W 2.

Podstawowe pojęcia psychologii rozwojowej: rozwój, zmiana rozwojowa, czynniki i mechanizmy rozwoju psychicznego

(por. Przetacznik - Gierowska M., Tyszkowa M., 1996, t.1, s. 45-84, Brzezińska A., 2000, s. 41-44, 61-66, 74 -78, 120-133)

HISTORYCZNE UJĘCIA ROZWOJU

Pojęcie rozwoju wprowadził Arystoteles (384-322 pne), rozumiejąc je jako proces nadawania formy materii, jako zmiany celowe, progresywne, mające określony kierunek, przechodzenie od form niższych do wyższych.

Teorie, które wywarły silny wpływ na pojmowanie rozwoju przez psychologię:

1. Teoria biologicznej ewolucji gatunków Karola Darwina (1809-1882)

W aspekcie filogenetycznym rozwój to funkcja zdeterminowana przez dziedziczność i środowisko, zaś w aspekcie ontogenetycznym jako funkcję dojrzewania (dziedziczność plus wiek życia) i środowiska. W tej teorii postęp i regres były traktowane jako serie zmian, celowe, związane z postępem, z konotacją pozytywną.

2. Ewolucjonistyczna filozofia Herberta Spencera (1820-1903)

(połączenie pozytywistycznej koncepcji nauki z ewolucjonizmem Darwina) - rozwój to wzrastające różnicowanie zjawisk, a z drugiej wzrost ich integracji, uporządkowania i równowagi. Były to zasady i kryteria rozwoju, a jego synonimem był postęp. Rozwój dotyczył zmian raczej ilościowych niż jakościowych. Rozwój psychiczny jest częścią rozwoju całego organizmu, wyznaczają go warunki biologiczne. Równowaga może prowadzić do zatrzymania rozwoju, regresu.

WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE ROZWOJU

W psychologii współczesnej psychika nie jest traktowana jako jednolita funkcja organizmu - jak u Spencera - ale jako złożony układ, system. W tym systemie o własnościach elementów decydują cechy całości.

Rozwój psychiczny więc to zmiany i przekształcenia psychiki wraz z kontrolowanym przez nią zachowaniem.

DWA GŁÓWNE UJĘCIA ROZWOJU:

1. Mechanistyczne (od newtonowskiej mechaniki) - rozwój to zmiany będące funkcją poprzedzających je zmiennych - czynników środowiskowych lub biologicznych. Stąd przedmiotem badań naukowych jest to, co dostępne obserwacji - zachowania. Kluczowa rola otoczenia zewnętrznego.

2. Organizmiczne - zakładające systemowy, strukturalny charakter zjawisk. Zmiany dotyczą formy lub organizacji wewnętrznej układu, struktury i zmierzają ku określonym celom. Ze zmian w zachowaniu wnioskuje się o przekształceniach w strukturach psychicznych. Głównym zadaniem psychologii rozwojowej jest wykrywanie reguł i mechanizmów przechodzenia od jednych stanów do innych. Kluczowa rola procesów dojrzewania biologicznego i aktywności umysłowej jednostki.

3. Współczesne podejście Richarda M. Lernera - kontekstualne - nie jest jak poprzednie - jednoczynnikowa, ale nadaje rangę aktywnego oddziaływania jednostki na otoczenie, przekształcając je i otoczenia na jednostkę (ujęcie relacyjne). Poza relacją ważny kontekst rozwoju :wielopoziomowy, zmienny, oddziałujący na jednostkę i gotowość jednostki wyznaczona jej kompetencjami (tu tez zachodzą transakcje, relacyjność). Probabilistyczna epigeneza to prognozowanie zawsze z uwzględnieniem nie tyle 2 elementów - jednostki i otoczenia, co relacji między nimi. Poziomy kontekstu rozwojowego: interindywidualny, intraindywidualny, rodzinny, towarzyski, społeczno-kulturowy.

ZMIANA I ROZWÓJ; POJĘCIE ZMIANY ROZWOJOWEJ:

Pojęcie zmiany i rozwoju nie są tożsame. Nie uznamy pojedynczej zmiany za przejaw rozwoju.

Cechy zmiany rozwojowej wg. Krajewskiego w. (1977):

1. Względnie długotrwała (nie: nagła, jednorazowa, krótkotrwała)

2. Ciąg zmian (nie: pojedyncza, ale kilka zmian następujących po sobie)

3. Ciąg zmian musi tworzyć uporządkowaną w czasie sekwencję (nie: powtarzający się, zamknięty cykl, ale jednokierunkowych najmniej 1 parametr obiektu zmienia się monotonicznie - stale rośnie lub maleje)

4. Dotyczy wewnętrznej struktury obiektu (zmiany jakościowe elementów, relacji, układów)

5. Względnie nieodwracalne zmiany układu(właściwości elementów lub struktury powiązań)

6. Przyczyny zmian tkwią w samym zmieniającym się układzie (zmiany wew., spontaniczne, a zew. czynniki mogą tylko zmianę podtrzymywać, przyspieszać lub opóźniać, ale nigdy inicjować)

KATEGORIE OPISU ROZWOJU:

1. Rozwój to przyrost ilościowy - przyrost pewnych własności, których dawniej nie było lub było mało (wiedzy, doświadczenia, nowych umiejętności)

2. Rozwój to osiągnięcie pewnych standardów, których brak to brak - zahamowanie rozwoju lub regres. Przyjmuje się standardy rozwoju, zakłada się skale rozwojowe, pozwalające szacować rozwój, opierające się na opisach zachowań, zadaniach w określonym momencie życia i ustalonych możliwościach dla danego poziomu rozwoju.

3. Rozwój to ukierunkowane zmiany jakościowe (lepsza organizacja, złożoność, efektywność - od stanów niższych do wyższych).

Wskaźniki formalne rozwoju:

• Różnicowanie

• Integracja

• Porządkowanie

Wskaźniki treściowe rozwoju:

• Oczekiwane osiągnięcia rozwojowe traktowane jako podstawowy układ odniesienia we wszystkich okresach życia (np. koncepcja psychospołecznego rozwoju ego E.H. Eriksona)

• Kryterium niezależności jednostki od środowiska w zaspokajaniu swoich potrzeb (koncepcja zadań rozwojowych Havighursta, faz rozwoju umysłowego Piageta, a także tożsamości jako centrum psychospołecznego rozwoju ego Eriksona)

Modele przebiegu zmiany rozwojowej:

1. Model liniowy - mechanistyczny, ujmowany jako ciągły proces, zmiany zachodzą kolejno w czasie, mają charakter ilościowy.

2. Model stadialny - podejście organizmiczne, naturalistyczne. Oba modele dotyczą kumulacji doświadczenia. Rozwój to proces nieciągły, skokowy, przebiegający w kolejnych stadiach (fazach, krokach, etapach). Zmierzają ku celom (finalny efekt), które są korzystne, pozytywne, kluczowe pojęcie stadium, które ma 2 fazy - najpierw progres, potem integracja porządkowanie nowo nabytych doświadczeń (plateau). Rozwój u poszczególnych osób różni się tempem zmiany, rytmem, dynamiką indywidualną.

3. Model cykliczno-fazowy - rozwój jako transformacja doświadczenia - podejście kontekstualne. W procesie rozwoju wyróżniamy powtarzające się cykle, a w ich ramach powtarzające się fazy:

• progresu (różnicowanie doświadczenia, nasilenie zachowań),

• plateau (porządkowanie i wstępna integracja nowego doświadczenia),

• regresu (konflikt „starego” z „nowym” , dezintegracja „starego” z „umocnionym nowym” w sferze aktywności, emocji, społecznej),

• kryzysu (reintegracja na innym jakościowo poziomie, powstaje nowa całość, ujawnia się konflikt wewnętrzny i napięcie w sferze aktywności, emocji, poznawczej, społecznej).

Człowiek w rozwoju oscyluje między progresją i regresją, na kontinuum fiksacja (stabilność) - mobilność (zmienność).

MAPA PODSTAWOWYCH POJĘĆ - ROZWÓJ:

1. Obszary zmian:	2. Rodzaje zmian:	3. Kryteria zmiany:	4. Podejście badawcze:
a. Zachowanie	a. Wzrost ilościowy	Treściowe (opisy oczekiwanych stanów w wyniku rozwoju)	mechanistyczne
b. Umysł	b . Przemiany jakościowe	Formalne	kontekstualne
c. Osobowość	c. Osiąganie standardów	B1 . Różnicowanie	organizmiczne
d. Relacje społeczne		B2. Integracja
		B3. Porządkowanie

CZYNNIKI I MECHANIZMY ROZWOJU:

Wychowanie jest czynnikiem rozwoju. Rozwój nie jest celem samym w sobie, ale niejako ubocznym efektem działalności ludzkiej. Gdyby był celem samym w sobie, zamiast zmian rozwojowych pojawiłyby się zmiany naturalne lub neurotyczne (K. Obuchowski).

Rozwój następuje w następujących obszarach:

• relacji osoba - otoczenie (umożliwia zajęcie miejsca w społeczeństwie)

• osobowości (osiągniecie zdrowia psychicznego)

• strukturach poznawczych (krytyczny umysł, doskonalenie kompetencji poznawczych)

• system zachowań (adekwatne zachowanie, nawyki, samokontrola)

Zmiany rozwojowe są ważne w tym okresie, w którym występują M. Kielar (2000).

• Tendencje rozwojowe - ku czemu zmierza rozwój:

• zastępowaniu czynności wcześniejszych przez występujące później

• modyfikowanie wcześniejszych czynności przez uogólnianie lub różnicowanie

• budowanie nowych całości o strukturze hierarchicznej

• pojawianie się osiągnięć będących podstawą lub warunkiem dalszych zmian

Zmiany rozwojowe każdego żywego organizmu determinują dwa procesy:

1. dojrzewanie

2. uczenie

Ważny problem - relacji między nimi oraz wpływów zamierzonych i niezamierzonych otoczenia na jednostkę.

Dwa ważne podejścia do rozwoju -

CZYNNIKI ROZWOJU:

1. Arnold Gessell, uczeń Stanleya Halla - maturacjonizm - uznawał kluczowa rolę procesu dojrzewania (natura, geny) w determinowaniu przebiegu i jakości rozwoju - odpowiedni poziom dojrzewania umożliwia skuteczne wpływy zewnętrzne. Dojrzewanie biegnie niezależnie od uczenia. Wzory zachowania są determinowane wewnętrznie. Waga tworzenia norm rozwojowych - podejście opisowe, katalogowanie zmian rozwojowych. Takie rozumienie determinant rozwoju zwano biologizmem lub natywizmem. Inni zwolennicy: Ch. Buhler, A. Binet, E. Claparede.

2. John Watson - behawiorysta - badanie niemowląt i małych dzieci. Podejście przeciwstawne Gessellowi - kluczowa rola środowiska w rozwoju, procesów uczenia się. Nurt uznający za główny czynnik rozwoju środowisko nazywano empiryzmem. Jego zwolennicy to także: E. Durkheim, M. Mead, P. Natop.

3. Obecnie (prace Schaeffera) przyjmuje się stanowisko interakcyjne: w jakie interakcje wchodzi wczesna stymulacja z procesami dojrzewania biologicznego i jak to wpływa na zachowania późniejsze jednostki.

4. A. Inne teorie wieloczynnikowe np. J.Piageta - twórca teorii poznawczej i konstruktywistycznej (uznaje rolę aktywności podmiotu w konstruowaniu nowych struktur umysłowych). Nie neguje on roli:

• dojrzewania (wyposażenie biologiczne, głównie układ nerwowy),

• doświadczenia (uczenia się - charakter przedmiotowy i podmiotowy)

• środowiska (społeczne i wychowawcze - przyspiesza lub opóźnia tempo rozwoju ale nie zmienia kolejności stadiów rozwojowych), ale te 3 czynniki uważa za niewystarczające, dodając

• czwarty czynnik koordynujący pozostałe - równoważenie. Składa się z cyklu procesów samoregulacji, koordynujących aktywność jednostki w zróżnicowany sposób, zależnie od etapu rozwoju. Równoważenie jest zawsze aktywnym procesem samoregulacji, zbliżonym do homeostazy prowadzącym do stanu równowagi w danej strukturze psychicznej.

4.B. Koncepcja wieloczynnikowa - Żebrowska, Szuman, Przetacznikowa, Przetacznik - Gierowska - wyróżnia się 4 czynniki:

• Czynniki organiczne

• Własna aktywność jednostki

• Środowisko

• Wychowanie i nauczanie

Szuman podzielił czynniki rozwoju na czynniki wewnętrzne (anatomiczne i fizjologiczne wyposażenie oraz potrzeby, skłonności i dążenia będące u źródeł aktywności dziecka) i zewnętrzne (bodźce i wpływy środowiska oraz umyślne i celowe kształtowanie przez nauczanie i wychowanie).

Modele rozwoju:

• Liniowe (rozwój - ciągły proces)

• Stadialne (rozwój - proces nieciągły, skokowy; stadia, etapy rozwoju)

• Cykliczno - fazowy ( w cyklu - pojawia się określona zmiana, cykle powtarzają się, a w ich ramach są powtarzające się w tej samej kolejności fazy: progres, plateau, regres, kryzys)

Wyznaczniki rozwoju :

• Aktywność (jednostka nie tylko przystosowuje się do środowiska, ale czynnie je przekształca)

• Kształcenie (nauczanie, wychowanie, uczenie się - dzięki nim jednostka nabywa doświadczenie indywidualne)

• Interakcje (związek z wyborem działań, ról społecznych, relacji, sprawstwem, wolnością jednostki)

MECHANIZMY ROZWOJU (metaforycznie - człowiek nie jest maszyną, prawa, zasady rozwoju):

Ich wspólna cecha - dotyczą całokształtu zjawisk rozwojowych w aspekcie dynamicznym, progresywnym.

1. Dojrzewanie - uczenie się - socjalizacja

2. Wdrukowanie (imprinting), i wczesnych doświadczeń, okresy sensytywne i krytyczne w rozwoju

3. Zadania rozwojowe, zdarzenia życiowe i kryzysy

Ad 1.

Dojrzewanie - niemal utożsamiano z rozwojem, proces osiągania dojrzałości fizycznej i psychicznej dzięki ujawnianiu się wrodzonych zadatków i dyspozycji; rozwój potencjalnych właściwości jednostki, stanowiących jej wyposażenie genetyczne (Hurlock, 1985).

Uczenie się - podstawowy proces nabywania doświadczenia indywidualnego, lub jako mniej lub bardziej zamierzoną i świadomą czynność jednostki. Także ćwiczenie czynności motorycznych.

Współwystępowanie, współdziałanie, współzależność obu tych procesów -uczenia i dojrzewania. Człowiek osiąga dojrzałość osobową zazwyczaj w drugiej połowie życia (Jung). Dotyczy ona funkcji biologicznych, psychicznych, społecznych (role, odpowiadanie za siebie i innych, orientacja allocentryczna zamiast egocentrycznej).

Socjalizacja - proces stawania się istota społeczną w toku interakcji z innymi ludźmi. Stadium wstępne socjalizacji dokonuje się w rodzinie, zaś wtórne - w innych grupach społecznych. Socjalizacja to także pełnienie ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami grupy społecznej. W perspektywie socjalizacja trwa przez całe życie, bo rozwój to wzajemne oddziaływania jednostki i społeczności, choć jej najbardziej intensywny i znaczący okres to dzieciństwo - i pierwotna grupa społeczna.

Ad. 2.

Problem ujawnił się w wyniku badań embriologii eksperymentalnej i etologii (połowa XX): imprinting - wdrukowanie i utrwalenie pierwowzorów zachowań (podążanie za pierwszym obiektem poruszającym się - „matką” piskląt kaczek po wykluciu się z jaja - Konrad Lorenz 1935, czas między 12 a 24 godziny po wykluciu, trwałość zjawiska). Okazało się, ze zjawisko to występuje u zwierząt o wyższym szczeblu rozwoju (jagnięta, psy; małpy makaki - eksperyment Harlowa 1965 - „matka” druciana i z materiału - skutki rozłąki z matką dotkliwe gdy rozłąka trwała dłużej niż 3 miesiące w wieku 6-12 miesięcy). U ludzi - Freud - rola okresu niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa dla dalszego rozwoju osobowości. Wzory przejęte od rodziców, ich stosunek do dziecka stają się prototypami późniejszych relacji jednostki do innych. Spitz 1946 - pionierskie badania dotyczące rozłąki dzieci od 3 miesiąca życia od matki - przytułek w Meksyku - fazy depresji u dzieci i skutki rozłąki. John Bowlby 1951 - badanie nad przywiązaniem (attachment) jako fizycznej więzi, reakcji instynktownej - obserwacje wywodzące się z badań etologicznych a nie psychoanalizy. Na rozwój społeczny dziecka ma wpływ reakcja matki, interakcja - maternal responsiveness (Bornstein 1989, Ainsworth i In. 1974) . Donald Hebb 1969 - niedobór stymulacji jako przyczyna zaburzeń rozwojowych. Wzorzec stymulacji sensorycznej kształtujący się w okresie wewnątrzmacicznym i po urodzeniu (wczesne doświadczenia - poza zachowaniem wyuczonym i instynktownym).

Okresy krytyczne - czas maksymalnej lub optymalnej podatności, w innych okresach bodźce oddziałują słabiej na jednostkę.

Okresy sensytywne - ogólna wrażliwość na daną stymulację, okresy optymalne dla nabywania danego rodzaju doświadczeń. Wygotski - pojęcie „stref najbliższego rozwoju”.

Ad.3.

Rozwój jako wypełnianie zadań życiowych (koncepcja Roberta Havighursta 1948). Człowiek przechodzi od jednego stadium do następnego, rozwiązując zadania życiowe.

Pomyślne ich rozwiązanie prowadzi do zadowolenia oraz poczucia sukcesu przy podejmowaniu zadań późniejszych, a niepowodzenie powoduje poczucie nieszczęścia i odrzucenia społecznego i trudność w rozwiązywaniu następnych zadań życiowych. Zadania rozwojowe wywodzą się z 3 źródeł: dojrzewania somatycznego, nacisku kulturowego, indywidualnych aspiracji i /lub wartości. Kategorie zadań życiowych: osiąganie wzorców zależności i niezależności, dawanie i odbieranie uczuć, związki ze zmiennymi grupami społecznymi, uczenie się psychospołecznych i biologicznych ról płciowych, akceptacja i dostosowanie się do zmian fizycznych, panowanie nad przemianami we własnym organizmie, rozwój świadomości, rozumienie i kontrolowanie świata zewnętrznego, rozwój symboli i zdolności pojęciowych, rozumienie siebie, stosunek do siebie i do wszechświata.

Zdarzenia życiowe nadają kształt i kierunek życiu jednostki, są znaczącymi zdarzeniami. Podziały zdarzeń mogą dotyczyć różnych aspektów: prawdopodobieństwa ich wystąpienia (wysokie, niskie), kontekstu społecznego, którego dotyczą (rodzina, praca, inne), częstotliwości występowania (modele wielowymiarowe), uporządkowanie zdarzeń życiowych wg siły stresu - stressfulness - koncepcja Holmesa i Rahe 1967 -model jednowymiarowy. Koncepcje organizmiczne traktują organizm jako aktywną całość, zaś mechanistyczne jako reaktywność organizmu. Istnieją też koncepcje teoretyczne.

Kryzys to zjawisko rozwojowe lub nie mające takiego charakteru - jako specyficzna reakcja na jakieś szczególne zdarzenie (splot zdarzeń).

Klaus Riegel 1975 - dialektyczna koncepcja rozwoju - 1. kryzysy natury rozwojowej (synchronia rozwoju) i 2. kryzysy -katastrofy. Oba przebiegają w oparciu o asynchronię między 4 płaszczyznami: wewnętrzno - biologiczną, indywidualno- psychologiczną, kulturowo - społeczną, zewnętrzno - fizyczną. Krytykował model Piageta i koncepcję równoważenia - niewystarczająca w wyjaśnianiu zmian dorosłości. Za najwyższe stadium Piaget uważał operacje logiczne u młodzieży, a nie uwzględniał nowych sprzeczności w działaniu, mowie i myśleniu u ludzi dorosłych, wychodzące poza formuły logiczne. Zwątpienie, pytania i wewnętrzny dialog są podstawą myśli i działań jednostki, również rozwój społeczny zachodzi poprzez konflikty i ich rozwiązywanie przez dialog i debatę. Zablokowanie interakcji może doprowadzić do kryzysu i katastrofy.

Erik Erikson zwraca uwagę na wpływ kryzysów na poczucie tożsamości osobniczej, polegającej na spostrzeganiu identyczności i ciągłości w czasie, oraz uznawaniem tego poczucia jednostki przez innych. Erikson wskazywał na ważny kryzys w okresie dorastania i na psychospołeczne moratorium w tym czasie. Nie uwzględnił dostatecznie możliwości wystąpienia kryzysów w okresie dorosłości, związanych z gwałtownymi przemianami i koniecznością ich integrowania z obrazem własnej osoby. Kryzys pojawia się przy utracie jedności osoby i poczucia tożsamości, utracie poczucia rzeczywistości.

Kryzysy wiążą się zarówno z przechodzeniem jednostki do nowego okresu rozwojowego (E. Erikson) jak i mają związek z krytycznymi zdarzeniami życiowymi, może im towarzyszyć obciążenie psychiczne lub nawet zachwianie równowagi psychicznej (chwilowe lub trwałe), pogłębiającej je.

Opracowała dr Ewa Kiliszek

Strona13

---