14. Wspólnota Niepodległych Państw. Powstanie, charakter, główne cele, perspektywy.
Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) - zinstytucjonalizowana forma współpracy międzynarodowej, obejmująca 12 z 15 państw, powstałych po rozpadzie ZSRR. Skład członkowski, przedmiot i zakres współpracy oraz struktura WNP kształtują się stopniowo.
Przebudowa ustroju ZSRR, podjęta w 1985 r. przez M. Gorbaczowa zakończyła się niepowodzeniem i rozpadem państwa w grudniu 1991 r. (ZSRR istniał 69 lat). Wobec niepowodzenia prób przekształcenia ZSRR w związek suwerennych państw, przywódcy trzech republik: Rosji, Ukrainy i Białorusi zawarli 8.12.1991 r. w Wiskuli pod Brześciem (Białoruś) porozumienie w sprawie utworzenia WNP (tzw. porozumienie białowieskie) otwarte dla wszystkich republik b. ZSRR, oraz innych państw, które uznają jego cele i zasady. W preambule dokumentu stwierdzono, że "ZSRR przestał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego oraz jako byt geopolityczny".
13.12.1991 r. w Aszhabadzie przywódcy 5 państw poradzieckich - Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenii i Uzbekistanu podjęli decyzję o przyłączeniu się do porozumienia.
21.12.1991 r. w Ałma Acie przedstawiciele 11 państw sygnatariuszy porozumienia, uczestników spotkania w Aszhabadzie oraz Azerbejdżanu, Armenii i Mołdawii podpisali protokół do porozumienia o utworzeniu WNP. Poza tym gronem pozostały Litwa, Łotwa, Estonia, a także Gruzja (Gruzja podpisała protokół 9.12.1993 r.)
Formalny proces wstępowania do WNP trwał 2 lata - ostatnim państwem, które ratyfikowało protokół była Mołdawia (8.04.1994 r.).
W deklaracji ałmaackiej zaznaczono, że WNP "nie jest państwem ani strukturą ponadnarodową". Państwa członkowskie zobowiązały się do koordynacji swych działań oraz do wypracowania wspólnego stanowiska w sprawach stanowiących przedmiot ich zainteresowania. Zgodziły się też na likwidację wszystkich struktur b. ZSRR na terenie WNP. Postanowiono również, że miejsce ZSRR zajmie Rosja, która w świetle prawa stała się kontynuatorem ZSRR.
Struktura organizacyjna WNP, początkowo dość luźna, stała się bardziej stabilna w wyniku uchwalenia statutu WNP (22.01.1993 r.). W WNP działają następujące organy kierownicze:
Rada Szefów Państw (powołana 21.12.1991 r.) - składa się z prezydentów państw, posiedzenia co najmniej 2 razy w roku. Rozpatruje i rozstrzyga najważniejsze kwestie związane z działalnością WNP, np. decyzje o użyciu siły zbrojnej w celu odparci agresji zbrojnej,
Rada Szefów Rządów (premierzy) koordynuje współpracę organów władzy wykonawczej w dziedzinach będących przedmiotem ich wspólnego zainteresowania, gł. w sferze gospodarczej. Co najmniej 4 razy w roku,
Rada Ministrów Spraw Zagranicznych koordynuje politykę zagraniczną państw członkowskich, ich działalność w organizacjach międzynarodowych, oraz przeprowadza konsultacje na temat zagadnień polityki światowej będących w sferze wspólnego zainteresowania. Przy Radzie działają komisje ds. operacji pokojowych i ds.. rozbrojenia,
Rada Ministrów Obrony podlega Radzie Szefów Państw w sprawach dotyczących problematyki wojskowej. Organem wykonawczym jest Sztab ds. Koordynacji Współpracy Wojskowo - Technicznej,
Komitet Koordynacyjno - Konsultacyjny - organ o charakterze techniczno - organizacyjnym,
Zgromadzenie Międzyparlamentarne - koordynuje prace parlamentów,
Trybunał Gospodarczy - czuwa nad wykonaniem zobowiązań gospodarczych zaciąganych wobec WNP,
Komisja Praw Człowieka - czuwa nad wypełnianiem obowiązków w dziedzinie praw człowieka, przyjętych przez państwa członkowskie WNP.
W latach 1992 - 1995 przyjęto w ramach WNP dziesiątki porozumień międzynarodowych. Do najważniejszych należą:
Układ o bezpieczeństwie zbiorowym podpisany 15.05.1992 r. w Taszkiencie przez Armenię, Kazachstan, Kirgizję, Rosję, Tadżykistan, Uzbekistan. 24.12.1993 r. przystąpiły Azerbejdżan, Białoruś i Gruzja. Układ przewiduje, że napaść zbrojna na jednego z sygnatariuszy będzie traktowana jako napaść przeciwko wszystkim sygnatariuszom i spotka się z odparciem przy zastosowaniu koniecznych środków, włączając pomoc wojskową i użycie sił zbrojnych,
Statut WNP podpisany 22.01.1993 r. w Mińsku, który precyzuje główne organy WNP, utrwala prawny podział Wspólnoty na państwa zacieśniające współpracę i państwa tylko częściowo w niej uczestniczące. Wyróżnia państwa założycielskie i państwa członkowskie, wprowadza kategorię państwa stowarzyszonego,
Porozumienie o utworzeniu Unii Gospodarczej podpisane 24.12.1993 r. w Moskwie przez 9 państw WNP. Przewiduje stopniowy rozwój procesów integracji gospodarczej od strefy wolnego handlu poprzez unię celną do unii gospodarczej.
Współpraca w ramach WNP uzupełnia współpracę rozwijaną pomiędzy poszczególnymi jej członkami. Oddziałują na nią jednak niekorzystnie konflikty wewnętrzne i między poszczególnymi państwami należącymi do WNP (konflikty w obszarze b. ZSRR). Od połowy lat 90 ujawniły się silne tendencje dezintegracyjne. Przyczynami tego były: brak wypracowanej oraz spójnej koncepcji integracji, niepowodzenie transformacji gospodarczo - społecznej w Rosji i innych państwach WNP, brak wspólnych idei i wartości, a niekiedy interesów państw członkowskich. Mimo, iż do 1998 r. przygotowano ok. 800 układów i porozumień, nie uzyskano większych efektów praktycznych.
Generalnie działania integracyjne o charakterze gospodarczo - politycznym od połowy lat 90 można podzielić na dwie grupy państw:
państwa zorientowane na współpracę i integrację z Rosją.
państwa inicjujące współpracę bez udziału Rosji.
Do pierwszej grupy można zaliczyć:
Wspólnotę Zintegrowanych Państw (Rosja, Białoruś, Kazachstan i Kirgistan), która powstała 29.03.1996 r. i zakłada utworzenie integracji ze wspólnym rynkiem gospodarczym oraz unią płatniczą,
Związek Białorusi i Rosji, utworzony 2.04.1996 r., przewidujący wspólny rynek, unię płatniczą na bazie rubla oraz konfederację obu państw.
Do drugiej grupy zalicza się:
Środkowoazjatycki Obszar Gospodarczy (Kazachstan, Uzbekistan i Kirgistan), który powstał w 1994 r. i przewiduje wspólny rynek, a potem unię płatniczą,
Wschodnioeuropejska Unia Celna (jako tymczasowa nazwa z udziałem Ukrainy i Mołdowy). Planuje utworzenie unii celnej, a dalej przystąpienie do CEFTA,
Wspólny Obszar Graniczny i Obrony między Kazachstanem a Kirgistanem, zakładający wzajemną pomoc w kwestii bezpieczeństwa zewnętrznego,
Współdziałanie informacyjne osi Gruzja/Ukraina/Azerbejdżan/Mołdowa, określane skrótem GUAM, zmierzające do wypracowania sprawnych dróg tranzytowych dla ropy naftowej i gazu ziemnego w rejonu Morza Kaspijskiego, przy ominięciu terenu Rosji.
Obecnie WNP coraz bardzie upodobnia się do organizacji międzynarodowej.
24.03.1994 r. uzyskała status obserwatora ONZ.
23. Scharakteryzuj strukturę tzw. Krajów Trzeciego Świata. Główne przyczyny istniejącego zróżnicowania.
Kraje Trzeciego Świata - termin używany na określenie grupy państw o niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Został wprowadzony przez organizacje systemy Narodów Zjednoczonych w 1956 r. na życzenie zainteresowanych państw, zastępując pojęcie "kraje słabo rozwinięte". Obecnie używa się też terminu "Kraje rozwijające się".
Pojęcie Krajów T. Ś. obejmuje państwa Azji (bez Japonii), Afryki (niekiedy bez RPA), Ameryki Łacińskiej oraz Oceanii (bez Australii i Nowej Zelandii). W okresie zimnej wojny wyłączano niekiedy z tej grupy socjalistyczne kraje: Chińską Republikę Ludową, Koreańską Republikę Ludowo - Demokratyczną, Kubę, Mongolię i Wietnam.
Podstawowym kryterium wyodrębnienia tej grupy jest wielkość dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W 1992 r. Bank Światowy przyjął wielkość graniczną 8355 $ na jednego mieszkańca. Ponieważ warunek ten nie jest wystarczający wprowadzono dodatkowe kryteria o charakterze ekonomicznym bądź społecznym.
Wśród kryteriów ekonomicznych wyróżnia się: strukturę PKB, miejsce zajmowane w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, zużycie energii na jednego mieszkańca, poziom oszczędności wewnętrznych.
Kryteria społeczne to: przeciętna długość życia, wskaźnik umieralności niemowląt, odsetek analfabetów, wielkość spożycia kalorii i protein, liczba mieszkańców na jednego lekarza.
Pewne procesy, zachodzące w gospodarce światowej od lat 70, spowodowały ogromne zróżnicowanie sytuacji poszczególnych krajów rozwijających się.
kryzys naftowy (1973 - 1974) doprowadził do wzrostu dochodów krajów eksportujących ropę (państwa Bliskiego Wschodu, Libia, Brunei), co umożliwiło im rozwój infrastruktury gospodarczej oraz zapewniło wysoki standard życia mieszkańców. Ta grupa państw określana jest mianem "kraje surowcowe" Zalicza się tu również inne państwa czerpiące bogactwa z eksportu surowców, np. Nauru - eksportujące fosfaty, Botswana - diamenty,
w latach 70 rozpoczął się proces szybkiego rozwoju gospodarczego niektórych krajów Azji Południowo - Wschodniej. Zachodzące tam procesy industrializacji doprowadziły do zmniejszenia dystansu rozwojowego tej grupy państw w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych. Państwa te określane są mianem "kraje nowo uprzemysłowione" lub "kraje progowe", azjatyckie nazywane są też "tygrysami". Dotyczy to takich państwa jak Korea Południowa, Singapur, Tajwan. Podobny kierunek rozwoju wykazują Malezja, Tajlandia, Indonezja oraz niektóre kraje Ameryki Łacińskiej (Argentyna, Brazylia, Meksyk),
odrębną grupę stanowią kraje najmniej rozwinięte. Perspektywy rozwojowe tych państw są niewielkie (niski poziom dochodów uniemożliwia inwestycje). Zalicza się tu większość krajów Afryki subsaharyjskiej, niektóre kraje Azji (Laos, Myanmar, Afganistan) i Ameryki Środkowej (Haiti, Nikaragua).
Odrębną pozycję, mimo niskiego dochodu narodowego stanowią kraje o dużej liczbie mieszkańców Jak Chińska Republika Ludowa i Indie. Ze względu na wielkość rynku i potencjał gospodarki narodowej te kraje są liczącymi się uczestnikami międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Kraje te są zaliczane do rynków o dużych możliwościach rozwojowych.
W okresie zimnej wojny kraje rozwijające się, dążące do zamanifestowania swojej odrębności od istniejących struktur blokowego podziału świata stworzyły własne płaszczyzny współpracy międzynarodowej w sferze politycznej i gospodarczej.