PANAMSKI KONGRES, konferencja 22 IV-15 VII 1826 w Panamie przedstawicieli państw hispanoamer. — Meksyku, państw Ameryki Centr. (Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej), Wielkiej Kolumbii i Peru oraz obserwatorów z W. Brytanii i Holandii; USA, zaproszone do udziału, nie były na nim reprezentowane; zwołany z inicjatywy S. Bolívara, którego ideą było utworzenie konfederacji republik hispanoamer. dla wspólnej obrony niepodległości (zwł. przed Hiszpanią); zawarto traktaty o utworzeniu konfederacji 4 państw i sojuszu przeciwko Hiszpanii, które nie weszły w życie; nie zebrał się też kongres kontynentalny w Meksyku; śmierć Bolívara (1830) i rozpad Wielkiej Kolumbii położyły kres idei panamerykanizmu w wersji południowoamer. (boliwarowskiej).
PANAMERYKANIZM [gr.-łac.], ruch polit. postulujący zbliżenie i współpracę państw amer.; idea zjednoczenia nowo powstałych republik Ameryki Środk. i Pd. i ich współpracy polit. oraz obronnej została zainicjowana w pocz. XIX w. przez S. Bolívara, który 1826 zwołał kongres panamski w celu utworzenia federacji państw hispanoamer.; wraz ze śmiercią Bolívara i rozpadem Wielkiej Kolumbii (1830) panamerykanizm w wersji południowoamer. stracił znaczenie; w końcu XIX w. USA przedstawiły własną koncepcję panamerykanizmu jako ruchu na rzecz obrony interesów Ameryki przed państwami eur. oraz wielostronnej współpracy państw amer. (zwł. gosp.) pod egidą USA i przejęły w nim inicjatywę przy zgodzie państw Ameryki Łac.; zwołano pierwszą konferencję panamerykańską; i utworzono Unię Panamerykańską; ta koncepcja panamerykanizmu, związana z dążeniem USA do zapewnienia sobie dominacji w Ameryce, wywodziła się z doktryny Monroego i znalazła uzasadnienie w jej uzupełnieniu sformułowanym 1904 przez prez. Th. Roosevelta, który przyznał USA prawo do interwencji militarnej w Ameryce Łac. w obronie jej państw, z czego USA wielokrotnie korzystały w 1. poł. XX w.; dopiero w latach 30. USA zmodyfikowały swoją politykę wobec Ameryki Łac.: 1933 prez. F.D. Roosevelt proklamował politykę dobrego sąsiedztwa, a 1936 na konferencji panamer. w Buenos Aires uznał bezwarunkowo zasadę nieinterwencji; dążenie USA do zinstytucjonalizowania systemu ogólnoamer. znalazło wyraz w utworzeniu 1948 Organizacji Państw Amerykańskich, która sformalizowała system dominacji USA w Ameryce Łac.; dopiero w latach 60. położono nacisk na rzeczywistą współpracę i rozwój gosp. (m.in. 1960 powstał Międzyamer. Bank Odbudowy i Rozwoju); 1961 wszedł w życie program rozwoju Ameryki Łac. przy współpracy i z pomocą USA p.n. Sojusz dla Postępu; od końca lat 60. rozwijały się jednocześnie tendencje do współpracy i integracji krajów Ameryki Łac. bez udziału USA, m.in. 1975 powstał Latynoamer. System Gosp. (SELA), 1980 — Latynoamer. Stow. Integracji, w latach 90. współpraca obejmująca lokalne rynki, m.in. Kolumbii, Meksyku i Wenezueli oraz Mercosur: Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj; w końcu lat 80. USA reaktywowały ideę panamerykanizmu jako więzi ekon. krajów Ameryki, tworząc Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA), który ma zintegrować kraje półkuli zachodniej.
PANAMERYKAŃSKIE KONFERENCJE, nazwa oficjalna Międzynarodowe Konferencje Państw Amerykańskich, narady szefów państw Ameryki Łac. i USA, które służyły realizacji amer. koncepcji panamerykanizmu; ich celem było tworzenie ram instytucjonalnych i prawnych współpracy (zwł. gosp., od lat 30. także polit.) krajów półkuli zach. oraz ustalenie jej zasad; podczas pierwszej konferencji panamerykańskiej, która odbyła się 1889-90 w Waszyngtonie, powołano Biuro Handl. Republik Amer., przekształcone 1910 w Unię Panamerykańską; w 1. poł. XX w. odbyło się 10 konferencji panamerykańskich, m.in. 1933 w Montevideo — zaakceptowano zasadę nieinterwencji w stosunkach wzajemnych i konwencję o prawach i obowiązkach państw; 1936 w Buenos Aires — rząd USA uznał bezwarunkowo zasadę nieinterwencji; 1938 w Limie — przyjęto deklarację o suwerenności państw amer. i ich determinacji w przeciwstawianiu się obcej interwencji; 1945 konferencja panamerykańska w m. Meksyk w sprawie wojny i pokoju — przyjęto tzw. deklarację z Chapultepec, zarys przyszłego ogólnoamer. systemu bezpieczeństwa przygotowany na konferencję założycielską ONZ w San Francisco; 1947 konferencja panamerykańska w Rio de Janeiro w sprawie utrzymania pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie — podpisano ogólnoamer. traktat o pomocy wzajemnej (tzw. układ z Rio); 1948 w Bogocie — opracowano i przyjęto Kartę Państw Amer. tworząc Organizację Państw Amerykańskich i zawarto układ o pokojowym rozstrzyganiu sporów między państwami amer. (tzw. układ z Bogoty). Po utworzeniu OPA rola konferencji panamerykańskich zmalała, nabrały one charakteru spotkań ceremonialnych, m.in. dla uczczenia szczególnych rocznic.
PANAMERYKAŃSKA UNIA, organizacja zrzeszająca 1910-48 większość państw Ameryki; powstała 1910 z przekształcenia Biura Handl. Republik Amer., utworzonego 1889 na I konferencji panamerykańskiej w Waszyngtonie; w teorii miała służyć rozwojowi kontaktów, gł. gosp., między krajami Ameryki; powołana z inicjatywy USA dla ułatwienia im ekspansji gosp. w Ameryce; w latach 30., pod naciskiem krajów Ameryki Łac., przekształciła się w organizację polit.; jej kontynuatorką od 1948 jest Organizacja Państw Amerykańskich (OPA); obecnie Unia Panamerykańska jest nazwą sekretariatu OPA.
DOBREGO SĄSIEDZTWA POLITYKA, realizowana 1933-45 przez administrację USA (prez. F.D. Roosevelt) wobec państw Ameryki Łac.; miała na celu poprawę wzajemnych stosunków dyplomatycznych i ekon. oraz kształtowanie ich na zasadach nieinterwencji i wzajemnego poszanowania; przejawem polityki dobrego sąsiedztwa było m.in. anulowanie 1934 przez USA poprawki Platta, wycofanie 1934 wojsk amer. z Haiti, nowy traktat z Panamą (1936) o rezygnacji USA ze statusu gwaranta niepodległości tego kraju, zawieranie umów handl. na zasadzie wzajemności; polityk dobrego sąsiedztwa ułatwiła utworzenie 1948 Organizacji Państw Amerykańskich.
ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH (OPA), ang. Organization of American States (OAS), utworzona 1948 na IX Międzyamer. Konferencji w Bogocie jako kontynuacja Unii Panamer. utworzonej 1910 (panamerykanizm); jej członkami są państwa Ameryki Łac. (od 1962 bez Kuby) oraz USA i Kanada, łącznie 34 państwa; stałym organem adm. (pełniącym funkcję sekretariatu generalnego) jest Unia Panamer., z siedzibą w Waszyngtonie, najwyższym organem — Konferencja Międzyamer. (zwoływana co 5 lat); ponadto działa stały organ — Rada OPA, korzystająca z pomocy 3 organów specjalnych: Rady Społ.-Gosp., Kom. Prawnego i Rady Oświaty, Nauki i Kultury; w razie potrzeby są zwoływane sesje ministrów spraw zagr., a pomocą służy im Międzyamer. Rada Obrony. W strukturze OPA działają także Międzyamer. Komisja Praw Człowieka (od 1960) i Międzyamer. Trybunał Praw Człowieka (od 1978). W ramach OPA działała początkowo Organizacja Państw Ameryki Środkowej (od 1961 samodzielna), a także różne międzyamer. organizacje gospodarcze. Według sformułowań tzw. Karty z Bogoty (obowiązującej od 1951) zadaniem OPA jest umacnianie pokoju i bezpieczeństwa kontynentu amer., pokojowe regulowanie sporów między państwami członkowskimi, wspólne rozwiązywanie problemów ekon., społ. i politycznych. OPA funkcjonuje jako organizacja regionalna ONZ. Do lat 60. w organizacji politycznie dominowały USA; w późniejszym okresie OPA prowadziła politykę bardziej niezależną, czego dowodem są rezolucje popierające Argentynę podczas kryzysu falklandzkiego 1982 oraz potępiające interwencję USA w Panamie 1989. Pod auspicjami OPA zawarto 1967 traktat tworzący bezatomową; strefę w Ameryce Łacińskiej.
ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKI ŚRODKOWEJ, ang. Organization of Central American States (OCAS), hiszp. Organización de los Estados Centroamericanos (ODECA), działała 1951-93 (do 1961 w ramach OPA), zał. przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru (konwencję 1962 sygnowała także Panama); siedziba w San Salwador; celem — wg nowej Karty podpisanej 1965 — są wzajemne konsultacje i pomoc oraz pokojowe rozstrzyganie sporów; wyspecjalizowaną agencją OCAS był — działający nadal — Wspólny Rynek Ameryki Środk., zał. 1960, mający na celu zniesienie barier celnych między państwami członkowskimi oraz ustanowienie wspólnych ceł zewnętrznych. Współpraca w ramach ODECA została przerwana 1969 wojną między Salwadorem a Hondurasem (tzw. wojną futbolową); kolejną próbą jej wznowienia stało się XI spotkanie na szczycie prezydentów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui, Panamy, Salwadoru i, jako obserwatora, premiera Belize 1991 w Tegucigalpie, na którym zdecydowano o utworzeniu Systemu Integracji Środkowoamerykańskiej jako gwaranta realizacji postanowień spotkań na szczycie i przeobrażenia ich w wiążącą politykę; Deklaracja z Managui, podpisana 1997 przez przywódców 8 państw (dodatkowo Dominikana), zapowiedziała regionalną polit. integrację, pozostawiając powołanej do tego specjalnej komisji ustalenie warunków i terminów, oraz potwierdziła wspólną wolę podjęcia wysiłków na rzecz nowego modelu bezpieczeństwa demokr. w regionie.
WIELKA KOLUMBIA, federacyjna republika, utworzona 1819 na kongresie w Angosturze (ob. Ciudad Bolívar) w Wenezueli; objęła wyzwolone 1819-23 spod panowania hiszp. kraje wchodzące w skład hiszp. wicekrólestwa Nowej Granady: Kolumbię (wraz z Panamą), Wenezuelę i Ekwador; prezydent Wielkiej Kolumbii, S. Bolívar, planował rozszerzenie jej na Peru i Boliwię, a następnie na całą Amerykę Pd.; w poszczególnych krajach w jego imieniu rządzili: w Wenezueli J.A. Páez, w Kolumbii F. Santander de Paula (jednocześnie wiceprezydent Wielkiej Kolumbii), w Ekwadorze J.J. Flores; tendencje odśrodkowe w Wielkiej Kolumbii doprowadziły, mimo starań Bolívara (1830 zrezygnował z prezydentury), do jej rozpadu 1829-30 i powstania poszczególnych republik.
SOJUSZ DLA POSTĘPU, ang. Alliance for Progress, hiszp. Alianza para el Progreso, program rozwoju Ameryki Łac. przy współpracy USA, zainicjowany przez prez. J.F. Kennedy'ego i przyjęty 1961 przez 22 kraje Ameryki Łac. na konferencji państw OPA w Punta del Este; działania na rzecz przyspieszenia rozwoju gosp. i społ. miały umocnić w Ameryce Łac. rządy demokr. i siły reformatorskie, zapobiec szerzeniu się ideologii rewol. oraz przełamać niechęć do USA; program stanowił m.in. reakcję USA na zwycięstwo rewolucji kubańskiej (1956-59); przewidywał modernizację rolnictwa (zwł. reformę rolną), przyspieszenie rozwoju przemysłu, transportu, oświaty, ochrony zdrowia, budownictwa mieszkaniowego, poprawę warunków materialnych i socjalnych ludności, rozwój regionalnej integracji ekon.; zaplanowany na 10 lat, 1965 przedłużony bezterminowo; wydatki oceniono na 100 mld dol. (USA zadeklarowały 20 mld dol.); realizacja napotkała na przeszkody zarówno w USA (redukcja przez Kongres funduszy na pomoc zagr.), jak i w Ameryce Łac.; w okresie prezydentury L.B. Johnsona USA większy nacisk położyły na prewencję zbrojną w Ameryce Łac., a program, mimo pewnych osiągnięć został zarzucony.