwnym biegunie staje szkoła z Cyreny (cyrenaicy, IV-III w.p.n.e.) głosząca program etyczny hedonizmu: jedynym dobrem, celem życia i motywem postępowania ludzi jest przyjemność zmysłowa, jedynym złem jest przykrość, ból. Doskonałość etyczna polega na maksymalizacji przyjemności i minimalizacji przykrości. Ten program kontynuuje potem w łagodniejszej formie szkoła Epikura. W XVIII-XIX wieku u J.Benthama i J.S.Milla hedonizm przekształcony zostaje w program utylitaryzmu. Najsłynniejszy uczeń Sokratesa, Platon (427-347 p.n.e.), nadaje poglądom mistrza bardziej systemowy charakter. Ideałem etycznym Platona jest mędrzec wykształcony w dialektyce (sztuce rozumowania prowadzącego od wielości rzeczy zmysłowych do jedności pojęć i idei) oraz posiadły zdolność panowania nad sobą. Człowiek doskonały etycznie powinien się charakteryzować cnotą rozumu (roztropność), który poprzez cnotę męstwa panuje nad namiętnościami (wstrzemięźliwość, umiar). Te trzy cnoty powinna harmonizować czwarta - cnota sprawiedliwości. Cztery cnoty Platońskie nazwano później kardynalnymi (łac. "cardo" - zawias), bo na nich "wisi" cała praktyka etyczna. Etyka (rozumiana jako urządzanie samego siebie) jest u Platona częścią szerszego programu - polityki (rozumianej jako urządzanie doskonałego państwa). Tylko ten, kto sam jest "poukładany", sprawiedliwy, może być twórcą sprawiedliwych praw. Arystoteles (384-322 p.n.e.) jako pierwszy nadał etyce postać systematycznego wykładu. Etyka jest obok ekonomiki i polityki częścią filozofii praktycznej. Człowiek rodzi się jako zwierzę polityczne (zoon politikon), państwo to najwyższy rangą naturalny związek ludzi oparty na stosunkach podporządkowania i współdziałania. Celem państwa jest wychowanie obywateli i realizacja ich dobra. Najwyższym dobrem człowieka jest optymalna doskonałość jednostki rozumiana jako realizacja wszystkich uzdolnień drzemiących w rozumnej naturze człowieka (dlatego program etyczny Arystotelesa określa się mianem perfekcjonizmu). Szczęście człowieka ma związek z rozumem, człowiek przeżywa je tylko wtedy, kiedy działa zgodnie z rozumem. Człowieka rozumnego rozpoznaje się po tym, że potrafi zastosować główną zasadę etyczną - zasadę umiaru - do konkretnej sytuacji działania. Taką stałą umiejętność Arystoteles nazywa cnotą roztropności (fronesis). Jedną z cnót - sprawiedliwość - Arystoteles czyni przedmiotem osobnej teorii - powstaje etyka społeczna jako teoria sprawiedliwości rozdzielczej (podział dóbr) i wyrównawczej (nagradzanie i karanie). W dwóch dziedzinach człowiek najlepiej się doskonali etycznie: w przyjaźni i w działalności politycznej w społeczeństwie obywatelskim. Program etyczny Epikura (341-270 p.n.e.) jest kontynuacją programu szkoły z Cyreny i polega na utożsamianiu szczęścia z dobrem a dobra z przyjemnością i brakiem przykrości. Warunkiem szczęścia jest stan ataraksji (braku cierpień i zmartwień) a podstawowym źródłem cierpienia są obawy i przesądy, np. strach przed Bogami albo lęk przed śmiercią. Trzeba się ich pozbyć. Równowagę ducha osiąga się unikając powierzchownych i krótkotrwałych przyjemności i zadowalając się życiem skromnym. Najlepszą drogą do szczęścia jest bycie filozofem.
Cała etyka starożytna jest teorią szczęścia i jest ściśle związana ze społeczno-moralną problematyką greckiego państwa-miasta "polis".
Chrześcijaństwo wprowadzając zasadę samowyrzeczenia i poświęcenia się dla innych nie od razu zrewolucjonizowało antyczną etykę skoncentrowaną na idei osobistego szczęścia. Jeszcze starożytny uczony chrześcijański św. Augustyn (354-430 n.e.) nawiązuje do starożytnej idei szczęścia, tyle że szczęście utożsamia z osiągnięciem pełni dobra, która jest dostępna dopiero w wieczności. Bóg jest pełnią dobra, więc Bóg powinien być jedynym celem dążeń człowieka. Dzięki doskonałej miłości do Boga dokonuje się cud - wszystkie działania człowieka są pod jej wpływem dobre - wystarczy kochać (słynne słowa Augustyna: "kochaj i rób co chcesz!").
Celem programu etycznego Tomasza z Akwinu (1225-1274) również jest szczęście rozumiane jako oglądanie Boga (uszczęśliwiająca wizja Boga). W tym celu Tomasz opracował systematycznie teorię działania, teorię dóbr, teorię cnót i uczuć na podbudowie antropologii. Włączył do etyki teorię prawa naturalnego zapożyczoną od stoików.
Sprawiedliwość to według Tomasza z Akwinu postawa, w której wyraża się silna i stała wola człowieka, by oddawać każdemu to, co mu się słusznie należy. Nowożytność wprowadza do etyki zarówno pojęcia interesu i umowy (Hobbes, Locke, Hume), jak i pojęcie obowiązku (Kant). Teorię społeczną T.Hobbesa (1588-1679), w myśl której zmienna i egoistyczna natura ludzka (człowiek człowiekowi wilkiem) tworzy państwo z obawy i rozsądku na zasadzie umowy społecznej, J.Locke (1632-1704) rozwija w kierunku utylitaryzmu: człowiek powinien zabiegać o poszanowanie własnych interesów w duchu tolerancji w ramach umowy społecznej. Według D.Hume`a (1711-1776) sprawiedliwość ma charakter konwencjonalny a ustalenie jej reguł zależy od panującego układu egoistycznych interesów. Z pozycji sceptycyzmu atakuje on systemy etyczne, zwracając jako pierwszy uwagę na problemy legitymizacyjne w etyce. Próby uzasadnienia ocen i norm etycznych definiujące dobro moralne w kategoriach empirycznych (naturalizm etyczny) uznał za niedozwolone - nie ma bowiem logicznego przejścia od przesłanek opisowych typu "jest" do wniosków normatywnych typu "winno być" - ta zasada weszła na stałe do współczesnego arsenału metodologicznego etyki jako tzw. "gilotyna Hume`a". G.E.Moore (1873-1958) mówi w tym samym kontekście o "błędzie naturalistycznym": dobro moralne jest swoistą, realnie istniejącą cechą, poznawalną bezpośrednio w drodze doświadczenia moralnego (intuicjonizm etyczny) i nieredukowalną do innych własności. Dobro jest pojęciem prostym i nie da się go definiować - sprowadzanie go do kryteriów "naturalnych" jest błędem logicznym. Konwencjonalistyczna i utylitarystyczna etyka brytyjska tego okresu jest konsekwencjalistyczna (o moralnej kwalifikacji działania przesądzają skutki - konsekwencje). Drugi - obok teorii umowy - wpływowy nurt w etyce XVIII wieku to etyka obowiązku (deontologizm). Należąca do tego nurtu etyka I. Kanta (1721-1804) jest reakcją na krytykę Hume`a. O moralnej kwalifikacji działania decyduje wyłącznie motyw, którym kieruje się wola - tylko taka wola jest dobra, która stanowi sama wbrew skłonnościom. Dlatego tylko takie działania są moralne, które są podejmowane z obowiązku, wbrew pragnieniom, interesom, potrzebom i skłonnościom. Wobec braku ostatecznościowego uprawomocnienia wszystkie konkretne obowiązki dyktowane przez rozum mają charakter postulatów, tylko jeden nakaz (imperatyw) ma charakter kategoryczny - da się uprawomocnić ostatecznościowo: postępuj tak, aby zasada twojego postępowania mogła się stać prawem powszechnym, a stanie się tak wtedy, kiedy skutki praktykowania tej zasady przez wszystkich nie zagrożą jej własnej ważności (nie naruszą koniecznych warunków jej własnej możliwości). Inne sformułowanie "imperatywu kategorycznego": postępuj tak, aby człowieczeństwo było zawsze celem twojego działania, a nie wyłącznie środkiem do jakiegoś innego celu (zasada celu wsobnego). Tylko postępując etycznie człowiek w pełni realizuje swoją wolność, choć nie ma gwarancji na osiągnięcie w ten sposób szczęścia. Etyka Kanta stała się symbolem bezwzględnego i bezkompromisowego rygoryzmu moralnego, bezinteresowności i poszanowania godności osoby. Ten ostatni element etyki Kanta stał się centralnym zagadnieniem współczesnego personalizmu (E.Mounier, M.Scheler, J.Maritain, K.Wojtyła). Indywidualna osoba ma wartość wyższą niż społeczeństwo i cały świat. Dlatego nie wolno poświęcić niewinnej ludzkiej osoby wbrew jej woli nawet wtedy, gdyby takie poświęcenie pozwoliło uratować od zagłady cały świat. Wartość osoby jest nieporównywalna z niczym innym. Personalizm staje się lepiej zrozumiały w kontekście holokaustu i XX-wiecznego totalitaryzmu. Max Weber obok etyk deontologicznych wyróżnił etykę odpowiedzialności. Odtąd zwłaszcza w krajach niemieckojęzycznych rozwija się nurt etyki odpowiedzialności, będący obok utylitaryzmu drugim pniem konsekwencjalizmu (etyki skutków) we współczesnej dyskusji. Kulminacją jest książka Hansa Jonasa „Zasada odpowiedzialności”. W obliczu potęgi współczesnych technologii po raz pierwszy w dziejach tematem w etyce staje się możliwość totalnej, nieodwracalnej zagłady ludzkości (technologiczne samounicestwienie człowieka), np. tzw. zima nuklearna. Uciekając się do uniwersalistycznych figur argumentacyjnych Kanta (argument transcendentalno-pragmatyczny) Jonas wykazuje, że etyka, która pozwalałaby na działania (rozwój technologii), których skutki zagrażają realnie lub hipotetycznie ciągłości ludzkiego życia na Ziemi, wydawałaby sądy sprzeczne z koniecznymi warunkami swojej własnej możliwości, bo istnienie człowieczeństwa jest koniecznym warunkiem możliwości samej etyki. Jednak systemowy charakter nowoczesnych technologii (technika jako samoodtwarzający się - autopojetyczny - supersystem o wewnętrznej dynamice i bezwładności, wymykający się intencjonalnemu sterowaniu) stawia pod znakiem zapytania możliwość zapobiegania katastrofom człowieczeństwa poprzez wierność zasadom etyki odpowiedzialności: równouprawnienia dzisiejszych i przyszłych pokoleń oraz zasadzie przezorności i ostrożności („priorytet złej prognozy”). Krytycy porównują znaczenie ograniczeń etycznych narzucanych praktyce technologicznej do roli hamulca rowerowego w samolocie interkontynentalnym.
Ostatnim wpływowym nurtem we współczesnej etyce jest etyka dyskursu. To głoszona gł. przez niemieckiego socjologa i filozofa Jürgena Habermasa odmiana formalizmu w etyce, który za cel stawia sobie aksjologicznie sterylne rozwiązywanie konfliktów interesów i przekonań etycznych na drodze otwartego dialogu ukierunkowanego na konsens (racjonalna zgoda uczestników dyskursu). Punktem Archimedesowym w teorii konsensualnej jest odkrycie, że racjonalność ma charakter komunikacyjny. Pojęcie interesariusza zastępowane jest pojęciem uczestnika dyskursu, któremu wolno wysuwać każde roszczenie, o ile jest w stanie argumentacyjnie wykazać jego intersubiektywną ważność. Jako metodologia dyskursywnego przezwyciężania konfliktów etyka konsensualna określa się mianem „etyki bez przymiotnika”, etyki przełamującej tradycyjne figury argumentacyjne filozofii świadomości. Niezależnie od metodologicznych wad i zalet teoria dyskursu znalazła wiele sensownych zastosowań: „fora publiczne”, „panele obywatelskie”, „komórki planowania” i „okrągłe stoły” przyjęły się jako metody rozwiązywania konfliktów społecznych w sferze publicznej.
1