Rozdział XIX

Odpowiedzialność karna, konsekwencje popełnienia czynu określonego w ustawie karnej przez nieletniego, odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

1. Uwagi wprowadzające

Art. 1. § 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Odnosi się to do osób fizycznych, które ukończyły 17 lat.

Przesłanką odpowiedzialności karnej jest naruszenie przez podmiot normy sankcjonowanej oraz możliwość i obowiązek zastosowania wobec tego podmiotu środków przewidzianych w normie sankcjonującej.

2. Postępowanie z nieletnimi

1. Uwagi wprowadzające

Wyodrębnienie zasad odpowiedzialności nieletnich sprawców nastąpiło na przełomie XIX i XX wieku. Uchwalona 26 października 1982 ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Rozbudowanie elementów podejścia opiekuńczego (paternalistycznego).

2. Cel ustawy

Celem ustawy jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego. Rolą ustawy jest również umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa.

Dlatego zgodnie z art. 3 § 1 ustawy W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.

3. Zakres obowiązywania

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich w art. 1 § 1 wyznacza 3 podmiotowo-przedmiotowe zakresy obowiązywania:

1)   zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,

2)   postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,

3)   wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.

Równocześnie:

§ 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o:

  1)   "nieletnich" - rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1,

  2)   "czynie karalnym" - rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako:

a)  przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo

b)  wykroczenie określone w art. 51, 62 ⁽¹⁾, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu wykroczeń.

Okoliczności świadczące o demoralizacji: naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych

4. Środki przewidziane w ustawie

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie operuje karami (kryminalnymi), a jedynie środkami – wychowawczymi i poprawczymi, które te założenia mają realizować.

Art. 6. Wobec nieletnich sąd rodzinny może:

  1)   udzielić upomnienia,

  2)   zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia,

  3)   ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,

  4)   ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego,

  5)   zastosować nadzór kuratora,

  6)   skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,

  7)   orzec zakaz prowadzenia pojazdów,

  8)   orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,

  9)   orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym,

  10)   orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym,

  11)   zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

5. Zasady orzekania środków

Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego

Czas trwania orzeczonego środka zależy od jego rodzaju. Część orzeczona i wykonana do 18 roku życia, pozostałe trwają do ukończenia 21 roku życia – np. nadzór kuratora.

Ustawodawca przewidział wypadki, w których nieletniemu można wymierzyć karę: art. 10 § 2 k.k. oraz art. 13 i 94 ustawy.

Art. 13. Jeżeli wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a), ale w chwili orzekania ukończył lat 18, zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym - sąd rodzinny może wymierzyć karę, gdy uzna, że stosowanie środków poprawczych nie byłoby już celowe. Wydając wyrok skazujący sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art. 94. Jeżeli nieletni, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, ukończył lat 18 przed rozpoczęciem wykonania orzeczenia, sąd rodzinny decyduje, czy wykonać orzeczony środek, czy od jego wykonania odstąpić i wymierzyć sprawcy karę. Wymierzając karę sąd stosuje nadzwyczajne jej złagodzenie. W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może odstąpić od wymierzenia kary, zwłaszcza gdy w zachowaniu sprawcy nastąpiła istotna poprawa. W razie wymierzenia kary pozbawienia wolności albo kary ograniczenia wolności czas jej trwania nie może przekroczyć okresu, jaki pozostaje do ukończenia przez sprawcę lat 21.

3. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

Podmioty zbiorowe (kolektywne) – spółki, przedsiębiorstwa, fundacje

Ustawa z 28 października 2002 o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Nowelizacja obszerna w 2005.

Zdaniem TK – regulacje ustawy określają odpowiedzialność o charakterze represyjnym i wszystkie konstytucyjne standardy odnoszone do prawa karnego mają zastosowanie także do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

Osobę fizyczną musi łączyć z określonym podmiotem zbiorowym szczególna, określona w ustawie, więź. W myśl art. 3 musi to być osoba:

1. Działająca w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia

2. Dopuszczenia do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków

Podmiot zbiorowy – osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.

Kolejne przesłanki odpowiedzialności:

• - wina podmiotu zbiorowego

• - brak należytej staranności w wyborze os. fizycznej bądź braku należytego nadzoru nad tą osobą,

• - popełnienie przez os. przestępstwa z art. 16,

• - zachowanie to przyniosło/mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową,

W konsekwencji wszczętego postępowania sąd orzeka karę pieniężną wobec podmiotu zbiorowego w wysokości od 1000 do 20 000 000 zł, nie wyższą jednak niż 10% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn.

Art. 8 Wobec podmiotu zbiorowego orzeka się przepadek:

1. przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub

które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego;

2) korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego;

3. równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby

pośrednio z czynu zabronionego.

Art. 9 Wobec podmiotu zbiorowego można orzec:

1) zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub

sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;

2) zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego

środkami publicznymi;

3) zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita

Polska jest członkiem;

4) zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;

5) zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej;

6) podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Art. 10.

Orzekając karę pieniężną, zakazy lub podanie wyroku do publicznej wiadomości, sąd

uwzględnia w szczególności rozmiary korzyści uzyskanej przez podmiot zbiorowy,

a także społeczne następstwa ukarania.

Ustawa reguluje też kwestię recydywy (art. 13), przedawnienia karalności (art. 14), przedawnienia wykonania orzeczonych środków (art. 15).

Ustawa nie przewiduje żadnych mechanizmów zapobiegających uniknięciu odpowiedzialności.

4