Antonowicz Lech, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 2008, rozdz. I §1, rozdz. III, (rozdz. V (s. 98‑101) w temacie 4).
Państwo jest fenomenem pierwotnym chronologicznie i logicznie w stosunku do prawa międzynarodowego, a nie odwrotnie. U podstaw prawa międzynarodowego leży fakt, że ludzkość jest podzielona na państwa, które zachowują odrębność, utrzymując wzajemne stosunki.
Państwo powinno posiadać następujące atrybuty (wg międzyamerykańskiej konwencji o prawach i obowiązkach państw z 26. grudnia 1933):
stałą ludność;
określone terytorium;
rząd;
zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami.
Państwem w sensie prawa międzynarodowego jest suwerenna jednostka geopolityczna. Każde państwo jest jednostką geopolityczną, ale nie każda jednostka geopolityczna jest państwem. Cechą wyróżniającą i nieodłączną każdego państwa jest suwerenność, której koniecznym elementem jest ogólna kompetencja w sprawach zagranicznych.
Nie każda suwerenna jednostka geopolityczna jest państwem w sensie prawa międzynarodowego, ściślej mówiąc, jest nim każda suwerenna jednostka geopolityczna powstała zgodnie z prawem międzynarodowym lub przynajmniej później uznana za państwo przez inne państwa.
Klasyfikacja państw:
— państwa jednolite, które występują w stosunkach międzynarodowych jako niepodzielne całości;
— państwa złożone występujące w dwóch formach: państwa związkowego (zbudowanego symetrycznie, z części równorzędnych) i państwa zróżnicowanego (zbudowanego asymetrycznie, jednolicie w części zasadniczej i posiadającym w obrębie granic terytoria integralnie z nim związane, ale mające jednocześnie odrębne cechy ustrojowe); państwa złożone występuje w dwóch typach: jego części składowe mają jakieś kompetencje w sprawach zagranicznych lub nie mają żadnych uprawnień międzynarodowych, ale mają zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych kompetencje w dziedzinach dotyczących interesów państw obcych.
Powstanie państw w ujęciu prawa międzynarodowego (kryterium klasyfikacji jest rodzaj zmiany, jakie w efekcie powstają na mapie świata):
zjednoczenie równorzędne dwóch lub więcej państw prowadzące do powstania nowego państwa;
rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państwa;
secesja części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu;
uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa.
Zjednoczenie państw. Rozróżnia się zjednoczenie państw, które przestają istnieć, a w ich miejsce powstaje nowe państwo oraz zjednoczenie państw, które polega na tym, że jedno państwo przyłącza się do innego państwa. Zjednoczenie państw jest legalne pod względem międzynarodowym (każde państwo może dowolnie rozporządzać swoją suwerennością, co może zostać ograniczone w trybie traktatowym — po powstaniu Austria miała zakaz jednoczenia się z Niemcami, Cypr — z kimkolwiek), jeśli jest ono dobrowolne.
Podział państwa może przybrać dwojaką postać: należy rozróżnić rozczłonkowanie państwa, kiedy w miejsce państwa powstają nowe, od secesji części jego terytorium, kiedy nowe państwo powstaje na części starego, podczas gdy ono nadal istnieje i zachowuje swoją podmiotowość prawomiędzynarodową. Rozczłonkowanie państwa: podział Federacji Mali w rezultacie konfliktu między Senegalem i Sudanem Zachodnim wchodzącym w jej skład; podział Czechosłowacji. Secesja: rozpad Związku Radzieckiego (kolejne secesje), wystąpienie Singapuru z Federacji Malezji, oderwanie Bangladeszu od Pakistanu, Erytrei od Etiopii, Czarnogóry od Serbii.
Zagadnienie niepodległości terytoriów zależnych różni się od zagadnienia secesji terytoriów innego rodzaju. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego terytoria zależne nie stanowią integralnej części państw, które w jakimś stopniu są odpowiedzialne za ich administrację. Dotyczy to terytoriów kolonialnych i terytoriów zależnych typu niekolonialnego.
Państwa kolonialne mają obowiązek umożliwić narodom terytoriów kolonialnych wybór odpowiedniej formy bytu politycznego. Podstawową formą dekolonizacji jest niepodległość.
Uznanie państw:
— przedmiotem uznania powinny być jednostki geopolityczne powstałe w okolicznoś-ciach, którego według prawa międzynarodowego powodują powstanie państw;
— dwie teorie istoty uznania państwa:
deklaratywna: państwo staje podmiotem prawa międzynarodowego z chwilą powstania, a uznanie go przez inne państwa tylko potwierdza ten stan i normalizuje jego pozycję międzynarodową;
konstytutywna: faktyczny byt państwa jest niezależny od uznania go przez inne państwa, ale uznanie jest koniecznym warunkiem nabycia podmiotowości prawnomiędzynarodowej.
Na płaszczyźnie obowiązywania prawa międzynarodowego uznanie państwa ma charakter deklaratywny, a na płaszczyźnie stosowania — konstytutywny.
Państwo może być uznane de iure (uznanie pełne, trwałe i ostateczne) lub de facto (niepełne, tymczasowe, odwołalne).
Dwa podstawowe tryby uznania państwa:
— wyraźny: państwo oświadcza, że uznaje inne państwo (np. w nocie dyplomatycznej, oświadczeniu rządowym, postanowieniu umowy międzynarodowej);
— dorozumiany: polega na akcie państwa, z którego wynika, że traktuje ono inna jednostkę geopolityczną jako państwo — akt, który według prawa międzynarodowego możliwy jest tylko w stosunkach między państwami (uznanie rządu, nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych, zawarcie umowy międzynarodowej, przyjęcie do organizacji międzynarodowej — akty te trzeba oceniać pod kątem widzenia, czy dokonanie ich implikuje traktowanie kontrahenta jako państwa).
Tożsamość państwa: zostaje zachowana tak długo, dopóki nie nastąpią okoliczności, które zgodnie z prawem międzynarodowym nie powodują jego upadku, bez względu na:
— zmianę ustroju wewnętrznego (prawo międzynarodowe rozróżnia państwo od rządu, będącego jednym z elementów tej całości);
— zmiany w strukturze politycznej;
— zmianę ustroju terytorialnego (przekształcenie państwa złożonego w jednolite lub odwrotnie);
— zmianę w ustroju społecznym;
— zmiany w liczbie i składzie ludności;
— zmianę nazwy;
— a także w przypadku gdy upadek państwa wskutek groźby użycia siły ma pozory dobrowolnego przyłączenia do innego państwa.
Państwo polskie ma ten sam podmiot prawa międzynarodowego od jesieni 1918 roku.
Upadek państwa:
— samolikwidacja:
kiedy dwa lub więcej państw jednoczy się dobrowolnie na zasadzie równorzędności (upadek obu lub więcej państw jako podmiotów prawa międzynarodowego),
kiedy jedno państwo dobrowolnie przyłącza się do innego — inkorporacja (upadek państw inkorporowanych jako podmiotów prawa międzynarodowego); np. przyłączenie NRD do RFN;
kiedy państwo ulega rozczłonkowaniu wskutek działania wewnętrznych sił dezintegracyjnych, np. podział Czechosłowacji.
Sukcesja państw: przejęcie przez państwo od innego państwa odpowiedzialności za stosunki międzynarodowe terytorium; pierwsze państwo określa się mianem państwa sukcesyjnego, a drugie — państwa-poprzednika.
Przedmiotem sukcesji jest terytorium. Pojęcie sukcesji nie obejmuje zmian terytorialnych dokonywanych w rezultacie użycia lub groźby użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Jej przedmiotem nie może też być terytorium niczyje.
Typy sukcesji:
— zasada przesuwalności granic traktatowych: część terytorium państwa lub terytorium, za którego stosunki międzynarodowe jest ono odpowiedzialne staje się częścią terytorium innego państwa; umowy międzynarodowe państwa-poprzednika przestają obowiązywać względem tego terytorium, natomiast umowy międzynarodowe państwa sukcesyjnego są obowiązujące;
— proces, w wyniku którego na terytorium zależnym powstaje nowe państwo niepodległe; nie jest zobowiązane, ale może utrzymać w mocy lub stać się stroną umowy międzynarodowej, która obowiązywała względem jego terytorium w czasie, kiedy nastąpiła sukcesja państwa; zasad stosuje się także do przypadków utworzenia państwa z dwóch lub więcej terytoriów zależnych;
— kiedy dwa lub więcej państw jednoczy się i tworzy w ten sposób jedno państwo sukcesyjne, każda umowa międzynarodowa wiążąca w tym czasie którekolwiek z nich zachowuje moc obowiązującą względem państwa sukcesyjnego; kiedy części terytorium państwa oddzielają się, aby utworzyć jedno lub więcej państw, umowy międzynarodowe zachowują moc obowiązującą bez względu na to, czy państwo-poprzednik nadal istnieje; obowiązują one każde państwo sukcesyjne (jeśli umowa obowiązywało na terytorium całego państwa-poprzednika) bądź tylko to państwo sukcesyjne, do którego terytorium była ograniczona.
Państwo, które po oddzieleniu się części terytorium zachowuje swą tożsamość prawomiędzynarodową, jest nadal związane poprzednio zawartymi umowami międzynarodowymi. Wyjątkiem są umowy dotyczące tylko tego terytorium, które zostało oddzielone.
Sobczyński M., Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Toruń 2006, rozdz. 1, 2, 3.5-3.9, 4.1.
Państwo jako podmiot (osoba) prawa międzynarodowego winno posiadać następujące cechy: a) stałą ludność, b) określone terytorium, c) rząd, d) zdolność do wchodzenia (utrzymywania) w stosunki z innymi państwami.
Państwo – suwerenna jednostka terytorialna.
Państwo – organizacja polityczna wyposażona w suwerenną władzę, a przy tym organizacja terytorialna, do której przynależność ma charakter sformalizowany. Nie ma państwa bez zjawiska władzy.
F. Ratzel:
Państwo – zbiorowy organizm; agregat wykazujący podobne objawy życia jak każdy organizm biologiczny. Wyrazem jest stała dążność do wzrastania, z drugiej strony, procesy zwrotne, wsteczne, które od czasu do czasu nawiedzają jednostki polityczne.
M. Baczwarow, A. Suliborski:
Państwo jako suwerenny, terytorialny twór działający na rzecz politycznych, gospodarczych, społecznych i obronnych interesów swoich mieszkańców.
Państwo: elementy o charakterze socjologicznym:
Terytorium
Istotną kwestią jest sposób nabycia terytorium. Tytuł pierwotny: oznacza objęcie zwierzchnictwem terytorium niebędącego dotąd częścią innego państwa oraz Tytuł pochodny: nabycie części terytorium innego państwa. Cesja – transfer terytorium uzgodniony w umowie międzynarodowej. Cesja ma charakter dwustronny, dwa elementy: prawny (zawarcie umowy) i faktyczny (opuszczenie danego obszaru przez administrację cedenta i objęcie jej przez drugie państwo). Efektywna okupacja (zawłaszczenie) – wskazuje na rzeczywistość okupacji i daje tytuł suwerenny wywołujący określone skutki prawno międzynarodowe. Prawo zezwala na okupację terytorium niezawłaszczonego lub porzuconego. Zasiedzenie – nabycie suwerenności przez poprzez efektywne wykonywanie kompetencji państwowych na danym obszarze; ciągłe i pokojowe w jego własnym imieniu. Nabycie terytorium poprzez przyrost - wynik działanie sił natury lub człowieka. Zawojowanie/podbój – legalny sposób do I wojny światowej, pod warunkiem charakteru trwałego, całkowitego i ostatecznego. Derelikacja – utrata terytorium, polega na zaprzestaniu wykonywania na jakimś obszarze swych kompetencji, co przekształca go w ziemię niczyją.
Ludność
Podstawowy składnik państwa. Teoretycznie może istnieć państwo bez ludności.
Element prawny:
Władze – Tymczasowy brak władzy nie stanowi podstawy dla kwestionowania istnienia państwa. Przykład: zmiana władzy po zakończeniu okresu kadencji do wyboru nowych reprezentantów.
Grocjusz wymienił jako czwarty element cel istnienia państwa
Elementem, który pozwala odróżnić państwo od innych jednostek geopolitycznych, jest status międzynarodowy. Dla jego określenia najczęściej używa się terminów „suwerenność” i „niezawisłość”
Suwerenność jest cechą władzy państwowej, która personifikuje i reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych. Władza państwowa jest najwyższa, nie podlega żadnej innej władzy zewnętrznej, nie czerpie uprawnień z nadania innej władzy. Pełnia i wyłączność jej sprawowania na danym terytorium. Granicą wykonywania władzy suwerennej jest poszanowanie suwerenności innych państw. Suwerenność narodu wyraża się w jego prawie do decydowania o swoim losie, w tym do utworzenia własnego państwa i wyboru formy państwowości. Naród jest suwerenem. Istotę suwerenności stanowi samodzielność (zdolność traktatowa, prawo legacji, możność zrzeszania się w organizacjach międzynarodowych).
Formy uznania państwa: de facto i de iure. Ważniejsze jest uznanie prawne (de iure), gdyż traktowane jest jako pełne, nieodwołalne, bezwarunkowe, oficjalne oraz pociąga za sobą wszystkie prawne skutki uznania. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest świadectwem jest świadectwem trwałych więzi. Państwo uznane jest pełnoprawnym partnerem na forum międzynarodowym. Uznanie de facto ma charakter warunkowy, jest odwołalne, niepewne, prowizoryczne. Nawiązanie relacji, jednak nie dyplomatycznych. Brak pewności co do trwałego bytu państwa.
Uznanie państwa wyraźne lub milczące (wg konwencji z Montevideo 1933). Wyraźne występuje gdy ma miejsce uznanie de iure i de facto, potwierdzone w formie oficjalnego dokumentu państwowego. Uznanie milczące dokonuje się przez różnego typu dokumenty. Pojawia się wówczas domniemanie uznania.
Państwa złożone
Pojęcie złożoności wyraża się w stosunku całości państwa do jego części składowych.
Państwo unitarne (jednolite), jako przeciwieństwo złożonego, polega na ścisłym podporządkowaniu jednostek terytorialnych organom centralnym państwa. Jednostki podziału administracyjnego nie mają charakteru odrębnych organów państwa. Wspólna i jednolita władza centralna, jednolity system organów terenowych podporządkowany tej władzy, jednolite prawodawstwo, wymiar sprawiedliwości. Wyraźne podporządkowanie organów regionalnych organom centralnym. Jednostki terenowe nie posiadają takiej samodzielności, która pozwoliłaby je uznać za odrębne organizmy państwowe. Zła strona to tendencja do centralizacji administracji i kontroli spraw lokalnych przez centrum. Ustrój ten słabo nadaje się do państw o dużym zróżnicowaniu etnicznym.
Unie państw monarchicznych:
— Unia personalna: zwana osobową, de la Vattel „dwa państwa suwerenne podlegają jednemu monarsze, bez żadnej zależności jednego od drugiego. Każde z tych państw zachowuje swe prawa narodu wolnego i niepodległego”. Czasami łączą się, granica przebiega według wewnętrznego podziału administracyjnego.
— Unia realna: zwana rzeczową, związek państw monarszych, w którym wspólność monarchy nie jest przypadkowa, konieczna pod względem prawnym. Przykład: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
Związki państw. Konfederacje.
Konfederacja wg L. Ehrlicha „związek państw, które połączyły się dla określonych aktem konfederacji celów, nie nadając jednak nowo utworzonemu związkowi charakteru podmiotu prawa narodów, albo nadając mu go w bardzo ograniczonym zakresie...”. Członkowie konfederacji zachowują charakter suwerenny i odrębną podmiotowość prawną, podczas gdy konfederacja nabywa taką podmiotowość tylko w ograniczonym zakresie. Przeważają poglądy o nieuznawaniu konfederacji jako państwa w sensie prawnym.
Związki postkolonialne.
Łączą byłą metropolię kolonialną z jej byłymi terytoriami kolonialnymi. Do tej kategorii zalicza się [Brytyjską] Wspólnotę Narodów, Unię Francuską i Wspólnotę Francuską, Unię Holendersko-Indonezyjską, Wspólnotę Niepodległych Państw i Wspólnotę Luzytańską. Członkowie wspólnoty są niezależnymi państwami określonymi jako samodzielne dominia w ramach np. Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
Dominium współcześnie odnosi się do jednostek geopolitycznych, byłych kolonii brytyjskich związanych z metropolią szczególnymi więzami ustrojowymi. Połączenie brytyjskiego systemu parlamentarnego z amerykańskim federalizmem.
Państwa związkowe
Składa się z części posiadających pewną suwerenność. Daleko posunięta decentralizacja agend państwowych i szeroko rozbudowane kompetencje autonomiczne poszczególnych części składowych państwa. Często nazywane federalnymi. Federalizm może być pojmowany jako forma sprawowania władzy w państwach homogenicznych narodowo, ale posiadających historycznie uwarunkowane silne tradycje regionalizmu (Niemcy, Austria), lecz częściej spotykany jest w państwach wielonarodowych (Indie, ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja). Inne określenia: republika, kraj, region, prowincja, kanton. Podlegają zmianie w toku swych dziejów. Części składowe państw związkowych nie są państwami w sensie prawa międzynarodowego, nieuzasadnione jest stosowanie wobec nich określeń „państwa składowe/partykularne”.
Państwa zróżnicowane
Formalnie unitarne. Jednolite w swej części zasadniczej, ale posiada dodatkowo w swym zakresie działania inne terytoria, które są z nim organicznie związane. Są tzw. „fragmenty państwowe”, np. Wielkie Księstwo Finlandii w składzie Cesarstwa Rosyjskiego, nie mające charakteru suwerennego państwa. Asymetryczność budowy. Przykłady to Związek Birmański i ChRL.
Państwa Radzieckie
Dotyczył jednostek radzieckiej autonomii terytorialno-narodowościowej.
Otok Stanisław, Geografia polityczna, PWN, Warszawa 1997, rozdz. 2., 3.1.
Po II wojnie światowej nastąpiły istotne zmiany na mapie politycznej świata. Istotny wpływ na to miało utworzenie organizacji międzynarodowych i charakterze politycznym, gospodarczym, społecznym i wojskowym.
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ, siedziba w NJ), utworzona w 1945 r., skupia 184 państwa. Pełni ważna rolę jako mediator we wszelkiego rodzaju konfliktach i inicjator akcji mających na celu zachowanie pokoju oraz promowanie postępu. Ma wiele wyspecjalizowanych agend zajmujących się m. in. wyżywieniem i rolnictwem (FAO), oświatą i kulturą (UNESCO), zdrowiem (WHO), rozwojem przemysłu (UNIDO), handlem i rozwojem (UNCTAD).
Pakt Północnoatlantycki (NATO), założony w 1949 r., organizacja militarna.
Państwo: terytorialna i suwerenna organizacja przymusu, działająca w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium.
Terytorium państwa obejmuje ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod powierzchnia ziemi, obszar powietrzny oraz przylegający pas wód morskich. Za terytorium państwa uważa się również w aspekcie prawnym pokłady statków morskich i samolotów, pływających i latających pod banderą danego państwa.
Cechy państwa: (1) terytorium, (2): ludność, (3) suwerenna władza.
Rola organizacji państwa:
— obrona przed wrogiem zewnętrznym;
— działalność gospodarcza;
— utrzymanie porządku i bezpieczeństwa.
Suwerenność państwa:
— w aspekcie zewnętrznym: stosunki danego państwa, zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego, powinny kształtować się na zasadzie poszanowania równości i wolności;
— w aspekcie wewnętrznym: państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do osób i organizacji w nim działających.
Problem suwerenności wg Bodina:
suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej;
suweren nie jest związany władnym prawem, może je zmienić;
suweren ma monopol na dysponowanie przymusem.
Zinstytucjonowane formy ograniczonej suwerenności:
protektoriat;
mandat;
powiernictwo.
Obecnie wszystkie trzy formy maja wartość jedynie historyczną.
Funkcje państwa:
wewnętrzna: działalność administracyjna, gospodarcza, kulturalna, wychowawcza; w jej wykonaniu istotne są organy nastawione na utrzymanie porządku: wymiar sprawiedliwości, wojsko, policja;
zewnętrzna: organizacja stosunków z innymi państwami oraz obrona państwa przed agresją z zewnątrz.
Państwo przez swe organy prowadzi działalność władczą, polegającą na stanowieniu norm (władza ustawodawcza), wydawaniu decyzji (władza wykonawcza) oraz orzekaniu wyroków (władza sądownicza). Państwo może też podejmować działanie nie władcze, np. gdy zwraca się z apelem do społeczeństwa podczas podejmowania działań organizacyjnych.
System organów państw i ich aparat pomocniczy to aparat państwa. Istnieją dwa modele:
model centralistyczny: naczelne organy państwa zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich decyzji; niższe organy aparatu państwowego są tylko czynnikiem pośredniczącym, przygotowującym informacje do podjęcia decyzji przez organy wyższe — centralne;
model zdecentralizowany: występujący w dwóch wariantach:
— administracyjny: organy niższego szczebla mają duże uprawnienia, ale władza centralna może stale ingerować w jego działania;
— samorządowy: organ terenowy ma zastrzeżone do wyłącznej kompetencji pewne sprawy; ingerencja organu centralnego może nastąpić tylko przez zmianę ustawy określającej zakres uprawnień władz lokalnych lub w trybie zastrzeżenia, gdy władza lokalna naruszyła przepisy prawne.
Ustrój polityczny: sposób, w jaki jest realizowane państwowe kierowanie społeczeństwem: metody rządzenia, stosunek organów centralnych do organów terenowych oraz struktura prawno-organizacyjna danego państwa.
Klasyfikacja form ustrojowych Arystotelesa:
— formy ustrojowe, w których rządy są sprawowane w interesie wszystkich obywateli: monarchia, arystokracja, politeja;
— formy ustrojowe, w których rządy są sprawowane w interesie tylko rządzących: tyrania (tyrana), oligarchia (bogaczy), demokracja (biednych).
Na formę ustrojową wpływają na nią trzy grupy czynników: (1) układ sił społecznych, (2) zadania państwa, (3) tradycje ustrojowe współczesnego państwa.
Niezależnie od podziału na monarchie i republiki wyróżnia się formy ustrojowe współczesnego państwa:
parlamentarna: nadrzędna pozycja parlamentu wobec rząd, który sprawuje władzę wykonawczą, odpowiadając przed parlamentem; parlament powołuje i odwołuje rząd Europa);
prezydencka (występująca tylko w formie republikańskiej): silna władza prezydenta obieranego w wyborach powszechnych, który powołuje członków rządu, którzy po uzyskaniu akceptacji parlamentu, odpowiadają wyłącznie przed prezydentem; jednocześnie dwuizbowy Kongres ma szerokie uprawnienia kontrolne i jest niezależny od prezydenta (USA, Francja, Ameryka Południowa);
faszystowska: pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej sprawuje wódz, rola parlamentu jest znikoma, cała struktura opiera się na instytucji nominacji; charakterystyczne jest rozwijanie organizacji paramilitarnych (w okresie międzywojennym Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Węgry);
dyktatura wojskowa: odsunięcie porządku konstytucyjnego (Ameryka Łacińska);
konwent: jedność parlamentu i rządu; organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament — Zgromadzenie Związkowe, składające się z Rady Narodowej (wybory powszechne) i Rady Kantonów (wybory w parlamencie kantonów); organem wykonawczym jest 7-osobowa Rada Związkowa (Szwajcaria).
Jednolita (unitarna) budowa państwa: zasada hierarchicznego podporządkowania jednostek niższego rzędu jednostkom wyższego rzędu.
Państwo federalne: składa się z mniejszych organizmów państwowych, mających pewien zakres władzy suwerennej.
Luźną formę organizacyjną tworzą państwa związane osobą wspólnego monarchy, np. Wspólnota Narodów — królowa brytyjska jest głową Kanady, Australii i Nowej Zelandii, byłych dominiów brytyjskich.
Naród: historycznie wytworzona trwała wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie wspólnych losów dziejowych, kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego, przejawiających się w świadomości narodowej jej członków.
Trzy koncepcje narodu:
jako wspólnoty duchowej i kulturowej; uznanie świadomości narodowej za podstawowy czynnik tworzący naród; więź narodowa oparta na więzi emocjonalnej i intelektualnej (Mazzini, Renan, Weber, Znaniecki);
jako zjawiska społecznego; naród jest wspólnotą polityczną, która dąży do niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji państwowej;
jako historycznej wspólnoty danej zbiorowości; świadomość narodowa wyraża się w poczuciu wspólnoty i solidarności wewnętrznej oraz odrębności na zewnątrz (Lelewel).
Kwestia narodowa: zespół zagadnień wynikający z istnienia mniejszości narodowych i nierówności w stosunkach między narodami, które mogą być konfliktogenne. I etap odnosi się do powstania państw narodowych we Włoszech i Niemczech (XVIII-XIX w.), II etap związany głównie z problemami narodowościowymi środkowej i wschodniej Europy (XIX/XX w.), III etap odnosi się do likwidacji kolonializmu i uzyskania niepodległości przez kolonie i kraje zależne oraz rozwijania ich świadomości narodowej.
Ideologia grupy dominującej wobec mniejszości:
— pluralizm zewnętrzny: każda grupa etniczna będzie miała możliwość kultywowania własnych wzorów życia wspólnotowego oraz dziedzictwa kulturowego i języka, przy czym nie zwraca się uwagi na zagadnienie ułatwiania interakcji kulturowych;
— pluralizm wewnętrzny: nacisk na interakcje kulturowe; wymiana międzykulturowa między ludźmi z różnych grup etnicznych (ale nie fuzja kulturowa).
Typy stosunków międzyludzkich w społeczeństwach wielokulturowych:
separatyzm: poszczególne grupy zachowują swoje wartości kulturowe;
współdziałanie i kontakty dwustronne: grupy przyjmują wartości kulturowe na zasadzie wzajemności;
synteza kulturowa: mieszkańcy tworzą nowy typ systemów, który zawiera elementy pochodzące zarówno z większościowych jak i mniejszościowych źródeł kulturowych;
konformizm: grupy przyjmują wartości kulturowe grupy dominującej.