Jednostki geopolityczne - zanik procesu dekolonizacji
Polityczna mapa świata i jej zmiany
1.Okres feudalizmu, wielkie odkrycia geograficzne
Przed odkryciami istnieją izolowane obszary o nierównej l. zaludnienia, różnym poziomie cywilizacyjnym (Europa, Azja, Afryka + wyizolowane grupy Azteków, Inków, Majów). Największą przeszkodą ocean. Podróż Normanów na zach. półkulę w X w. niewiele zmieniła, bo Europa nie była jeszcze przygotowana technicznie do zasiedlania tych obszarów.
Feudalizm=> brak silnej władzy centralnej, rozdrobnienie polityczne; dopiero międzynarodowe i wewn. powiązania gospodarcze przyczyniły się do kształtowania wielkich państw, a z nich p. narodowych
XV w. - opanowanie oceanów. Odkrycie Ameryki spowodowało wzrost znaczenia Hiszpanii i Portugalii (spadło natomiast znaczenie Wenecji, Genui i Aleksandrii)
Układ w Tordesillas 1494=> podział świata między ESP i POR, którego dokonał Papież Aleksander VI wzdłuż 46˚ dł. geograficznej zach. (=”południk papieski” - 2000 km na zach. od Wysp Zielonego Przylądka).
Układ w Saragossie w 1529r. przedłużył linię podziału na drugą półkulę, na 145˚ dł. geogr. wsch.
Portugalia i jej podboje:
2. podróz Vasco da Gamy 1502 r.→ podboje w Indiach i na Cejlonie, Moluki, Makao w XVIw, Ormuz u wejścia do Zat. Perskiej. Jako pierwsi nawiązali stosunki handlowe z Japonią, przejęli w swoje ręce handel z Chinami. Zdobycze afrykańskie: Angola, Mozambik, Zat. Gwinejska, W-py Zielonego Przylądka. W Am. Płd niezgodnie z warunkami traktatu z T. opanowali Brazylię. Zasięg POR kolonii miał największy zasięg w XVIw.
Hiszpania i jej podboje :
→konkwista (m.in.Cortez 1519r, Pizzaro 1531-1535). W 1536r. powstaje królestwo Nowej Hiszpanii( tereny Meksyku wraz z ziemiami utraconymi na rzecz USA w XIXw., Am. Środkowa, Antyle).Zajęto terytorium Peru, Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Chile. Wyższość cywilizacyjna umożliwia podbój autochtonów, zniszczenie cywilizacji Inków, Majów i Azteków. Podróż F. Magellana (Portugalczyk w służbie SPA) dookoła świata w latach 1519-1522 zaowocowała zagarnięciem Filipin i Wysp Mariańskich. Utrzymywano monopol na handel ze swoimi koloniami (w wymianie handlowej udział brali jedynie kupcy oraz statki hiszpańskie) Najważniejsze porty: Barcelona (obsługiwała handel z krajami śródziemnomorskimi), Kadyks, La Coruna. Udział SPA pod koniec XVIw w światowym wydobyciu kruszców oceniano na 83%.Przemysł, rzemiosło, handel raczej słabo rozwinięte.
Mimo nagromadzonego kruszcu ani SPA, ani POR nie były w stanie opanować i utrzymać podbitych obszarów. Utrata pozycji na rzecz państw o lepiej rozw. handlu i przemyśle- WB, FRA i
Niderlandów :wyzwolone spod dominacji SPA, obejmowały także część Belgii oraz niewielką część Francji.
XVIIw→ opanowanie Cejlonu, Moluki, kilku wysp archipelagu Malajskiego, portugalskich kolonii w Indiach+ Gujana(Surinam), w 1626 założenie kolonii Nowy Amsterdam(dzisiejszy NY)w Am Pn.
W przeciwieństwie do Spa nie próbowali opanować całego terytorium, ale tylko pkt. handlowe. Okres ich panowania (poł. XVIIw)= posiadłości w Brazylii, Gujanie, na wybrzeżu Gwinei, władali
Jawą,Cejlonem, Nowym Amsterdamem. Handlowali jako jedyni z Japonią. Główne ośrodki handlu i przemysłu: Amsterdam, Brugia(we Flandrii), Antwerpia.
Anglia:
wyrasta na nową potęgę morską w XVI w.; zagarnia kolonie holenderskie w Indiach i i Ameryce.
1585 Walter Raleigh zaanektował obszary obecnej Virgini. Stają się potęgą przemysłową oraz militarną zdolną pokoną potęgę handlową Niderlandów. Akt Nawigacyjny 1651r zobowiązywał kupców angielskich do transportu towarów wyłącznie statkami rodzimymi bądź statkami kraju w którym został wyprodukowany. Z niego wynikało wiele wojen WB-Niderlandy, w końcu Holendrzy ustępują jednak zachowują kolonie w Indonezjii, Surinam i kilka mniejszych wysp na Morzu Karaibskim m. in. Curacao. XVII Anglia opanowywuje Wyspy Brytyjskie, przyłącza Irlandię i Szkocję taki układ terytorialny przetrwa do 1921r. XVII-XIXw przez okres 125 lat rywalizacja o hegemonie między WB i FR, ostateczne zwycięstwo bardziej uprzemysłowionej WB Podboje kolonialne: Barbados,Bermudy,, Bahama, Jamajka.Liczne spory wokól Gwadelupy pomiędzy FR i WB- ostatecznieFR. FR też Hispaniola(haiti). Hiszpania zachowała Kubę, Puerto Rico i wschodnią część Haiti.
Kolonizacja kontynentu amerykańskiego przez WB i FRA:
Francuzi osiedlają się na obszarze dzisiejszej Nowej Szkocji i w dolinie Rzeki Św. Wawrzyńca, przy ujścu Rzeki Missisipi założono Luizjanę, w 1717 powstał Nowy Orlean- główny ośrodek tej prowincji.W koloniach liczba osadników francuskich(ok 20-30 tys) była dużo mniejsza niż angielskich(ponad milion). Ponadto kolonizacja FRA ograniczała się do zakładania faktorii handlowych, punktów strategicznych i misji katolickich. Kolonie brytyjskie miały bardziej różnorodne struktury gospodarcze, powstawały nad zatoką Chesapeake, przy ujściu rzeki James, w Nowej Funlandii, nad zatoką Massachusetts i w rejonie zatoki Hudson.
W wyniku dwóch wojen FRA-WB w latach 1701-1713 i 1756-1763 Kanada i wschodnia część Luizjany przeszły w ręce WB.Pokój kończący wojnę 7-letnią stwierdzał iż Kanada i wszystkie terytoria na wsch od Missisipi, z wyj. Nowego Orleanu przechodzą pod panowanie bryt., reszta przypadła SPA.FRA pozostają St Pierre i Miquelon W 1774 zawart Akt z Quebec, pozwalający na posługiwanie się jęz. francuskim i wyznawania katolicyzmu potomkom FRA Największe posiadłóści FRA zachowała w Indiach Zachodnich i w Ameryce Południowej(Gwadelupa, Martynika,i Gujana Francuska).
Istotna rola angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w opanowaniu subkontynentu indyjskiego, zabezpieczenie szlaku z metropolii do Indii przez okupację wybrzeży Zatoki Gwinejskiej i wysp Św. Heleny, Seszeli, Malediw.
Eurazja: XVIIw→ opanowanie przez Rosji Syberii +Alaski XVIII
Europa:istotną zmianą na mapie politycznej były również rozbiory Polski.
Rozszeszenie stosunków gospodarczych i migracje ludnościowe=> „europeizacja” obszarów, które dotąd były poza wpływem Europy. Nowo powstałe USA nie zakłócały jeszcze w XVIII w europocentrycznej struktury gospodarczej świata.
2.Okres kapitalizmu. Rewolucja przemysłowa
Wielkie wynalazki techniczne, wykorzystanie energii pary wodnej, przechodzenie z indywidualnej pracy ręcznej warsztatów rzemieślniczych→manufaktur→fabryk dało WB przodujące miejsce w produkcji światowej. Wywłaszczenie chłopów przygotowało siłę roboczą dla wielkiego przemysłu, jednak nastąpiła degradacja rolnictwa. XVIII/XIX w upowszechnianie produkcji maszynowej w USA, FRA, GER=> osłabienie pozycji WB w tej dziedzinie. Rewolucję przemysłową charakteryzowało powstawanie okręgów p. w sąsiedztwie obszarów wydobycia węgla. Krystalizowały się 2 antagonistyczne klasy burżuazja i proletariat. Wzrasta urbanizacja.
Rewolucja Francuska wpłynęła na polityczne umocnienie rew. przemysłowej.
Kongres wiedeński1815r, kończący epokę napoleońską dokonał anachronicznego podziału Europy. Belgia+Holandia→Królestwo Zjednoczonych Niderlandów (do1830), wieczysta neutralność dla Szwajcarii (powiększona o 3 kantony), dla Prus:pn. część Saksonii, dolna i pn. część dolnej Nadrenii, cz. Westfalii, Pomorze, Wlk.Ks Poznańskie,Austria powiększona o: pn Włochy z wyj. Piemontu, niewielkie obszary nad Renem,region Salzburga, Galicja, powstało Królestwo Polskie oraz Rzeczpospolita Krakowska. Powstał także Zw. Niemiecki
Po kongresie WB przydzielono Maltę oraz Helgoland. w XIXw umocniła swoją pozycję w Australii. W 1901 kolonie australijskie łączą się tworząc dominium brytyjski - Zw. Australijski. Od 1907 Nowa Zelandia także o statusie dominium. Do końca XIXw zakończono podbój Indii, Singapuru, płd. wybrzeża Płw. Malajskiego. Umocniono też dogą do Indii:wyspy Mauritius(1810), Adenu(1839), region Przylądka Dobrej Nadziei. W Kalkucie i Bombaju powstały pierwsze fabryki przemysłu włokienniczego.Ponadto istotne posiadłości WB pod koniec XIXw: Egipt, Sudan, Gibraltar, Tanger, Aden, Singapur, Jamajkę,Falklandy i Honkong.
Chiny XVIII/XIXw o statucie półkononialnym ówczesnych mocarstw(dla nich prawo handlu bez cła w tzw. otwartych portach i zakładania baz wojskowych i osiedli=>w 1845 powstaje Szanghaj- osiedle MN niepodporządkowane władzom chińskim)
Kraje Am. Łacińskiej(z wyj. Kuby i Puerto Rico) uzyskały niepodległość w latach 1810-1825 i stały się republikami->Poza Brazylia,która republiką dopiero od1889r.XIXw powstają: Mexyk, Gwatemala,Salwador, Honduras, Nikaragua, Kostaryka,Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Peru, Boliwia, Chile, Paragwaj, Argentyna, Urugwaj,Dominikana.
Powiększanie obszaru Stanów Zjednoczonych:
1803 zakup od FRA Luizjany(15mln $)
1819 zakup Florydy od Hiszpanii za bezcen
1844 aneksja Teksasu=> wojna z Meksykiem, zajęcie terytorium obecbych stanów: KAlifornia, Arizona, Nevada, Utah, cz. Nowego Meksyku, Kolorado , Wyoming
1853 zajęcie Płd Arizony i i reszty Nowego Meksyku
1846 przy ustalaniu granicy z Kanadą WB zrzekła się Oregonu
1867 zakup Alaski od Rosji Radzieckiej za 7,2 mln dolarów
Niemcy „w tyle” za USA, WB, FRA w I poł XIXw,ale w II poł poważnie wkraczają na arenę MN:
utworzony ZW Celny w 1834r integrował rozdrobniony kraj (jedna taryfa celna na towary wwozowe
rozbudowa kolei => integracja terenu
aneksja Alzacji i Lotaryngii bogatych w surowce
kontrybucja od Francji 5 mld franków zasiliła budżet
Nastąpiło także Zjednoczenie Włoch 1870r. Państwo Kościelne odrodzi ło się w 1929 roku w postaci Wtykanu.
Dezintegracja Imperium Osmańskiego=> zainteresowanie mocarstw europejskich cieśninami łącącymi M. Czarne i Śródziemne.XVIIIw autonomia Mołdawii i Wołoszczyzny, które w 1861 utworzyły Rumunię.Pocz XIXw:pewna autonomia Serbów w wyniku powstania, oraz nizależnożć Grecjii.Układ w San Stefano kończący wojnę RUS-TUR stanowił o pełnej kapitulacji TUR. Uznała ona niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii; powiększono terytorium Bułgarii i Grecji, Austra okupowała BiH, RUS otrzymała obszar na Zakaukaziu, odebrała cz. Besarabii, Cypr dla WB, Algieria dla FRA,a Tunezja i Egipt uniezależniły się od Turcji.
3.Okres imperializmu
XIX/XXw nie ma już „ziem niczyjich”; szybki rozwój techniki dzięki wielkim wynalazkom (telefon, żarówka, silnik, spalinowy), wzrasta wydobycie i aznaczenie ropy naftowej(” czarnego złota”).Zostaje zintensyfikowany rozwój transportu( linii kolejowych, magistrali transkontynentalnych →1. w 1869 połączyła NY-Chicago-San Francisco; w 1903 powstaje magistrala syberyjska; 1882 tunel Św Gotharda,1906 tunel Simploński).W 1869 powstaje Kanał Sueski, w 1914 Panamski,1914 Kanał Kiloński.
Rozwój komunikacji i obniżenie jej kosztów wpłynęło na masowe migracje.Rozwój środków łączności=> lepsza łączność i przekazywanie inf.(1850-1. kabel łączący WB i kontynent europejski).
Charakterystyczną cechą tego okresu była centralizacja kapitału i przemysłu
KARTELE-dokonywały podziału rynków zbytu i ustalały rozmiary produkcji dla usunięcia konkurencji
SYNDYKATY-jednoczyły się dla wspólnej sprzedaży towarów i nabycia surowców
TRUSTY- zjednoczenie własności przedsiębiorców, których właściciele są udziałowcami
KONCERNY-wiążą przedsiębiorstwa lub trusty na podst. wpólnej finansowej zależności od grupy kapitalistów
Kapitał przemysłówy i bankowy zaczął się zrastać w kapitał finansowy.Export kapitału:WB gł we własnych posiadłościach zamorskich,USA, Am Lat;FRA pożyczki gł w Europie,Rosji;GER w Europie, TUR i CHI.Europa wprowadzała protekcjonistyczne cła, szukała nowych rynków zbytu→podbój kolonii
4.Kolonie(+warto rzucić okiem na mapę)
Motywem do podboju kolonii były względy surowcowe, bądź strategiczne (WB: Cypr, Malta, Gibraltar; USA: Midway, Wake, Guam).W 1914 cała Afryka(poza 2 półnizależnymi terytoriami- Liberią i Etiopią) została skolonizowana. Polityczny status Antarktydy został uregulowany w 1961r. (15 zainteresowanych krajów zrezygnowało z roszczeń terytorialnych i zobowiązało się do nieprowadzenia działalności o charakterze militarnym). Kolonie występowały gł w strefie międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej →absolutna władza polityczna i gospodarcza kolonizatorów, →utrzymywanie pozostałości syst. feudalnego(niewolnictwo).
Największe imperium kolonialne WB:
mogło pozwolić sobie na prowadzenie polityki wolnego handlu i „otwartych drzwi”.
marynarka wojenna i handlowa wiązała rozproszone terytoria i umożliwiała panowanie nad nimi(Two Powers Standard -flota brytyjska ma być silniejsza niż 2 najsilniejsze po WB razem wzięte)
XIXw=> osłabienie ekonomiczne imperium:
wyczerpanie strategicznych zasobów surowcowych(rudy żelaza, metale kolorowe)
wzrost znaczenia ropy naftowej( brak ropy w koloniach bryt.)
wzrost konkurencji ze str. Niemiec i USA
wzrost znaczenia Pacyfiku (Anglii brakowało tam pkt. oparcia)
W dalszym jednak ciągu WB była „bankierem świata”=>do Iwś była największym eksporterem kapitału. Typologia kolonii:
zamieszkałe przez ludność autochtoniczną →rządy gubernatora (z wyj. Indii)
prawie sami osadnicy brytyjscy →dominia (autonomia z własnym rządem) np.Kanada od 1867, Zw. Australijski od 1901r, New Zeland 1907r
FRA:
Rewolucja przemysłowa odbyła się później niż w WB →słaba baza energetyczna, konieczność importu →duże złoża rudy żelaza w Lotaryngii, ale ta kraina odpadła od FRA w 1871 →kryzys demograficzny →zacofanie i rozdrobnienie rolnictwa.
Ważne zdobycze kolonialne:
protektorat nad Tunisem(1881), kolonia i protektoraty w Indochinach( Kochinchina-od 1862, Kambodża 1863, Annam 1884, Tonkin 1885, Laos 1893), Kongo FRA (1883-1885), Madagaskar 1886, Tahiti 1891, opanowanie Dahomeju 1892-93, protektorat nad Marokiem 1912
Przed Iwś dysproporcja między FRA faktycznym potencjałem ekonomicznym, a pozycją mocarstwa kolonialnego
RUS:
Rosja Carska była w porównaniu z krajami kapitalistycznymi b. opóźniona →przeżytki feudalne
→wysoki stopień koncentracji przemysłu. Wydobycie ropy w Baku stanowiło w 1901r. ok. 50% światowej eksploatacji, rudy manganu w rejonie Cziatury w 1913 ok. 1/3 prod światowej, jednak ogólny poziom uprzemysłowienia b. niski. Przemysł ciężki został opanowany przez kapitał zagraniczny( gł. FRA, WB, GER, BEL).Zależność finansowa z tytułu pożyczek finansowych implikowała zależność polityczną. Na rozległym obszarze panował niski poziom oświaty i kultury =>dysproporcje hamowały rozwój gospodarki i osłabiały obronność kraju ( wojna 1904-1905, Iwś). Dążenia do zdobycia dostępu do otwartego , niezamarzającego morza.
JAP:
Przełamanie izolacji w XIXw, „Rewolucja Meidżi” → reformy mające zlikwidować syst. lenny i wprowadzić monarchię centralistyczną. Przyswajanie europejskich osiągnięć techniki i nauki.
1895 wojna JAP-CHI => bezsilność CHI; JAP zajmują Tajwan, Peskadory, Płw Liaotung z Portem Arthur; uznano niezależność Korei. JAP zrezygnowała z Liaotungu→3 lata później pod dzierżawą RUS(=>dostęp RUS do M Żółtego)
wojna 1903-1904(antagonizmy RUS-JAP w Korei i Mandżurii)=>JAP odzyskuje Port Arthur i Dalien, płd część kolei zbudowanej przez RUS w Mandżurii, uznanie przyszłego protektoratu nad Koreą
CHI:
⇒1913r odłączenie Tybetu od Chin pod wpływem i przy poparciu WB=> formalnie niezawisły kraj o feudalno-teokratycznym ustroju.
⇒ faktorie i koncesje mocarstw europejskich w wielkich portach chińskich Rejon Płw. Bałkańskiego:
W wyniku wojen bałkańskich 1912-1913 Grecja i Serbia powiększyły swój obszar, Bułgaria uzyskała dostęp do M. Egejskiego, zrzekła się jednak na rzecz Rumunii płd Dobrudży; powstała Albania; TUR zachowała ważne pod wzgl. strategicznym cieśniny i płd-wsch skrawek półwyspu przylegający do Stambułu.
∗współczynnik kolonialny wdg. Supona= pow. kolonii/ pow. kraju macierzystego
Kategoria państw terytorialnie wielkich, ale zacofanych ekonomicznie(charakt. półkolonii):
Chiny, Turcja, Persja.
USA:
Prod. przemysłowa USA w 1913 stanowiła ponad 1/3 prod światowej. Ośrodek przemysłowy w Pensylwanii(XIX), przesunął się na pocz XX do Ohio. 1862 Homestead Act=> bezpłatne przydzielanie ziemi na zach od Missisipi osadnikom, → przypływ siły roboczej gł z krajów europejskich.
Dogodne położenie geostrategiczne: →izolacja= bezpieczeństwo, →dogodne warunki komunikacyjne=>kontakty ze światem.
Liczne bogactwa naturalne; dogodne warunki do rozwoju rolnictwa
europocentryzm struktury gospodarczej ustąpił nowej strukturze dwucentrycznej (europ-am)
ekspansja i interwencjonizm: panamerykanizm„Ameryka dla Amerykanów”, doktryna Monroego; liczne interwencje: Chile, Nikaragua, Brazylia, Kuba, Kolumbia, Honduras, Panama, Dominikana => kontrola nad Zat. Meksykańską i M. Karaibskim
posiadłości: Alaska,Aleuty,Hawaje,Wake,Filipiny,Samoa wsch,Guam, Puerto Rico
GER:
Niedogodne położenie geostrategiczne (pomiędzy FRA i RUS).Kierunki ekspansji: Afryka, Daleki i Bliski Wsch, Bałkany
budowa kolei bagdadzkiej(do Oceanu Indyjskiego=>napięcia GER-WB)
silna flota handlowa i wojenna
dążenie do opanowania ujścia Renu
wzrost demograficzny, urbanizacja
pocz. XXw wyprzedzenie w produkcji przemysłowej WB
posiadłości: Togo, Kamerun, Helgoland, W-py Karoliny, Marshalla, Nauru, Archipelag Bismarca, Ziemia Cesarza Wilhelma, W-py Salomona, Samoa zach.
mocarstwa mocarstwa przemysłowe,
kolonialne: ≠ ekonomiczne:
WB,FR GER,JAP,USA
5.I wś i jej wpływ na zmianę mapy Europy:
Antagonizmy : niem-franc(Alzacja i Lotaryngia, bryt-niem(rywalizacja gosp. i wyścig zbrojeń na morzu), niem-austr-ros(kolizja interesów na Bałkanach i Bliskim Wsch.).Wojna o nowy podział świata →p. centralne:Niemcy, Austro-Węgry,Turcja, Bułgaria, →Ententa: WB,RUS,FR+USA,JAP, ITA;łącznie po str ententy 27 państw. Głównym wierzycielem USA.Powojenne Niemcy ogniwem tzw. „kordonu sanitarnego”skierowanego przeciw Rosji Radzieckiej.
FRA otrzymała Alzację i Lotaryngię, BEL Eupen i Malmedy, Dania -Szlwezwig
utrata kolonii przez Niemcy, „mandaty” przekazano:
•Kamerun i Togo →WB/FR, Afryka Płd-Zach→ Zw. Płd Afryki,będący dominium brytyjskim,Niemiecka Afryka Wsch podzielona na Tanganikę(dla WB) i Ruandę Urundi(dla Belgii)
•W-py na O. Spokojnym na pn od równika dla JAP, kolonie na płd od równika dla Astralii, WB i Nowej Zelandii
•Miasto Cingtao, które JAP zagarnęła już w 1914 pozostało w jej posiadaniu do 1921r.
niepodległość uzyskały: Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia,Czechosłowacja, Królestwo SHS, Węgry (+Austria)
Rumunia powiększyła swe terytorium o Siedmiogród, Bukowinę, Banat i Besarabię
Istrię z Triestem, Tryden, płd. Tyrol po przełęcz Brenner (dawne obszary Austrii) przyłączono do Włoch
Bułgaria straciła na rzecz Grecji dostęp do M.Egejskiego. Ponadto układ z Sevres przyznał Grecji Trację wsch. i okręg Smyrny w Azji. Ostatecznie jednak tereny te pozostały przy Turcji
Dardanela i Bosfor zostały zdemilitaryzowane i otwarte dla okrętów i statków wszyskich państw.
WB otrzymała Irak, Palestynę i Transjordanię. W 1914 ogłósiła swój protektorat nad Egiptem, sankcjonując sytuację faktyczną od lat 80-tych XIXw.1922 została zmuszona do uznania formalnej niezawisłości Egiptu.
Syria i Liban mandatem francuskim
na Płw Arabskim niezależność uzyskały Hidżaz z Mekką i Medyną. W 1925r. państwo Nedż podbiło Hidżaz, tworząc monarchię, którą w 1932r nazwano Arabią Saudyjską
=>Mapa polityczna świata zbliżyła się do mapy narodowościowej, wzrosła liczba państw.
6.Powstanie Związku Radzieckiego
1922 na I Zjeździe Rad przyjęto Deklarację i Umowę o utworzeniu ZSRR. W jej skład weszły:
Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR, Zakaukaska FSRR, a w 1924 Uzbecka SRR i Turkmeńska SRR. Obok republik powstały republiki autonomiczne oraz okręgi narodowościowe.
Powstawały nowe ośrodki i okręgi przemysłowe w pn-zach cz. kraju, na Uralu, we wschodniej Syberii, w Kazachstanie.
7.Okres Międzywojenny
Gospodarkę tego okresu charakteryzowała dysproporcja pomiędzy mozliwościami podukcyjnymi spowodowanymi rozwojem techniki i wzrostem wydajności pracy a rozmiarami produkcji określanymi popytem. Rozwijały się „nowe” gałęzie przemysłu m. in energetyki Stany Zjednoczone prowadziły politykę izolacjonizmu, polityka imperialistyczna była kontynuowana w postaci eksportu kapitału(=>pośredni wpływ na sprawy europejskie).Wielki Kryzys , który rozpoczął się w 1929r sprawił, iż dopiero na 2 lata przed wybuchem IIwś USA osiągnęły poziom okresu przedkryzysowego
Okres Międzywojenny w WB to czas ogólnej depresji gospodarczej i bezrobocia(dotknął gł. „stare” gałęzie: górnictwo, hutnictwo, przemysł włókienniczy).W 1931 wprowadzono statut westministerski, który przyznawał dominiom równouprawnienie w stos. z WB.Za pomocą uprzywilejowanych ceł chciano zacieśnić związki ekonomiczne metropolii z jej koloniami.W rzeczywistości rosła zależność jednostronna,dominia dzięki rozwojowi własnego przemysłu coraz mniej potrzebowały bryt. artykułów. W 1937 Irlandia ogłosiła się samodzielną republiką. Układem waszyngtońskim został przypieczętowany koniec hegemonii WB na morzach. Straciła ona nie tylko przodującą pozycję polityczną, ale także ekonomiczną
FRA przekształciła się z kraju rolniczo-przemysłowego w przemysłowo-rolniczy o zaawansowanej koncentracji finansów i prod. przemysłowej. Dokonano odbudowy oraz rozbudowy bazy energetycznej, gł. w postaci elektrowni wodnych.Jednak FRA nie umiała należycie wykorzystać warunków naturalnych, położenia geograficznego, zwycięstwa w Iwś, do polepszenia pozycji gosp i polit.
GER stopniowo zwiększały swoją produkcję. Największym w Europie okręgiem przem. było Zagłębie Ruhry(węgiel kamienny, stal, wielka chemia). Nie uniknęły jednak kryzysu nadprodukcji, a w latach 1929-33 bezrobocie przekroczyło 5mln.Po 1933 jeszcze b. dążono do podporządkowania gospodarki zbrojeniom. W związku z brakiem wielu surowców, planowano nowy podział świata i podbój kolonii.1938- Anschluss Austrii.W 1939 utworzono Protektorat Czech i Moraw, w marcu wymuszono na Litwie zrzeczenie się Kłajpedy.
JAP także rozbudowywała siły zbrojne i chociaż na świecie zajmowała dop. 6 miejsce pod wzgl. produkcji , to to odgrywała b. istotną rolę w regionie Dalekiego Wschodu. 1931/32 JAP napada na CHI i zajmuje Mandżurię, cz. Mongolii, tworząc Mandżukuo.1937 JAP ponownie rozpoczyna wojnę w celu podboju Chin, rok później dokonuje agresjii na Związek Radziecki, która jednak zostaje odparta.
ITA w latach 1935-36 podbijają tkwiącą jeszcze w feudaliźmie Etiopię.W IV 1939 roku zajmują Albanię
8.Mapa polityczna po IIwś:
traktat pokojowy ZSRR-FIN w 1940, Przesmyk Karelski,zach i pn. wybrzeże jeziora Ładoga dla ZSRR =>nowa wspólna granic norwesko-radziecka. W 1940 do ZSRR przyłączyły się Litwa, Łotwa i Estonia. W Poczdamie przyznano ZSRR cz. Prus Wschodnich z Królewcem(Kaliningrad). W skład ZSRR weszły również: zach Ukraina, zach. Białoruś, Ruś Podkarpacka, Bukowina, Besarabia, Sachalin, W-py Kurylskie.
W 1949 r powstała RFN i socjalistyczna NRD
Polska odzyskała Śląsk, Pojezierze Mazurskie,pozostałą cz. Pojezierza Pomorskiego, Ziemię Lubską
okupowaną w czasie wojny Alzację i Lotaryngię zwrócono FRA, Eupen i Malmedy Belgii, zagarnięte przez Hitlera tereny wróciły do Czech
Na konferencji Wielkiej Czwórki w Paryżu w 1947 Jugosławia otrzymała: szereg wysp na Adratyku, płwysep Istria, cz. krainy julijskiej; rejon Triestu wydzielono jako „wolny obszar” i w 1954 podzielono między ITA i Jugosławię
GRE otrzymała Dodekanez i Rodos
przywrócono niezawisłość Albanii i Etiopii, a posiadłości afrykańskie Włoch przekazano ONZ
Siedmiogród przyznano Rumunii, która z kolei zwróciła ZSRR Besarabię i pn. Bukowinę oraz Bułgarii południową Dobrudżę
Dopiero w 1955 Austria uzyskała niezawisłość jako suwerenne państwo, w granicach z 1938r, zobowiązane do neutralności
JAP straciła płd Sachalin i Kuryle, wyspy Haboniai i Sikotan, zwróciła CHI Mandżurię i Tajwan. Terytoria mandatowe JAP przejęły USA
w V.1948 USA proklamowały w swojej strefie Republikę Koreańską, w odpowiedzi powstała Koreańska Republika Ludowo Demokratyczna. Ich granica przebiegała wzdłuż 38˚ szer. geogr. zach
na obszarze Indochin Wietnam w 1945 stworzył niepodległą republikę. W1976r nastąpiło zjednocznie Wietnamu
1945 proklamacja niezawisłości Indonezji
1949 powstaje CHRL
9.Dekolonizacja
Jest to proces likwidacji systemu kolonialnego w świecie. Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym, uchwalona 14.XII 1960 przez ZOONZ. Objęte nią zostały terytoria niesamodzielne, powiernicze oraz wszystkie inne które nie osiągnęły jeszcze niepodległości Niepodległość może być uzyskiwana:
1.terytorium kolonialne jako całość osiąga niepodległość
2.2 lub więcej teryt. kolonialnych tworzy państwo (np. ZEA)
3. z teryt. kolonialnego powstają 2 lub kilka państw(np. rozpad Powierniczych Wysp Pacyfiku-Mikronezji)
Inne sposoby to stowarzyszenie(np. Portoryko z USA) bądź integracja(np. Alaska i Hawaje z USA).
=>nie muszą one mieć charakteru dobrowolnego.
Zależność ekonomiczna byłych kolonii od dawnych metropolii trwa często jeszcze b. długo
Nożyce cen(„terms of trade”=> dysproporcja między cenami towarów na korzyść krajów uprzemysłowionych) sprawiły iż dawne mocarstwa nie poniosły wielkich strat z tytułu utraty kolonii.
W 1903 r. grupa ludzi silnie związana z kapitałem amerykańskim ogłosiła powstanie nowego państwa na terenie Kolumbii pod nazwą Panamy, a USA szybko wsparły ten nowy twór interweniując zbrojnie
traktat Hay-Bunau-Varilla :
- Miał on obowiązywać po wieczne czasy
- USA gwarantowały niepodległość Panamy
- USA posiadały prawo do używania, zajęcia i władzy nad pasem ziemi o szerokości 10 mil
w celu zbudowania i eksploatacji kanału
- Cała władza zwierzchnia nad w.w. pasem należała do USA przy wykluczeniu sprawowania
praw zwierzchnich przez Panamę, Nie oznaczało to jednak wyzbycia się suwerenności nad
tym pasem przez Panamę.
- Kanał miał być wieczyście neutralny i wolny dla żeglugi wszystkich państw na warunkach
z Traktatu USA-Wielka Brytania z 1901 r. (art. 3).
- USA mogły użyć sił zbrojnych w celu ochrony kanału jego urządzeń oraz korzystających
z niego okrętów.
- USA mogły założyć swoje bazy w strefie kanału w celach przedstawionych powyżej.
- Żadna zmiana rządu Panamy ani ewentualne jej wejście w skład innego państwa nie
mogła zmienić ustanowionego w traktacie stanu rzeczy.
- Rząd USA miał płacić rządowi Panamy 250 tys. USD rocznie jako opłatę za wszystkie przywileje.
Budowę kanału rozpoczęto w 1904 roku. a skończono w 1914 facto była to kontvnuacja francuskiej inwestycji prowadzonej przez Francuza Ferdynanda Marie De Lesseps. która upadła w 1889 r. Następny traktat w 1955 r., ale nie zmieniał on w znacznym stopniu stosunku obu państw do kanału, aczkolwiek ponownie zwiększono kwotę pieniężną, jaką otrzymywała Panama. W dalszym ciągu była to kwota dość niska W 1962 r. uregulowano sprawy proceduralne: wywieszania flagi panamskiej obok amerykańskiej w strefie kanału
Zawarcie w 1977 r. nowego Traktatu dotyczącego kanału ( prezydent Torrijasa)
-Zwrot kanału do Paramy w 2000 r
-Regulacja spraw finansowych.
-Unieważnienie Traktatów z 1903, 1936 i 1955 roku oraz
wszystkich innych porozumień dotyczących kanału.
-Ustalono, że Panama posiada pełną suwerenność w strefie
kanału i Tylko przyznaje pewne uprawnienia USA, związane z
eksploatacją kanału.
-Oba państwa są odpowiedzialne za bezpieczeństwo kanału '
przepływających przezeń statków aczkolwiek główną
odpowiedzialność spoczywa na USA.
-Flaga Panamska będzie mogła być wywieszona w każdym
miejscu strefy kanału, a flaga amerykańska tylko w siedzibie
Komisji Kanału oraz w innych miejscach po uzgodnieniu przez oba państwa
-W traktacie nie ma gwarancji niepodległość; Panamy przez USA.
W skutek zawarcia traktatu z 1977 roku jest formalne zniesienie nazwy "strefa Kanału Panamskiego" . W samvm traktacie mowa była tylko o "dawnej strefie Kanału". Od Tej pory termin "strefa Kanału" był używany jaka skrót myślowy bądź też jako nazwa potoczna Głównym organem zarządzającym jest Komisja Kanału Panamskiego i ma ona charakter admimstracyjno-zarządzający Nadzór nad Komisją prowadzi Rada Kanału Panamskiego składająca się z 9 członków: 5 Amerykanów i 4 Panamczyków zaaprobowanych przez USA.Funkcje Komisji polegały na zarządzaniu przedsiębiorstwami pracujacvmi na potrzeby Kanału, pomaganiu w rozwiązywaniu problemów nawigacyjnych, wykonywaniu niehandlowych napraw statków i wykonywaniu wszystkich inne czynności, bez których kanał nie działałby prawidłowo Oba kraje sygnatariusze uznały też za celowe ustanowienie w przyszłości komitetu Konsultacyjnego Kanału. USA i Panama zobowiqzały się do wspólnej ochrony wojskowej kanału: przy czym główna odpowiedzialność do 1999 r, spadła na USA, Z Teqo powodu USA mogły utrzymywać na uzgodnionych. obszarach swoje siły zbrojne, ale nie mogły zwiększać ich liczebności. Po wygaśnięciu Traktatu w 1999 r. Panama przejmowała na własność od USA wszystkie urządzenia znajdujące się na określonym obszarze bez jakichkolwiek opłat. USA miałv przekazywać Panamie 30 centów za każdą tonę przewiezioną przez kanał oraz odpowiedni procent od opłaty pocieranej od każdego przepływającego przez kanał statku. Panama mogła pobierać opłaty od każdego statku, który zawinie do jej portu. Wynika to z tego ze Panama jest suwerenem na swoim Terytorium. 31 grudnia 1999 r. przejmowała całkowity zarząd nad kanałem oraz obowiązek ochrony wojskowej kanału i tylko ona będzie mogła utrzymywać tam siły zbrojne. Sam traktat wchodził w życie 1 października 1979 r, a jego podpisanie odbyło się 7 września 1977 w Waszyngtonie Obok Traktatu Kanału Panamskiego, tego samego dnia zawarto Traktat o Neutralności Kanału PanamsKieao
Jimmi Carter-Tornjose => poprawki
najważniejsza dawała USA prawo do interwencji w obronie neutralność kanału i ciągłości jego pracy po 2000 r. USA mogły działać zbrojnie w wypadku działan przeciw pracy kanału(nie będą to działania wymierzone w sprawy wewnętrzne Panamy, muszą one być konsultowane z władzami Panamy)Poważnym ciosem dla procesu przejmowania kanału przez Panamę stała się interwencja zbrojna USA mająca no celu oBalenie rządów gen. Manuela Noriegii w Panamie. Rząd USA zarzucał mu przemyt narkotyków na obszar USA. Obecnie zgodne z postanowieniami Traktatu z 1977 r. Panama przejęła całkowitą władzę nad kanałem. Uroczystości przejęcia odbyły się 14 qrudnia 1999 - a faktyczne przekazanie zarządu nastąpiło 31 grudnia 1999 r.
NIEPODLEGŁOŚĆ NAMIBII
(na podstawie artykułu Marka J. Malinowskiego," Sprawy Międzynarodowe" 1990, nr 10)
Ziemie, na których obecnie znajduje się Namibia, były pod koniec XIXw kolonią niemiecką. Lata 40/50-te spór o przyszłość Afryki Południowo- Zach. ONZ sprzeciwiła się jej inkorporacji do Związku Południowej Afryki (ZPA=> poprzedniczka RPA, do 1961r). ONZ podjął szereg kroków mających na celu podjęcie rokowań z rządem ZPA w celu realizacji prawa ludności Afryki Południowo -Zachodniej do samostanowienia.Zgromadzenie Ogólne przyjęło w 1959 r. uchwałę postulującą podjęcie akcji prawnej przeciwko władzy w Pretorii, a w 1960 r. Etiopia i Liberia wystąpiły do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z żądaniem wszczęcia postępowania przeciwko ZPA (skarga oddalona w 1966 r.) 14 XII 1960 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło Deklarację o przyznaniu niepodległości krajom i ludom kolonialnym, która odnosiła się także do Afryki Południowo-Zachodniej.
1961r powołano Specjalny Komitet ds. Afryki Południowo -Zachodniej. Jego cele:
.przeprowadzenie wyborów powszechnych pod nadzorem ONZ
przygotowanie ogłoszenia niepodległości.
Po jego rozwiązaniu obowiązki przejął Specjalny Komitet ds. Realizacji Deklaracji przemianowany wkrótce na Specjalny Komitet 24 (jego skład to przedstawiciele 24 państw).
Koniec lat 50-tych=> początki tworzenia się struktur namibijskiego ruchu wyzwoleńczego. 1958 Cape Town przedstawiciele afrykańskiej inteligencji z Hermanem Toivo ja Toivo na czele powołali Kongres Ludu Ovambo przekształcony w 1960 roku w Organizację Ludów Afryki Południo- Zachodniej (SWAPO). Podział na „skrzydło wewnętrzne” z Toivo ja Toivo i `skrzydło zewnętrzne z Samem Nujomą (działania zbrojne z RPA od poł. lat 60-tych).
1962→ program „bantustanizacji” prowadzony przez RPA , czyli tworzenie organizacji mających plemienny charakter i skupiających wszystkich namibijskich Afrykanów.Zaproponowano aby „terytoria białe” stanowiły 60% terytorium, oraz utworzenie 11 bantustanów(40% teryt).Jednak wszyscy biali to ok. 5% ludności=> konflikt z ONZ zaczął przeradzać się w otwartą konfrontację polityczną."skrzydło wewnętrzne" SWAPO- utworzyło Ludową Amię wyzwolenia Namibii (PLAN), której celem miała być walka z RPA. (poparcie Komitetu Wyzwolenia OJA).
Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło 27 X 1966 r. decyzję o anulowaniu mandatu RP A nad Afryką Południowo -Zachodnią i przekazaniu jej bezpośrednio pod zwierzchnictwo ONZ.
12 VI 1968_Zgromadzenie Ogólne ONZ nadało Afryce Południowo- Zachodniej oficjalną nazwę Namibii, zaś 16 XII 1968 r. zaaprobowało rezolucję potwierdzającą prawo ludności Namibii do samookreślenia i niepodległości, a zarazem podkreślająca legalność prowadzonej przez ruch wyzwoleńczy walki.
koncepcja "porozumienia wewnętrznego”=>przedstawiona na konferencji konstytucyjnej w hali sportowej Turnhalle w Windhuku (IX 1975), miała polegać na ugodzie między RPA a głównymi namibijskimi siłami społeczno-politycznymi z wyłączeniem SWAPO.
Niepodległość miała zostać uzyskana na warunkach sformułowanych przez RPA.
Rząd RPA optował za zachowaniem silnej pozycji politycznej i ekonomicznej mniejszości białej oraz wpływów RPA, a także
niedopuszczenie do lewicowych przemian wewnętrznych tak, jak to miało miejsce w Mozambiku i Angoli.
W marcu 1977 roku przyjęto projekt konstytucji (na 31 XII 1979 zakładano otrzymanie i niepodległości). Powszechne wybory, XII 1978 roku, wygrał Demokratyczny Sojusz Tumhalle DTA (konkurencja wobec SWAPO). Do proklamacji niepodległości jednak nie doszło, bowiem nie popierały powyższego stanu rzeczy ani ONZ, ani SWAPO, ani międzynarodowa opinia publiczna. USA, Wielka Brytania, Francja, RFN i Kanada sfomułowały tzw. grupę kontaktową, która zaczęła
występować jako pośrednik między RPA, ONZ i SWAPO. Ich planów nie zrealizowano ze względu na sprzeciw RPA. Wielostronnych konsultacjach w sprawie Namibii odbyły się w dniach 12-16 XI 1979 r. w Genewie, zakończone fiasciem podobnie jak II konf genewska 1981r.
Ogłoszenie w maju 1981 r. przez USA, że uzależniają one redukcję wojsk RPA w Namibii od wycofania wojsk kubańskich z Angoli.Od 1982 do 1984 r. prowadzono rozmowy angolsko -południowoafrykańskie, których rezultatem było zawarcie porozumienia polegającego na zaprzestaniu ataków armii RPA na terytorium Angoli za cenę niedopuszczenia przez tą ostatnią do przenikania oddziałów PLAN z własnego terytorium do Namibii.
Spotkanie Gorbaczowa i Reagana w grudniu 1987 roku, w Waszyngtonie, na którym zdecydowano m. in. o rozpoczęciu w 1988 r. wielostronnych rokowań z udziałem Angoli, Kuby, RPA i USA przy aktywnym pośrednictwie ZSRR. 22 XII 1988 w siedzibie ONZ w Nowym Jorku Angola, Kuba i RPA podpisały porozumienie w sprawie niepodległości Namibii, a Angola i Kuba w sprawie wycofania jednostek kubańskich z terytorium Angoli.
Wybory zostały przeprowadzone w dniach 7-11 XI 1989 r. przez administrację RPA w Namibii pod nadzorem UNTAG. Zwycięstwo w tych wyborach odniosło SWAPO. Parlament zainaugurował swą działalność 21 XI 1989. 1990 r. na prezydenta Namibii wybrany został Sam Nujoma(szerokie uprawnienia wykonawcze). Powołano również rząd, na czele którego stanął przedstawiciel SWAPO -Hage Heingob. 21 III 1990 roku ogłoszono niepodległość Namibii.
Kwestie sporne między RPA a Namibią zostały zażegnane dopiero w 1994 roku, kiedy RPA przekazała Namibii enklawę Walvis Bay.
Sprawa Hongkongu
Wyspa Hongkong zagarnięta przez Wielką Brytanię w I 1841, podczas I pierwszej wojny opiumowej=> narzucony pokonanym Chinom traktat w Nankingu 28 VI 1843. Zagarnięte terytorium powiększano w 1860r traktatem pekińskim i 1898 na mocy tzw. konwencji pekińskiej do dzisiejszych rozmiarów. Brytyjczycy oficjalnie wydzierżawili Nowe Terytoria na 99 lat, a więc do 1997. Po 1949 ChRL nie uznała brytyjskiej władzy w Hongkongu. Jednocześnie już w 1951 Pekin nawiązał z kolonią nieoficjalne kontakty gospodarcze i od tego czasu Hongkong stał się źródłem 40% chińskich dewiz i furtką do obchodzenia embarga ekonomicznego ONZ. (ZSRR, oskarżały Chiny o szermowanie hasłami dekolonizacji, a jednocześnie tolerowanie u siebie kolonialnych reliktów) 1982 wprowadzono do konstytucji ChRL poprawkę pozwalającą tworzyć „specjalne rejony administracyjne”, co umożliwiło realizację formuły „jedno państwo - dwa systemy”.
W IX 1982 do Pekinu przybyła premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher. Podczas wizyty doszło do decyzji o rozpoczęciu rokowań w sprawie kolonii. Wstępne rozmowy już w X 1982, a od VII 1983 właściwe negocjacje. Wielka Brytania była za uznaniem ważności XIX-wiecznych traktatów i w związku z tym uznaniem Hongkongu jako osobnego terytorium mającego prawo decydować o swym losie=> koncepcję „trójnogiego stołu” - negocjacji trójstronnych z udziałem przedstawicieli samej kolonii. Chińczycy ostro zaprotestowali - dopuszczenie Hongkongu do negocjacji oznaczałoby uznanie de facto jego podmiotowości (wg stanowiska CHRL Hongkong stanowił integralną część Chin.)
19 XII 1984 w pekińskiej Wielkiej Hali Ludowej premierzy obu państw: Zhao Ziyang i Margaret Thatcher podpisali Wspólną Deklarację w sprawie przyszłości Hongkongu. 1.VII.1997r Hongkong miał zostać przekształcony w Specjalny Region Administracyjny, będący częścią Chińskiej Republiki Ludowej, ale posiadający szeroką autonomię.
Zagwarantowano istnienie osobnej władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej
Cudzoziemscy przedsiębiorcy i urzędnicy mogli zachować swoje stanowiska jako „doradcy”.
Zachowano ustrój kapitalistyczny, niezależną oświatę oraz prawa człowieka.
Utrzymano swobodę inwestycji zagranicznych i przepływu kapitału.
Angielski pozostał językiem urzędowym (wspólnie z chińskim).
Utrzymano dolar hongkongski jako oficjalną walutę o pełnej wymienialności.
Hongkong został wyłączony spod chińskiej jurysdykcji fiskalnej, co oznaczało, że nie musiał płacić podatków do budżetu centralnego.
Wszyscy obywatele Hongkongu z dniem przejęcia władzy przez Chiny stawali się obywatelami chińskimi i tracili obywatelstwo Brytyjskich Terytoriów Zamorskich, choć posiadacze paszportów brytyjskich mogli korzystać z pomocy konsularnej w krajach trzecich.
Honkong był podległy Pekinowi, w polityce zagranicznej i obronnej (chociaż zachował prawo do zawierania w ograniczonym zakresie umów międzynarodowych - gospodarczych, kulturalnych, sportowych itp.).
Armia chińska mogła przebywać na terytorium Hongkongu jedynie w celach obronnych. Powyższe postanowienia miały być przestrzegane przez 50 lat.
W V 1985 rozpoczęła działalność Chińsko-Brytyjska Grupa Łącznikowa, mająca przygotować przejęcie władzy nad kolonią. W IV 1990 Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych uchwaliło ustawę zasadniczą dla Hongkongu. Wprowadzono możliwość ogłoszenia na terenie rejonu administraczyjnego stanu wyjątkowego, podczas którego obowiązywałoby prawo chińskie. Pekin miał również prawo interwencji w przypadku niebezpieczeństwa dla ChRL, czym według krytyków przyłączenia Hongkongu do Chin, mógł być dowolny pretekst. Aby zabezpieczyć prawa ludności Hongkongu, tamtejsza Rada Legislacyjna uchwaliła tzw. „Bill Of Rights” - kartę praw obywatelskich, nie uznaną jednak przez Pekin.
8