XIX. - Stany Zjednoczone Ameryki
Północnej (XVIII-XX w.)
Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn.
Kolonie angielskie w Ameryce Północnej do I połowy XVIII w.
Pierwsze kolonie angielskie w Ameryce Płn. powstały w XVII w., należały do nich Wirginia, New Plymouth, Massachusetts, Providence, Rhode Island, Connecticut, New Haven, New Hampshire oraz Maine. W 1643r, w celu wzajemnej obrony i walki z Indianami założony został pierwszy związek kolonii, liga Zjednoczonych Kolonii Nowej Anglii, w którego skład wchodziły te leżące na północnym obszarze (poza Rhode Island). W kolejnych latach powstały kolonie takie jak New Jersey, New York, Pensylvania, Delaware, Maryland, Carolina, Georgia. Do czas wybuchu wojny o niepodległość WB posiadała 13 kolonii w Ameryce Płn.
Ludność kolonii dzieliła się na:
Posiadających obywatelstwo (angielskie bądź nabyte w koloniach - z ograniczeniami dla katolików)
Posiadających ograniczone prawa obywatelskie, bez praw politycznych, nadane przez króla (denizacja)
Nie posiadających obywatelstwa:
Słudzy kontraktowi - uchodźcy, którzy nie posiadając środków na opłacenie przejazdu zobowiązywali się odpracowywać dług po przybyciu do Ameryki; czas takiej pracy mógł wynieść 3 do nawet 14 lat w przypadku dzieci; zanik od połowy XVIII w.
Przestępcy zesłani do kolonii, sprzedawani następnie plantatorom
Niewolnicy; pierwszy transport w 1619r, w 1663 w celach handlu niewolnikami powstała Kompania Afrykańska; przed wybuchem wojny o niepodległość ich liczba sięgnęła pół miliona.
Pojawienie się w drugiej części XVIII w. haseł abolicjonistycznych spowodowane było nie tylko pobudkami humanitarnymi, ale też chęcią osłabienie korzyści gospodarczych kolonii. W 1774r I Kongres Kontynentalny uchwalił wstrzymanie przywozu niewolników, a w 1775 powstało Stowarzyszenie do Wyzwolenia Murzynów. Tendencje te zaczęły zanikać po zakończeniu wojny z Anglią wobec silnego rozwoju plantacji.
Do połowy XVII w. sprawy kolonii leżały w gestii króla, od 1688r przeszły na wyłączność parlamentu, a od 1765r materia ustawowa uchwalana w Anglii obowiązywała w koloniach. W metropolii za zarząd koloniami odpowiadały:
Rada do Spraw Handlu (1660)
Komitet do Spraw Handlu i Kolonii (1675) wyłoniony z Tajnej Rady
Sekretarz Stanu ds. Kolonii (1768)
Sekretarz Stanu do Spraw Wewnętrznych (1782)
Rodzaje kolonii z uwagi na ustrój:
Królewskie, pozostające pod zarządem korony (NY, Wirginia, Georgia)
Prywatne, powstałe na obszarach nadanych osobom prywatnym przez króla (Maryland, Pensylvania, Delaware)
Posiadające karty od króla, zapewniające swobody jak np. prawo wyboru władz (Connecticut, Rhode Island); karty takie traktowano jako konstytucje
Organy władzy w koloniach:
Gubernator - przedstawiciel króla lub właściciela; mianował urzędników, reprezentował kolonie na zewnątrz, zwoływał i rozwiązywał zgromadzanie, miał prawo weta wobec uchwał, dowodził siłami zbrojnymi, dysponował też prawem łaski; finansowo zależny był od zgromadzenia
Wicegubernator
Rada - organ doradczy i kontrolujący gubernatora, kilka-kilkanaście osób
Ogólne Zgromadzenie - organ dwuizbowy; izby niższe z wyborów (cenzus wieku, majątkowy, pozbawieni praw wyborczych byli katolicy); do uprawnień zgromadzenia należało ustawodawstwo
Administracja opierała się na gminach (zgromadzenie gminne, przewodniczący, zarząd gminy) i hrabstwach (istotne dla sądownictwa) na północy, oraz odpowiednio parafiach i hrabstwach (szeryf) na południu, przy czym te pierwsze sukcesywnie traciły uprawnienia.
Przyczyny wybuchu wojny o niepodległość
Ograniczanie handlu kolonii i próby przyznania monopolu kupcom angielskim realizowano poprzez tzw. akty nawigacyjne:
Z 1651r - w książce zdaje się być poważny błąd, także na własną odpowiedzialność, bo prawda wcale nie musi być na egzaminie słuszna - wg książki import do Anglii, bądź z Europy do Anglii lub kolonii tylko na statkach angielskich (nonsens?); wg Wikipedii itp. źródeł: import do Anglii pod banderą angielską bądź kraju pochodzenia towaru oraz import do Anglii z krajów pozaeuropejskich tylko na statkach angielskich
Z 1660r - eksport określonych towarów kolonialnych tylko do Anglii bądź kolonii angielskich (Anglicy stali się pośrednikami)
Z 1663r - przewóz towarów tranzytem przez Anglię celem przeładunku i pobrania cła
Z 1672r - cło na handel międzykolonialny.
W 1696r potwierdzono postanowienia powyższych aktów.
Przez następne stulecie parlament angielski wydał wiele aktów ograniczających gospodarczo kolonie, obawiano się przede wszystkim powstawania na ich terenie manufaktur.
W celu obciążenia kolonii wydatkami wojny siedmioletniej wydano szereg ustaw:
Ustawa o cukrze (1764) - podwyższenie cła, zyski do dyspozycji parlamentu angielskiego
Ustawa stemplowa (1765) - wprowadzenie opłaty stemplowej od dokumentów składanych w sądach, książek i gazet (surowe sankcje, nawet w postaci kary śmierci w przypadku fałszowania); w tej sprawie zebrał się tzw. Kongres stemplowy, który wystosował rezolucję do króla twierdząc, że podatki mogą być nakładane na ludność kolonii tylko przez ich własne organy
Ustawa o wzmocnieniu stanu sił zbrojnych (1765) - nałożenie na ludność kolonii ciężaru kwaterowania żołnierzy
Ustawa o dochodach (1767) - wprowadzenie ceł na wiele towarów importowanych; zyski na wynagrodzenia urzędników królewskich
Zarówno ustawa stemplowa jak i ustawa o dochodach zostały wskutek silnego sprzeciwu społeczeństwa oraz bojkotu („bostońskie picie herbaty”) zniesione.
W odpowiedzi na bojkot towarów angielskich (oclona była już tylko herbata) parlament brytyjski uchwalił ustawy represyjne:
zamknięcie portu w Bostonie
pozbawienie samodzielności organy kolonii Massachusetts (gdzie znajdował się Boston)
przekazywanie przestępców z Massachusetts do innych kolonii
przymusowe zakwaterowanie żołnierzy w domach prywatnych.
Walka kolonii w Ameryce Północnej z W. Brytanią o niepodległość
5 IX 1774 - w Filadelfii zebrał się Pierwszy Kongres Kontynentalny (55 delegatów), w trakcie którego ukształtowały się dwa obozy: konserwatywny, przeciwny zerwaniu związków z WB i umiarkowany, który dążył do samodzielności kolonii.
Jeszcze w tym samym roku Kongres uchwalił Deklarację praw i krzywd, wymieniającą nadużycia ze strony WB oraz uprawnienia przysługujące koloniom na podstawie prawa natury (wolność, własność, prawo zgromadzeń itd.). Przewidywała też bojkot towarów angielskich i zaraz eksportu do WB.
Przestrzegania postanowień Deklaracji... do czasu odwołania skarżonych ustaw rządu brytyjskiego miał pilnować przymusowy związek bojkotowy (poprzez komitety korespondencyjne w hrabstwach).
19 IV 1775 - pierwsze starcie pod Lexington.
10 V 1775 - Drugi Kongres Kontynentalny; wybór naczelnego wodza w osobie J. Washingtona; następnie powołano Komitet Tajnej Korespondencji (spraw zagranicznych) oraz Urząd do spraw wojska i amunicji. Spośród członków Kongresu wybrano komitet dla opracowania tekstu...
Deklaracja Niepodległości - została ogłoszona 4 lipca 1776r., zawierała co następuje:
teoretyczny wywód nt. praw naturalnych, oparty na doktrynie Locke'a
wyliczenie krzywd wyrządzonych koloniom
uznanie kolonii niepodległymi państwami.
Deklaracja... odstępowała od angielskiej zasady „król nie może czynić źle, co pozwoliło obciążyć winą króla a nie ministrów.
Wojna trwała w latach 1775-1783: Saratoga (1777) > uznanie przez Francję, traktat o wzajemnej pomocy (1778) > kapitulacja generała Cornwallis'a (1781) > pokój paryski (3 IX 1783) - niezależność 13 stanów i odstąpienie im terenów zachodnich.
Kształtowanie się ustroju Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. w latach 1776-1787
Od 1776r stany uchwalały konstytucje, wszystkie o podobnej strukturze władz: dwuizbowe organy ustawodawcze, gubernatorów (egzekutywa) i władzę sądowniczą. Oparte zostały na doktrynie praw naturalnych, zasadzie trójpodziału władz Monteskiusza i teorii umowy społecznej J. Locke'a i J. J. Rousseau.
Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii (1777) - oparte na projekcie B. Franklin'a, zwane pierwszą konstytucją Stanów Zjednoczonych; procedura ich wdrażania przez poszczególne stany trwała do 1781r; w efekcie powstało państwo konfederacyjne o nazwie Stany Zjednoczone Ameryki.
Stany zachowały suwerenność, odrębne prawo i sądownictwo. Kongres składał się z delegatów stanowych (1stan=1głos) wybieranych na 1 rok, a do jego zadań należały:
polityka zagraniczna
kontrola nad wojskiem
nominacja urzędników
sprawy monetarne
poczta
rozstrzyganie sporów między stanami.
W czasie gdy Kongres nie obradował władzę sprawował Komitet Stanów (również po 1 przedstawicielu/stan) o ograniczonych kompetencjach. Obydwa te ograny jednak nie zdobyły większego znaczenia, nie mogły bowiem narzucić swej woli i egzekwować uchwał wobec stanów uważających się za suwerenne państwa.
Na drodze nowopowstałego państwa stanęły problemy, takie jak potrzeba zagospodarowania terenów zachodnich, wprowadzenie wspólnego systemu monetarnego, inflacja, kwestie stabilizacji ustroju (część społ. preferowała monarchię).
1786r - zjazd w Annapolis (odroczony).
1787r - na zjeździe (Konwencie) w Filadelfii omawiano dostosowanie ustroju do potrzeb państwa, wykształciły się dwa stronnictwa:
federaliści - tzw. wirgiński projekt konstytucji oparty na podziale władz autorstwa J. Madison'a (większa centralizacja)
antyfederaliści - jedynie projekt zmian Artykułów Konfederacji... (m.in. W. Paterson).
W wyniku kompromisu 17 IX 1787r uchwalona została konstytucja, którą wszystkie stany przyjęły do 1790.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn.
Podstawowe zasady konstytucji:
Podział władz
Wzajemne hamowanie i równowaga władz
Regulacja jedynie ustroju Unii jako federacji
Ustrój republikański
Władzę ustawodawczą sprawował Kongres, w którego skład wchodziły:
Izba reprezentantów - przewodniczył speaker, posłowie wybierani w wyborach bezpośrednich na 2 lata (1poseł/30tyś. mieszkańców)
Senat - przewodniczył wiceprezydent, 2 senatorów z każdego stanu wybieranych przez organy stanowe na 6 lat (co 2 lata 1/3 ustępowała).
Kompetencje Kongresu dotyczyły takich kwestii jak:
podatki
cła, sprawy monetarne
handel międzystanowy, zagraniczny
naturalizacja
poczta
polityka zagraniczna
flota, armia, milicja
przyjmowanie do Unii nowych stanów
ustawodawstwo w zakresie wyżej wymienionych
wg X poprawki, kompetencje nie przekazane konstytucyjnie Unii oraz nie zakazane stanom, należą do organów stanowych
Izbie Reprezentantów przysługiwała wyłączność na:
rozpatrywanie w pierwszej kolejności ustaw podatkowych
impeachment (pociąganie do odp. konst. Prezydenta, wiceprezydenta, sędziów, wyższych urzędników za zdradę stanu, przekupstwo itp.)
Do Senatu należało:
wydawanie wyroku, gdy oskarżała Izba (impeachment; usunięcie z urzędu, pociągnięcie do odp. karnej przez sąd)
udzielanie zgody (większość 2/3) na traktaty międzynarodowe zawierane przez prezydenta, nominacje ambasadorów, sędziów i urzędników federalnych (zasada hamowania egzekutywy przez władzę ustawodawczą).
Prezydent - warunki: ukończone 35 lat, obywatelstwo, zamieszkujący stan od 14 lat; dopuszczalny ponowny wybór;
kompetencje:
dowództwo nad armią, flotą, milicją w służbie Unii
mianowanie urzędników, sędziów federalnych, przedstawicieli dyplomatycznych
prawo łaski
informowanie Kongresu o stanie Unii (stąd zwyczaj występowania z orędziem)
weto zawieszające wobec ustaw Kongresu (10 dni na zgłoszenie, możliwość odrzucenia przez Kongres 2/3 głosów)
zwoływanie nadzwyczajnych posiedzeń Kongresu (bez możliwości odroczenia ani rozwiązania).
Departamenty - ministerstwa podzielone na biura; kierowane przez Sekretarzy Stanu, powoływanych przez prezydenta i przed nim odpowiedzialnych; wprowadzono departamenty: D. Stanu, D. Skarbu i Wojny, D. Sprawiedliwości, od XIX w. Poczty, Finansów, Marynarki, Spraw Wewnętrznych, Rolnictwa;
„zebrania gabinetu” - praktyka organizowania zebrań prezydenta z kierownikami departamentów > gabinet stał się stałą instytucją, choć nie był wymieniony w konstytucji.
Zmiana konstytucji wymaga 2/3 głosów każdej z izb Kongresu oraz zatwierdzenia projektu przez ¾ stanów, należy do konstytucji sztywnych. Pierwszych 10 poprawek, dotyczących praw obywatelskich (z 25 ogółem), nazywanych jest Deklaracją Praw; wprowadziły one:
wolność słowa, prasy, petycji (I poprawka)
wolność noszenia broni (II poprawka)
zakaz kwaterowania wojska w domach prywatnych (III)
nienaruszalność mienia, zakaz samowolnej rewizji (IV)
zakaz zmuszania do składania świadectw przeciwko sobie (V)
gwarancja sądu przysięgłych i szybkiego procesu (o oskarżeniu decydować miała Wielka Ława, o winie Mała Ława; VI poprawka)
zakaz wymierzania nadmiernych i okrutnych kar (VIII).
Zapewniono ochronę własności prywatnej i zabroniono wprowadzania religii państwowej.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w XIX i XX wieku
Przynależność do państwa oparta była w Stanach Zjednoczonych nie na kryterium etnicznym, a na koncepcji obywatelstwa. Gwarantami demokracji są natomiast Deklaracja Niepodległości oraz Konstytucja USA. Przemiany ustrojowe dokonywały się drogą praktyki konstytucyjnej, na którą istotny wpływa wywarło orzecznictwo Najwyższego Sądu Federalnego.
Jako czynniki wpływające na szybkie i głębokie przemiany społecznych i politycznych w XIX i XX w. wymienić należy:
brak wpływu przeszłości historycznej na państwo
sprzyjanie tolerancji panującej w Stanach na rozwój aktywności gospodarczej
warunki jakie oferowały Stany Zjednoczone dawały imigrantom nowe możliwości przedsiębiorczego działania, jakich nie mieli w Europie
Postępował rozwój ekonomiczny, uprzemysłowienie oraz ekspansja terytorialna, czemu sprzyjał intensywny wzrost zaludnienia. W ustroju politycznym - wzmożenie centralizacji, rozrost kompetencji organów federalnych, umocnienie roli prezydenta.
Doktryna Monroe (1823) - zasada izolacjonizmu amerykańskiego uznawana do 1861r, „Ameryka dla Amerykanów”; oznaczało to niedopuszczalność ingerencji Europy w sprawy amerykańskie i odwrotnie.
Przyczyny wojny secesyjnej (1861-1865):
funkcjonowanie odmiennych systemów społeczno-ekonomicznych (północ - przemysł, południe - rolnictwo, niewolnictwo)
odmienne poglądy na politykę zagraniczną (ekspansja na północ / na południe)
spory regionalne i konflikty partyjne.
Wojna doprowadziła do ogromnych zniszczeń i 10-letniej okupacji Południa. Zniesienie niewolnictwa nastąpiło na mocy poprawek z lat 1865, 1868 i 1870. W jego miejsce pojawiło się połownictwo, czyli oddawanie wyzwoleńcowi ziemi w dzierżawę w zamian za połowę plonów. Wpływy plantatorów z Południa na politykę kraju znacznie zmalały.
Po wojnie nastąpił intensywny rozwój Stanów, które stały się jedną z potęg gospodarczych. Rozpowszechniło się przeświadczenie, że prezydent jest rzecznikiem interesów państwa > ugruntowała się jego nadrzędna rola wobec innych organów.
Tendencje te postępowały również w pierwszej połowie XX w., głównie za sprawą wielkiego kryzysu gospodarczego (polityka interwencjonizmu, „Nowy Ład”) oraz udziału w dwóch wojnach światowych.
Ustrój polityczny
Kongres - kompetencje zmalały na rzecz uprawnień stanowych, znacząco zmienił się skład tego organu, który nie był już identyfikowany z reprezentacją narodu.
Senat - wciąż 2 senatorów / stan, co naruszało zasadę równości wyborów (różnice w l. mieszkańców); od 1913 wybory bezpośrednie; Senat stał się głównie strażnikiem praw stanów, zajmował się polityką zagraniczną.
Izba Reprezentantów - 1 mandat / pół miliona mieszkańców; prawo wyborcze aż do II WŚ było zróżnicowane, było bowiem regulowane przez stany; 1870 - prawa wyborcze Murzynów, 1920 - kobiety (XIX poprawka).
Prezydent - zmieniono sposób wyboru: kandydatów przedstawiały partie, a następnie wybierano elektorów w liczbie proporcjonalnej do reprezentacji stanu w Izbie Reprezentantów i Senacie; prezydent nie musiał być przedstawicielem partii większościowej; od 1947 najwyżej dwie kadencje; urząd wiceprezydenta bez większego znaczenia
Na zdobycie przewagi prezydenta w praktyce konstytucyjnej wpłynęły czynniki:
prezydent jako organ jednoosobowy był predestynowany do podejmowania decyzji
poprzez wybory był uważany za reprezentanta całego narodu (a nie tylko np. stanu, okręgu wyborczego)
wytyczanie przez prezydenta głównej linii polityki (orędzia)
historyczna tradycja wybitnych prezydentów.
Nie istniała polityczna odpowiedzialność egzekutywy, a jedynie konstytucyjna.
Kongres dysponował siłami zbrojnymi i wypowiadał wojnę, jednak praktyka uznała działania zbrojne z zasady za „interwencję zbrojną”, a w tej sytuacji decyzja należy do prezydenta. Senat był też potrzebny do nominacji przedstawicieli dyplomatycznych, ale w przypadku braku zgody prezydent wysyłał ambasadorów jako swych osobistych przedstawicieli.
Prezydent nie posiadał inicjatywy ustawodawczej, wygłaszał jednak orędzie (w charakterze projektu) i miał prawo weta zawieszającego (w ciągu 10 dni); w praktyce nie uchylano weta, więc przekształciło się ono w weto stanowcze.
Doradcami prezydenta byli sekretarze stanu, odpowiedzialni tylko przed nim. Zebraniom nazywanym gabinetem przewodniczyła osobiście głowa państwa; nie było to ciało kolegialne.
Kancelaria prezydenta - od 1939; wyłonił się z niej organ Urzędu Prezydenta (kilku sekretarzy stanu itp.), Biuro Budżetowe, Biuro Doradców Ekonomicznych.
System łupów - praktyka obsadzania stanowisk administracyjnych członkami zwycięskiej partii.
System partyjny Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn.
Partia Demokratyczna - zwolenników miała wśród ludności stanów południowych, poparcie katolików, emigrantów, inteligencji; rozszerzenie równości praw wszystkich obywateli, interwencjonizm państwa w sferę stosunków społecznych.
Partia Republikańska - początkowo związana z dział. A. Lincolna, wpływy wielkiego przemysłu; konserwatywny charakter, gospodarka wolna od ingerencji państwa, zacieśnienie federacji, szerokie kompetencje organów federalnych.
Obydwie partie aktywizowały się jedynie w czasie kampanii wyborczych. Istaniły też tzw. partie trzecie o charakterze lokalnym.
Sądownictwo
Dwie struktury sądownictwa: federalna (właściwa sprawom wynikającym z konstytucji, ustaw federalnych lub takich, w których stroną była federacja, stan, obywatele różnych stanów itp.) i stanowa.
Sądy obwodowe - w składzie 1 sędziego, ze spraw karnych tylko te o mniejszej wadze.
Sądy apelacyjne - II instancja, skład 3-osobowy.
Najwyższy Sąd Federalny - w I instancji sprawy dotyczące federacji, przedstawicieli dyplomatycznych lub o wartości przedmiotu przekraczającej 10tyś dolarów; w innych sprawach jako trybunał apelacyjny.
Analogicznie w strukturze stanowego sądownictwa: dwie/trzy instancje z Najwyższym Sądem Stanowym na czele.
Wiele spraw podlegało właściwości obydwu typów sądów (można było wybrać sąd). Sędziowie federalni mianowani byli dożywotnio, sędziowie NSF byli uposażeni jak ministrowie i usuwalni tylko w drodze impeachment.
Przysięgli - w sprawach Karnych i cywilnych; możliwość domagania się ławy przysięgłych jeśli wartość przedmiotu przekraczała 20 dolarów.
Bardzo istotną cechą amerykańskiego sądownictwa jest dopuszczalność badania przez sędziów zgodności ustaw z konstytucją. Szczególną rolę odgrywa tu NSF, który jest traktowany jako interpretator konstytucji, jego decyzje mogą być zmienione tylko nowelizacją ustawy zasadniczej.
9
Rozdz. XIX - Stany Zjednoczone Ameryki Płn. XVIII-XXw