BADANIE MOCZU
TEORETYCZNE I TECHNICZNE PODSTAWY BADANIA
Najczęściej wykonywanym badaniem moczu jest tzw. badanie ogólne moczu. Znacznie rzadziej wykonywane są badania specjalistyczne.
Badanie ogólne moczu
Badanie to obejmuje ocenę właściwości fizykochemicznych moczu, tj. zabarwienie, stopień zmętnienia, ciężar właściwy, odczyn (pH), zawartość białka, glukozy, związków ketonowych, urobilinogenu i bilirubiny oraz ocenę mikroskopową osadu moczu.
Barwa moczu - normalnie występującym barwnikiem w moczu jest tzw. urochrom, dający zabarwienie żółte o różnych odcieniach w zależności od stopnia zagęszczenia moczu. Zmiana barwy moczu może być wynikiem wydalania barwnych związków powstałych w toku przemian zachodzących w organizmie lub też substancji pochodzących z zewnątrz, zawartych w diecie, np. po spożyciu buraków mocz ma barwę czerwoną. Również niektóre leki, środki cieniujące - kontrastowe powodują zmianę barwy moczu.
Przejrzystość moczu - prawidłowy mocz, tuż po oddaniu, jest przejrzysty lub lekko mętny. Zmętnienie najczęściej jest spowodowane wytrącaniem się soli fosforanowych, moczanowych, szczawianowych zawartych w moczu. Stopień zmętnienia moczu zależy od stężenia tych soli oraz czasu i temperatury przechowywania moczu. Zmętnienie różnego stopnia może być spowodowane domieszką krwi, ropy, dużej ilości bakterii, kuleczek tłuszczu.
Ciężar właściwy (gęstość) moczu - zależy od ilości wydalonych z moczem końcowych produktów przemian ustrojowych - głównie mocznika, a także soli i ilości wydalonej wody. Ciężar właściwy moczu zwiększy się, gdy w dniu poprzedzającym badanie spożycie płynu będzie mniejsze niż zapotrzebowanie. Ciężar właściwy zwiększy się również wtedy, gdy wraz z moczem wydalana będzie glukoza, leki, białko. Ciężar właściwy moczu będzie obniżony w wyniku nadmiernego spożycia płynu w dniu poprzedzającym badanie, szczególnie w późnych godzinach wieczornych. Niski ciężar właściwy moczu może występować w chorobach przebiegających z utratą zdolności nerek do zagęszczania moczu (np. w przewlekłej niewydolności nerek, moczówce prostej).
Odczyn (pH) moczu - zależy od ilości wydalanych z moczem wolnych jonów wodorowych. Obecność jonów wodorowych w moczu jest wynikiem wydalania przez nerki kwasów nieorganicznych oraz organicznych, powstających w przemianach wewnątrzustrojowych człowieka. źródłem kwasów w organizmie jest dieta bogata w białko, stąd odczyn moczu będzie bardziej kwaśny (niska wartość pH) u osób na diecie mięsnej niż na diecie mieszanej. Inną przyczyną nadmiernego zakwaszenia moczu może być długotrwałe głodzenie, gorączka, niewłaściwie kontrolowana cukrzyca.
Odczyn moczu będzie bardziej zasadowy (wyższa wartość pH) u osób na diecie jarzynowej lub mlecznej. Ponadto wzrost pH moczu może być stwierdzany w następstwie uporczywych wymiotów, płukania żołądka, nadmiernego stosowania leków moczopędnych, w schorzeniach nerek związanych z utratą ich zdolności do zakwaszania moczu. Odczyn moczu będzie zasadowy w przypadku, gdy zawiera on dużą ilość bakterii, a także, gdy będzie zbyt długo przechowywany w temperaturze pokojowej.
Białko w moczu - w prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności białka. Białko w moczu może być wynikiem choroby nerek, a także wynikiem domieszki krwi pochodzącej z dróg moczowych (np. po ataku kamicy nerkowej) oraz dużej ilości bakterii w moczu.
Glukoza w moczu - w prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności glukozy. Glukoza w moczu jest najczęściej objawem znacznego podwyższenia się stężenia glukozy we krwi (gdy stężenie glukozy przekroczy wartość progową, tj. ponad 180 mg/100 ml krwi).
Związki ketonowe - w prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności tych związków. Związki ketonowe mogą pojawić się w moczu, gdy wzrośnie ich stężenie we krwi: w wyniku długotrwałego głodzenia, w gorączce, w wyniku niewłaściwie kontrolowanej cukrzycy (stwierdza się dodatkowo obecność zwykle znacznej ilości glukozy w moczu).
Bilirubina w moczu - w prawidłowym moczu nie stwierdza się obecności bilirubiny. Bilirubina jest końcowym produktem przemiany barwnika krwi (hemu); wydalana jest z organizmu wraz z żółcią drogą pokarmową. Pojawienie się bilirubiny w moczu może być wynikiem wzrostu jej stężenia we krwi, np. z powodu niedrożności dróg żółciowych (żółtaczka mechaniczna) lub uszkodzenia wątroby (wirusowe zapalenie wątroby).
Urobilinogen w moczu - w prawidłowym moczu występuje w niewielkiej ilości. Związek ten powstaje z bilirubiny w jelicie i po wchłonięciu do krwiobiegu jest wydalany przez nerki. Zwiększone wydalanie urobilinogenu z moczem stwierdza się np. w żółtaczce hemolitycznej, wirusowym zapaleniu wątroby.
Badanie mikroskopowe osadu moczu - oceny mikroskopowej osadu dokonuje się po 20-krotnym zagęszczeniu moczu poprzez wirowanie. W obrazach prawidłowych moczu mogą występować pojedyncze krwinki białe, pojedyncze krwinki czerwone i nabłonki płaskie oraz niewielka ilość związków mineralnych, tworzących kryształy lub tzw. osad bezpostaciowy. W warunkach patologicznych stwierdza się zwiększoną ilość elementów komórkowych moczu. Mogą także występować elementy charakterystyczne dla różnych schorzeń, np. liczne bakterie, wałeczki szkliste, ziarniste, komórkowe, tłuszczowe.
Badania specjalistyczne moczu
Zakres i rodzaj badania specjalistycznego moczu jest ustalany indywidualnie u każdego pacjenta. Badanie specjalistyczne może ograniczać się jedynie do wykrycia obecności danej substancji w moczu (badanie jakościowe) lub też może polegać na określeniu jej stężenia w moczu (badanie ilościowe). Do drugiego typu badań na ogół wymagane jest dostarczenie do laboratorium próbki moczu zebranego w ściśle określonym przedziale czasu (najczęściej w czasie 24 godzin).
Do badania specjalistycznego moczu należy:
określenie wydalania elektrolitów: np. sodu, potasu, wapnia, magnezu, fosforanu;
określenie wydalania końcowych produktów przemiany materii (tzw. związków azotu): mocznika, amoniaku, jonu amonowego, kreatyniny, kwasu moczowego;
określenie wielkości filtracji kłębkowej
pomiar stężenia albuminy w moczu (mikroalbuminuria);
pomiar aktywności enzymów w moczu (np. amylazy);
określenie wydalania hormonów lub ich metabolitów
pomiar ilości wydalanych leków, jak np. litu, barbituranów, salicylanów, sulfonamidów;
wykrycie obecności środków narkotycznych, jak np. amfetaminy, kokainy, morfiny;
wykrycie obecności toksyn muchomora sromotnikowego (amanityny, falloidyny);
ocena wydalania toksycznych związków organicznych, np. fenolu oraz metali ciężkich, np. ołowiu, rtęci;
ocena wydalania związków powstałych w wyniku wrodzonych zaburzeń metabolicznych, np. fenylopirogronianu;
ocena wydalania innych substancji drobnocząsteczkowych (np. aminokwasy) i wielkocząsteczkowych (np. mioglobina, białko Bence-Jonesa).
Do badań specjalistycznych moczu zalicza się badania mikrobiologiczne (patrz dodatkowo "Badania bakteriologiczne moczu").
CZEMU SŁUŻY BADANIE?
Badanie ogólne moczu
Badanie ogólne moczu dostarcza informacji o stanie czynnościowym nerek i wielu innych narządów. Jest to podstawowe badanie wykonywane przy ocenie stanu zdrowia pacjenta.
Badania specjalistyczne moczu
Badania specjalistyczne moczu mogą służyć do oceny procesów metabolicznych i czynnościowych wielu narządów, (np. nerek, wątroby, gruczołów wydzielania wewnętrznego), rodzaju i zaawansowania chorób nerek i innych narządów. Badania specjalistyczne moczu są niezbędne w diagnostyce niektórych wrodzonych zaburzeń metabolicznych oraz pomocne w diagnostyce ostrych i przewlekłych zatruć.
WSKAZANIA DO WYKONANIA BADANIA
Badanie ogólne moczu
Badanie okresowe - dla oceny zdrowia pacjenta (obowiązkowe u wszystkich osób pracujących zawodowo).
Badanie wykonywane często - w celu monitorowania przebiegu chorób nerek i niektórych innych chorób pozanerkowych.
Badania specjalistyczne moczu
Badanie przesiewowe w kierunku fenyloketonurii u dzieci w 3 miesiącu życia.
Inne wskazania co do rodzaju i zakresu wykonywanych badań są ustalane indywidualnie przez lekarza prowadzącego. Wskazaniem do wykonania badania może być profilaktyka niektórych chorób, ustalenie przyczyn zaburzenia, kontrola leczenia, a także rokowania w chorobie.
Badanie ogólne moczu i badania specjalistyczne, w tym w kierunku fenyloketonurii (w 3 miesiącu życia dziecka), mogą być wykonane bez zlecenia lekarza
BADANIA POPRZEDZAJĄCE
Badanie ogólne moczu
Nie ma bezwzględnej konieczności wykonywania wcześniej innych badań.
Badania specjalistyczne moczu Nie ma bezwzględnej konieczności wykonywania wcześniej innych badań przed badaniem przesiewowym w kierunku fenyloketonurii. W innych przypadkach zakres badań poprzedzających jest ustalany indywidualnie z lekarzem prowadzącym.
SPOSÓB PRZYGOTOWANIA DO BADANIA
U kobiet nie należy oddawać moczu do badania w czasie krwawienia miesiączkowego.
Badanie ogólne moczu
Przez 12 godzin przed oddaniem moczu nie należy przyjmować żadnych płynów i pokarmów. Mocz do badania oddaje się rano, bezpośrednio po okresie całonocnego spoczynku.
Badania specjalistyczne moczu
Sposób przygotowania do badania jest ustalany indywidualnie z lekarzem prowadzącym.
OPIS BADANIA
Do laboratorium należy przekazać próbkę moczu w ilości około 50-100 ml - niezależnie od rodzaju wykonywanego badania. Próbka moczu powinna być dostarczona do laboratorium jak najszybciej - w ciągu 2 godzin po zebraniu moczu. Do naczynia z próbką moczu należy dołączyć karteczkę zawierającą nazwisko i imię oraz datę urodzenia pacjenta.
Badanie ogólne moczu
Do badania należy przekazać próbkę (około 50-100 ml) uzyskaną z pierwszej porcji oddanego rano moczu - po okresie całonocnego spoczynku. Mocz należy oddać bezpośrednio do dokładnie umytego - bez użycia detergentów - suchego naczynia (naczynie do moczu można otrzymać w laboratorium wykonującym analizę). Można również w całości oddać mocz najpierw do czystego, umytego bez użycia detergentów naczynia, np. nocnika, a następnie odlać próbkę moczu (około 50-100 ml) do właściwego naczynia, które będzie dostarczone do laboratorium. W przypadku kiedy osoba badana nie jest w stanie oddać moczu do naczynia (np. niemowlę, pacjent obłożnie chory) istnieje możliwość zebrania moczu do specjalnego plastikowego woreczka, założonego w sposób obejmujący ujście zewnętrzne cewki moczowej. Woreczki takie można nabyć w aptece.
U niemowląt można wywołać odruch oddawania moczu poprzez masowanie ręką okolicy lędźwiowej. Odruch ten występuje w kilka minut po rozpoczęciu masażu. Niedopuszczalne jest pobieranie moczu do badania z pieluszki poprzez jej wykręcenie. W przypadku bardzo małych dzieci, jeśli nie jest możliwe uzyskanie dostatecznej objętości moczu, dopuszczalne jest dostarczenie do laboratorium próbki moczu mniejszej niż 50 ml.
Badania specjalistyczne moczu
Sposób zbierania moczu jest ustalany indywidualnie z lekarzem prowadzącym. Dla przeprowadzenia niektórych badań specjalistycznych mocz zbiera się podobnie jak do badania ogólnego. Jednak większość badań specjalistycznych związana jest z koniecznością zbierania moczu w ściśle określonym przedziale czasu. Poniżej opisano sposób przeprowadzenia dobowej (24-godzinnej) zbiórki moczu.
Zbiórka dobowa moczu
Zbiórkę moczu przeprowadza się dokładnie w okresie 24 godzin. Na przykład: w poniedziałek rano, o godzinie 7.oo pierwszą poranną porcję moczu należy odrzucić, czyli oddać do muszli klozetowej. Każdą następną porcję oddanego moczu należy w całości przenieść do specjalnego pojemnika, uprzednio starannie umytego bez użycia detergentów. Czynność tę należy powtarzać aż do następnego dnia. We wtorek rano, do godziny 7. oo oddany mocz jest ostatnią porcją, którą należy przenieść do pojemnika. Pojemnik w czasie przeprowadzanej zbiórki powinien znajdować się w chłodnym i zacienionym pomieszczeniu.
Po zakończeniu zbierania moczu należy dokładnie wymieszać całą zawartość pojemnika, zmierzyć objętość, a następnie odlać próbkę (około 50-100 ml) do mniejszego naczynia - tak jak w badaniu ogólnym moczu, i dostarczyć do laboratorium. Na karteczce dołączonej do próbki moczu, zawierającej dane o osobie badanej, należy bezwzględnie podać dokładny czas rozpoczęcia i zakończenia zbiórki oraz całkowitą objętość zebranego moczu.
Jeżeli z jakiejś przyczyny choćby jedna porcja moczu oddana w czasie dokonywanej zbiórki, nie została przeniesiona do pojemnika przeznaczonego do zbierania moczu, badanie nie będzie dokładne i powinno być powtórzone innego dnia.
W warunkach szpitalnych, szczególnie u niemowląt i pacjentów obłożnie chorych, zbiórkę moczu dokonuje się poprzez założony do pęcherza moczowego cewnik.
Badanie moczu w kierunku fenyloketonurii
Pod koniec 3 miesiąca życia specjalny pasek bibuły należy nasączyć świeżo oddanym moczem dziecka. Następnie pasek bibuły nasączony moczem wysuszyć w temperaturze pokojowej. Do bibuły należy dołączyć karteczkę z informacjami o badanym: nazwisko i imię oraz datę urodzenia badanego, z podaniem dokładnego adresu zamieszkania. Tak przygotowaną bibułę z załączoną informacją o dziecku można włożyć do koperty i przesłać bezzwłocznie pocztą do najbliższego laboratorium wykonującego to badanie.
Wynik badania przekazywany jest w formie opisu z podaniem wartości liczbowych badanych parametrów.
INFORMACJE, KTÓRE NALEŻY ZGŁOSIĆ WYKONUJĄCEMU BADANIE
Przed badaniem
Sposób i czas zbierania moczu do badania specjalistycznego.
JAK NALEŻY ZACHOWYWAĆ SIĘ PO BADANIU?
Nie ma specjalnych zaleceń.
MOŻLIWE POWIKŁANIA PO BADANIU
Brak powikłań. Badanie może być powtarzane wielokrotnie i wykonywane w każdym wieku