Rozdział 6 PG. Winiarski

Merkantylizm, protekcjonizm, liberalizm,

wojenna gospodarka

We Francji na przełomie XVI i XVII w. zreformowano system podatkowy, administrację, wspierano rozwój przemysłu, handlu zagranicznego i floty. Za czasów Colberta powstał też pierwszy zarys do dziś żywotnej doktryny protekcjonizmu, nakładającej na państwo obowiązek ochrony przed zagraniczną konkurencją produkcji krajowej za pomocą nakładania na importowane towary ceł osłonowych i wspierania eksportu, m.in. w drodze ulg podatkowych i premii przyznawanych eksporterom.

Założenia protekcjonizmu wkomponowano do pierwszego zwartego systemu polityki ekonomicznej wprowadzonego w XVII w. przez rządy Anglii i Francji, przyswajanego sobie następnie przez inne kraje Europy Zachodniej. System ten nazwano merkantylizmem.

Wyznaczał on następujące kierunki ingerencji państwa:

1) zapewnienie dopływu do kraju kruszców szlachetnych i wykorzys­tywanie ich przez skarb państwa jako pieniądza i kapitału,

2) osiągnięcie i utrwalenie dodatniego bilansu handlowego i płatniczego przez popieranie eksportu,

3) selektywne kształtowanie wymiany towarowej z zagranicą - wspie­ranie eksportu wyrobów przemysłowych, zwłaszcza o wysokim stopniu przetworzenia, ograniczanie eksportu surowców i ułatwianie ich importu - w celu poprawy zaopatrzenia przemysłu krajowego,

4) popieranie uprzemysłowienia kraju, m.in. przez zakładanie pań­stwowych fabryk

5) wprowadzanie różnych form nadzoru nad jakością produkcji przemysłowej w celu zapewnienia wyrobom krajowym dobrej opinii,

6) rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej wewnątrz kraju (budowa dróg i kanałów żeglownych) oraz gospodarki morskiej (floty i portów).

Merkantylizm nie znalazł miejsca w polityce Polski w XVI i XVII w.

Leseferyzm i liberalizm

W zachodniej Europie w XVIII w. pojawiły się nowe prądy. Przedsiębiorcy i kupcy zaczęli wysuwać postulaty swobody działania gospodarczego i wolności ekonomicznej.

We Francji fizjokratyzm, podnosił znaczenie rolnictwa, za podstawę tworzenia dochodu uważał wyłącznie ziemię. Fizjokraci domagali się ograniczenia ingerencji pań­stwa. Koncepcje fizjokratów wyrażały przeciwną interwencjonizmowi państwo­wemu ideę liberalizmu w polityce gospodarczej

Klasycy ekonomii, mimo odmiennego od fizjokratów poglądu na źródła tworzenia wartości i dochodu, także byli zwolennikami liberalizmu gospodarczego, uważając, że

państwo powinno ograniczyć swoje funkcje do spraw

• obronności kraju,

• wymiaru sprawiedliwości,

• ochrony porządku,

• ochrony wolności działania prywatnych przedsiębiorców

Teorie uwydatniające znaczenie międzynarodowego podziału pracy dostarczyły z kolei argumentów popierających celowość odchodzenia od protekcjonizmu i zapewnienia wolnej wymiany handlowej z zagranicą.

Ochrona przemysłu krajowego była dla Anglii już zbędna, natomiast zasady merkantylizmu stosowane przez inne państwa hamowały eksport do nich brytyjskich wyrobów. Doktryna wolnego handlu zaczęła odpowiadać interesom angielskim.

Polska w XIX stuleciu była polem oddziaływania systemów ekonomicz­nych państw zaborczych - Prus, Rosji i Austrii. Prowadziło to do powstawania i pogłębiania się na jej ziemiach zróżnicowań rozwojowych.

Połączone z Rosją unią personalną Królestwo Kongresowe ministra skarbu Druckiego-Lubeckiego

Ogólnie w XIX w. nastąpiło w świecie zmniejszenie ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Popularyzowano tezę, że państwo i administracja państwowa są złymi gospodarzami. W większości krajów organy rządowe wycofywały się z funkcji zakładania przedsiębiorstw i prowadzenia ich we własnym zakresie, przechodząc do stosowania pośrednich metod oddziaływania na gospodarkę, głównie przez system pieniężny i bankowy oraz podatki i cła.

Pod koniec XIX w. powrotu do bardziej aktywnej polityki. Zaczęto ponownie uruchamiać różne narzędzia ochrony własnego przemysłu. Polityka ekonomiczna musiała też podjąć problemy społeczne.

Pod koniec XIX w. wykształcają się też wielkie doktryny społeczno­-ekonomiczne, określające różne sposoby rozwiązywania socjalnych problemów rozwijającego się kapitalizmu. Marksistowski socjalizm i komunizm podejmują z tym ustrojem totalną wojnę, postulując całkowitą likwidację prywatnej własności środków produkcji, głosząc oparte na teoriach K. Marksa hasła walki klas, rewolucji,

Socjalizm reformistyczny - opowiada się za wprowadzeniem reform społecznych za pomocą metod parlamentarnych. Ta doktryna zostanie nieco później przyjęta za podstawę strategii partii socjaldemokratycznych w Europie Zachodniej.

Encyklika Leona XIII Rerum novarum z 1891 r. staje się fundamentem chrześcijańskiej doktryny społecznej, głoszącej idee społecznej solidarności, ujmowania mechanizmów rynku w ramy ochraniającego słabsze warstwy obowiązującego prawa. Na gruncie tej doktryny powstały w XX w. koncepcje tzw. społecznej gospodarki rynkowej, włączane do programów partii chrześcijań­sko-demokratycznych, wyznaczających państwu istotną rolę w regulowaniu problemów socjalnych.

Polityka ekonomiczna krajów rozwiniętych coraz ściślej wiązała się też z ich polityką zagraniczną. Wiele zagadnień trzeba było rozwiązywać na podstawie porozumień międzynarodowych.

Pierwsza wojna światowa - systemy gospodarki wojennej

wprowadzenia nowych sposobów oddziaływania państwa na gospodarkę pod kątem maksymalnie inten­sywnego wykorzystania jej zasobów.

Nie naruszając podstawowych zasad ustrojowych gospodarki kapitalis­tycznej, rządy poszczególnych krajów zmieniały mechanizmy jej funk­cjonowania, wprowadzając reglamentację produkcji i zaopatrzenia.

We wszystkich krajach uczestniczących w wojnie prócz nadzwyczajnych podatków i specjalnych pożyczek wewnętrznych na jej finansowanie uruchamiano emisję pieniądza papierowego. Kraje zachodnie korzystały też z pożyczek zagranicznych, zaciąganych głównie w Stanach Zjednoczonych.

Pierwsza wojna światowa odegrała ważną rolę w rozwoju form i kierunków ingerowania państwa w sprawy gospodarcze. Polityka ekonomiczna objęła funkcje dyrektywnego ukierunkowania struktury procesu gospodarczego.

Rozdział 7 PG.Winiarski

Między dwiema wojnami

Rozwój interwencjonizmu państwowego

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej w większości krajów ograniczono pole i zakres ingerencji państwa w sprawy gospodarcze; nastąpił powrót do zasad swobodnej działalności prywatnych przedsiębiorców i ich organizacji.

Dominacja tendencji liberalnych nie trwała długo. Wielki kryzys gospodarczy z 1929 r. stworzył nową sytuację ekonomiczną, polityczną i społeczną, która zmusiła rządy do ponownej aktywizacji polityki gospodarczej.

Początkowo sięgano do tradycyjnych sposobów pobudzania koniunktury, opartych na

operowaniu stopą dyskontową i podatkową,

rozszerzaniu akcji kredytowej; okazały się one jednak niewystarczające. interweniowanie bezpośrednie pań­stwa na rynku inwestycyjnym. Jego narzędziem stały się roboty publiczne,

Powstały więc koncepcje rządowego programowania polityki ekonomicznej

Zmodyfikowane założenia interwencjonizmu w szerokim zakresie zastosowano w Stanach Zjednoczonych w okresie prezydentury F.D. Roose­velta, w postaci tzw. polityki nowego ładu. Poczynania polityki ekonomicznej objęły:

1. kontrolę nad działalnością banków i giełdy,

2. zwiększenie emisji pieniądza, dopuszczenie do umiarkowanej inflacji

3. zakupy rządowe na rynku artykułów rolnych

4. wzrostu zatrudnienia i poziomu płac, skracanie czasu pracy

5. roboty i inwestycje publiczne w postaci budowy dróg

w Niem­czech:

Utrzymano własność prywatną przedsiębiorstw, ale upaństwowiono procesy regulacji, ustanawiając kierowanie gospodarką przez nakazy organów państwowych. Rozdział podstawowych surowców i materiałów, ustalanie cen i struktury produkcji przejęło państwo, określające także płace, kontrolujące handel zagraniczny oraz udzielanie kredytów.

Militarystyczny kierunek w latach trzydziestych przyjęła także polityka ekonomiczna Japonii, gdzie w myśl planu pięcioletniego skoncen­trowano wysiłki na rozbudowie przemysłu ciężkiego

Ustalenia Keynesa stworzyły rozwinięte uzasadnienie konieczności interweniowania państwa w sprawy gospodarcze i prowadzenia polityki makroekonomicznej. Keynes wykazał, że regulatory rynkowe nie wystarczą do zapewnienia pełnego zatrudnienia czynników produkcji, że stan równowagi może ustalać się pracy ich niepełnym wykorzystaniu w gospodarce; w systemie gospodarki rynkowej występują siły, które mogą powodować trwałe utrzymywanie się wielkiego i nie dobrowolnego, lecz przymusowego bezrobocia.

Rozdział 8 PG.Winiarski

Polityka gospodarcza w podzielonym świecie

Podział polityczno-ekonomiczny świata po drugiej wojnie światowej

Po pierwsze, rozpad dawnych imperiów kolonialnych, na terytoriach których zaczęły powstawać nowe państwa

Po drugie, w wielu krajach władzę przejęły partie komunistyczne

Po trzecie, wzrosła rola Ameryki i krajów Azji w gospodarce i polityce światowej.

trzy odmienne układy gospodarcze i trzy typy społeczno-ekonomicznej rzeczywistości;

1. rozwinięte kraje kapitalistyczne, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, Niemcy i Japonia.

2. Związek Radziecki oraz kraje objęte jego wpływami

3. kraje rozwijające się ,Trzeciego Świata, kraje wywodzące się z systemu kolonialnego, Ameryki Łacińskiej. odczuwają dotkliwy brak kapitału

plan Marshalla- program kredytowania innych krajów, mający służyć ułatwieniu odbudowy ich gospodarki. Korzystały głównie; Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy Zachodnie. ZSRR odrzucił ofertę planu Marshalla.

ZSRR w 1949 r. utworzyły Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).- koordynacja polityki ekonomicznej krajów członkowskich i ich planów gospodarczych.

Pakt Północnoatlantycki (NATO), podpisany przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Francję, Kanadę, Holandię, Belgię itd..

ZSRR -Układ Warszawski, powołujący do życia Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych państw uczestniczących w układzie.

W 1951 r. traktat ustanawiający Europejską, Wspólnotę Węgla i Stali. rozszerzyć wspólnotę na wszystkie dziedziny gospodarki, powołując do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom).

Te trzy wielkie wspólnoty stały się głównymi filarami dzisiejszej Unii Europejskiej

Podziałowi świata i jego następstwom nie zdołały zapobiec powstałe po drugiej wojnie liczne instytucje i organizacje międzynarodowe. w 1945 r. Organizację Narodów Zjednoczonych. W ramach ONZ działa wiele wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych bezpośrednio podejmujących problemy polityki społeczno-gospodarczej,(FAO)

Międzynarodowy Fundusz Walutowy utworzono na mocy umów podpisanych w Bretton Woods (Stany Zjednoczone) w lipcu 1944 r. w celu zapewnienia pomocy krajom członkowskim w stabilizacji waluty, wprowa­dzaniu jej pełnej wymienialności oraz ułatwianiu współpracy gospo­darczej w skali międzynarodowej'.

Keynesowskie koncepcje w polityce ekonomicznej, nacisk inflacji, zwrot w stronę założeń liberalnych

Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte XX wieku były okresem zdecydowanej dominacji koncepcji keynesowskich w polityce ekonomicznej większości krajów zachodnich o gospodarce rynkowej. Uformowane na płaszczyźnie teoretycznej i sprawdzone w praktyce polityki gospodarczej przez niektóre rządy pod koniec okresu międzywojennego, koncepcje te uzyskały pełną afirmację po drugiej wojnie światowej.

Keynes wskazywał na potrzebę stałego angażowania się rządu w sprawy gospodarcze. Ingerencja powinna obejmować:

• ustalanie wysokości stóp procentowych,

• kursów walutowych,

wykorzystywanie polityki budżetowej, a zwłaszcza wydatków państwa, do pobudzania popytu i przeciwdziałania tendencjom recesyjnym. Stronnictwa chrześcijańsko-demokratyczne i socjaldemokratyczne w krajach europejskich poszerzały je o postulaty zwiększania opieki społecznej, powszechnej ochrony zdrowia, zabezpieczenia na starość - nadawanie państwu funkcji opiekuńczych. W ciągu dwudziestu powojennych lat wiele krajów rozwiniętych miało spore sukcesy gospodarcze. W latach sześćdziesiątych w polityce strukturalnej nastąpiła zmiana, a mianowicie rządy zaczęły popierać przede wszystkim nowoczesne gałęzie przemysłu, wytwarzające dobra o wysokim stopniu przetworzenia surowca. Inwestycje publiczne kierowano przede wszystkim na infrastrukturę. Wydatki budżetowe coraz częściej zaczynały przekraczać dochody, wzrastała emisja pieniądza. W niektórych krajach o gospodarce rynkowej wprowadzono makroekonomiczne planowanie gospodarcze w zinstytucjonalizowanych formach.

W tym samym czasie rosły znaczenie i potęga wielkich korporacji gospodarczych. Przybierały one coraz częściej postać organizacji między­narodowych. Zwiększał się w ten sposób obszar występowania warunków właściwych dla regulacji rynku przez oligopole.

Między­narodowe korporacje rozwijały formy długookresowego planowania, uruchamiały filie w różnych częściach świata, coraz skuteczniej od­działywały na układy cen, wywierały różne naciski na rządy i ich politykę gospodarczą.

Procesy rozwojowe w świecie coraz bardziej się różnicowały, zwłaszcza w grupie krajów ekonomicznie opóźnionych. Oprócz podziału na przeciwstawne systemy polityczne - kapitalizm i socjalizm - dramatyczne formy przybrał podział świata na kraje bogate i bardzo biedne. Nie wszystkim krajom udało się pokonać groźbę głodu, jak np. Indiom, które nastawiły swoją politykę gospodarczą na szybki rozwój rolnictwa. Wiele krajów rozwijających się wpadło w pułapkę rosnącego zadłużenia. Zadłużenie stało się jednym z najtrudniejszych problemów polityki ekonomicznej w krajach rozwijających się, i nie tylko w nich.

Między 1969 a 1970 r. stopa inflacji w Stanach Zjednoczonych wzrosła, Nixon ogłosił zerwanie z zasadą wymienialności dolara.

Inflacja występowała w czasie wojen, gdy mobilizowano gospo­darkę do maksymalnych wysiłków, powodując wzrost cen. po wojnie sytuacja wracała do normy. . Po drugiej wojnie światowej jednak wzrost cen przybrał charakter procesu ciągłego.

Sytuację komplikowały wydarzenia polityczne; tzw. kryzys energetyczny, pojawiło się zjawisko określane mianem spirali cen i płac, wzrosło bezrobocie, spadły rozmiary inwestycji.

Kraje Europy Zachodniej w od­powiedzi na pogarszanie się dolara powołały do życia w 1978 r. Europejski System Monetarny (EMS). Uważano walkę z inflacją za ważniejszą, od walki z bezrobociem.

Koncepcje Keynesa nie obejmowały ingerencji państwa w postaci kontroli czy regulacji cen i płac, W systemie keynesowskim nie mieściły się też takie zjawiska, jak ustalanie cen ropy naftowej przez OPEC. System keynesowski odnosił się do okresu, w którym problemem było bezrobocie i spadające, a nie rosnące ceny. System okazał się więc nieadekwatny do warunków występujących w gospodarce światowej w latach siedemdziesiątych.

Neoliberalizm i monetaryzm, teoria racjonalnych oczekiwań, ekonomia podaży, reaganomika

nurt neoliberalny i swego rodzaju współczesny leseferyzm. Należali do nich: F. Knight, H. Simon i M. Friedman,z Austrii F. von Hayek. Ich ogólnym hasłem dotyczącym polityki ekonomicznej była obrona zasad wolnego rynku oraz krytyka ingerencji państwa w gospodarkę. Charakteryzował ich także niechętny stosunek do działań związków zawodowych. Zwolennicy nurtu neoliberalnego postulowali zwiększenie swobody działania prywatnych przedsiębiorców i poszczególnych obywateli. Opinie te nabrały znaczenia od początku lat siedemdziesiątych, w obliczu rosnącej inflacji, wzrostu cen i stopy bezrobocia.

Friedman jest generalnie przeciwny różnym formom ingerowania państwa w postępowanie obywateli i tok życia społecznego. Zdaniem Friedmana, zakres polityki ekonomicznej należy wydatnie ograniczyć, rozszerzyć zaś pole działania mechanizmów rynku. Państwo powinno zapewniać skuteczną kontrolę podaży pieniądza, działać na rzecz zwiększania zaufania do niego i obniżania stopy inflacji. trzeba więc prowadzić restrykcyjną politykę monetarną,

- zapewnić wysoki poziom stopy procentowej,

- likwidować deficyt w budżecie państwa

- i ograniczać jego wydatki.

Rozsądnym zaleceniem jest więc dezaktywacja polityki gospodarczej we wszystkich - poza polityką pieniężną - dziedzinach.Ten kierunek myślenia określa się mianem monetaryzmu.

Nazwiska R.E. Lucasa i S.T. Sargenta wiążą się z kierunkiem myśli ekonomicznej idącym jeszcze dalej niż koncepcje monetarystów, a miano­wicie z tzw. teorią racjonalnych oczekiwań.

Zwolennicy tej teorii uważają:

• państwo zajmować powinno się stabilizacyjnymi działaniami rządu i banku centralnego na rzecz minimalizacji zmian wydatków publicznych, rozmiarów emisji pieniądza i podatków.

• że ludzie dostosowują swoje postępowanie do informacji o skutkach polityki państwa, wyciągając odpowiednie wnioski, ucząc się na jej doświadczeniach

Lata siedemdziesiąte w Stanach Zjednoczonych przyniosły ukształtowa­nie się i rozwój jeszcze innego podejścia do zagadnień polityki ekonomicznej. Była nim tzw. ekonomia propodażowa, przeciwstawiająca się ostro popytowym ujęciom keynesizmu. Uwazali że;

• pozostawienie jakiegoś miejsca dla aktywnej polityki gospodarczej

• akcentujących fatalne skutki nadmiaru pieniądza, przedstawiciele ekonomii propodażowej za główne źródła trudności gospodarczych uznawali ograniczenia po stronie podaży

• W związku z tym zadaniem polityki ekonomicznej państwa jest pobudzanie oszczędności, powiększanie zasobów kapitału i ułatwianie dostępu do nich ludziom interesu.

• ograniczenie regulacyjnych oddziaływań państwa, niechętnie odnosili się też do jego funkcji opiekuńczych

Ekonomia propodażowa stała się podstawową doktryną amery. skiej polityki ekonomicznej po zwycięstwie R. Reagana. On uważał że interwencja rządu w sprawy gospodarcze może być stosowana tylko wówczas, gdy w; stępujących problemów nie można rozwiązać za pomocą mechanizmb~ rynku. doktryna reaganomika ukształtowana w pierwszej połowie lat osiemdzesiątych, była swoistym połączenie koncepcji propodażowch i monetarystycznych. Realizacja polityki reaganowskiej nie zawsze była konsekwentna i skuteczna. Wysokie wydatki na cele militarne. Zahamowano tempo inflacji, ale pojawiły się tendencje recesyjne. Reaganomika wywarła duży wpływ na politykę ekonomiczną niektórych krajów. W Wielkiej Brytanii

Kraje realnego socjalizmu

-strategia gospodarcza, próby reform, rozpad systemu kolektywistycznego

Kraje, w których po drugiej wojnie światowej ustanowiono gospodarkę kolektywistyczną według narzuconych im wzorców sowieckich, realizowały politykę industrializacji. . Stosowano strategię rozwoju ekstensywnego, opartą na posługiwaniu się czynnikami ilościowymi, a więc powiększaniu majątku trwałego i zatrudnienia w sferze produkcji. Zapewniło to początkowo uzyskiwanie wysokiego tempa wzrostu produkcji. W 1953 r. doszło do rozruchów we wschodniej części Berlina. W czerwcu 1956 r. w Polsce wybuchły strajki, a następnie odbyły się masowe wystąpienia uliczne ludności. W środowiskach intelektualnych krajów realnego socjalizmu zaczęto więc rozważać ewentualność dokonania pewnych częściowych ulepszeń systemu, przekształcenia go w inny model. W 1957 r. podjęto też w ZSRR pierwszą próbę pewnej modyfikacji systemu planowania i zarządzania, przechodząc na kierowanie w układach poziomych, w ramach wielkich regionów ekonomicznych. Spotkało się to jednak z silnym oporem biurokracji; wkrótce powrócono do tradycyjnej. Kraje socjalistyczne dokonywały tylko kosmetycznych zabiegów i pozostawały przy metodach nakazowo-rozdzielczych. Próby głębszych reform stłumione w wyniku zbrojnej interwencji.

w Chinach wprowadzono strategię tzw. wielkiego skoku. Niepowodzenia polityki wielkiego skoku spowodowały poszukiwanie kolejnych metod ; ogłoszono program rewolucji kulturalnej, w której podstawową rolę w przeobrażaniu struktur miały odgrywać grupy młodzieżowe. Po śmierci Mao Zedonga w 1976 r. sytuacja w Chinach zmieniła się. Kierownictwo chińskiej partii objęli ludzie nastawieni bardziej pragmatycznie. Podjęto reformy przywracające działanie mechanizmów i motywacji ekonomicznych, otwarto się na dopływ zagranicznej technologii, w 1979 r. umożliwiono firmom zagranicznym inwestowanie na terenie Chin i tworzenie przedsiębiorstw mieszanych, natomiast dalej podtrzymywano surowy reżim polityczny i brutalnie dławiono wszelkie przejawy opozycji.

Ogólnie, w latach siedemdziesiątych we wszystkich krajach socjalis­tycznych coraz ostrzej zaczęły ujawniać się zjawiska kryzysowe. Osłabienie tempa wzrostu, stagnacja w dziedzinie techniki i organizacji, brak postępu w dziedzinie materialnych warunków bytu ludności, nastroje frustracji w społeczeństwie były skutkiem utrzymywania stworzonych w czasach stalinowskich metod biurokratycznych kierowania gospodarką i zapowiadały zbliżający się upadek ustroju komunistycznego. Mechanizmy systemowe gospodarki okazywały się nieodpowiednie do nowych warunków, próby zaś wprowadzania reform wszędzie natrafiły na ogromne trudności.

W połowie lat osiemdziesiątych, po objęciu funkcji sekretarza generalnego KC KPZR przez M. Gorbaczowa, uruchomiono w Związku Radzieckim dwa kierunki działań mające ratować ustrój socjalistyczny: przebudowę systemową, zmierzającą do odbudowy mechanizmów rynko­wych, i tzw. głasnost', czyli dążenie do zwiększenia jawności życia publicznego. Okazało się jednak, że ustroju tego uratować się nie da.

W 1989 r. nastąpiły przetomowe wydarzenia w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Najpierw załamał się system jednopartyjnych rządów komunistycznych w Polsce. Jesienią 1989 r. upadły rządy komunistyczne na Węgrzech, w Czechosłowacji, NRD, Bułgarii i Rumunii. Powstała nowa sytuacja polityczna. Na terytorium ZSRR zaczęły powstawać nowe struktury państwowe, odzyskały niepodległość kraje bałtyckie, inne sowieckie republiki ogłaszały deklaracje suwerenności. Część z nich zdecydowała się pozostać w stosunkowo luźnym związku, który przyjął nazwę: Wspólnota Niepodległych Państw;

Rządy komunistyczne utrzymały się jeszcze poza Europą, Chiny i Kuba.

---