13.10.2009 (1)

Prawo karne materialne - to zespół norm określających jakie czyny są czynami zabronionymi pod groźbą kary, zasady odpowiedzialności za te czyny, system reakcji karnej na czyny zabronione (system kar, środków karnych, środków zabezpieczających), a także zasady stosowania tych środków reakcji karnej.

Prawo karne materialne może być realizowane wyłącznie na drodze postępowania karnego zwanego inaczej procesem karnym.

Postępowanie karne i proces karny są to nazwy które można używać jako synonimy. Zarówno w rozumieniu ogólnym czyli w oderwaniu od konkretnej sprawy jak i w rozumieniu konkretnym, a więc możemy np. powiedzieć że toczy się postępowanie karne przeciwko X jak i że toczy się proces karny w sprawie o zabójstwo X.

O ile np. prawo cywilne może być realizowane poza postępowaniem cywilnym jeżeli dłużnik spełnia dobrowolnie świadczenie do którego jest zobowiązany to mamy tu do czynienia z realizacją prawa cywilnego bez uciekania się do postępowania karnego - jest to możliwe. W prawie karnym materialnym jest to niemożliwe, konieczne jest dla realizacji norm prawa karnego materialnego przeprowadzenie postępowania karnego.

Postępowanie karne - jest to prawnie uregulowana działalność zmierzająca do realizacji norm prawa karnego materialnego.

Prawo karne procesowe - (postępowanie karne) to zespół norm regulujących postępowanie karne.

Pojęcia postępowanie karne i prawo karne procesowe leżą w różnych płaszczyznach:

- prawo karne procesowe - leży w płaszczyźnie normatywnej

- postępowanie karne - leży w płaszczyźnie faktów gdyż jest to działalność

Prawo karne procesowe stanowi podstawę prawną postępowania karnego czyli zespołu czynności zmierzających do realizacji prawa karnego materialnego.

Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego są:

• K.p.k.

• Konstytucja (niektóre zasady procesowe zostały podniesione do rangi zasady konstytucyjnej)

• Ustawa o ustroju sądów powszechnych

• Ustawa o prokuraturze (jest w toku uchwalania nowa ustawa o prokuraturze)

• Ustawa o świadku koronnym (kwesta ta została uregulowana poza kodeksem, w odrębnej ustawie, dlatego że założeniem pierwotnym ustawodawcy było to iż będzie to rozwiązanie okresowo obowiązujące, miała początkowo charakter ustawy epizodycznej, wprowadzona została na 3 lata potem była przedłużana, a teraz limit czasowy zlikwidowano)

Przepisy dotyczące trybów ścigania a więc też regulujące materie procesową są również zawarte w k.k. Jeżeli przepis mówi, że ściganie następuje w trybie prywatnoskargowym (przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego), np. zniesławienie, zniewaga, no to jest to przepis natury procesowej, aczkolwiek zawarty w k.k.

Postępowanie karne jest prawnie uregulowaną działalnością dlatego, aby wyeliminować dowolność działania organów procesowych. Te działania organów procesowych nie mogą być pozostawione ich swobodzie (dowolności), bowiem działalność organów procesowych w sposób nieuchronny wiąże się z ingerencją tych organów w sferę praw i swobód obywateli. Zatem ustawodawca musi określić granice w których owa ingerencja jest dopuszczalna, a których organowi procesowemu przekroczyć nie wolno.

Prawna regulacja ma zapewnić skuteczność ścigania sprawców przestępstw.

Prawna regulacja jest podyktowana koniecznością określenia praw i obowiązków uczestników procesu. Uczestnicy procesu muszą wiedzieć do czego mają prawa, a do czego są zobowiązani (mają obowiązki).

Funkcje prawa karnego procesowego:

1. Funkcja porządkująca przebieg postępowania

Przepisy prawa procesowego określają kolejność czynności procesowych, określają prawa i obowiązki organów procesowych oraz pozostałych uczestników procesu

2. Funkcja instrumentalna

Oznacza, że prawo procesowe kształtuje postępowanie w taki sposób, aby możliwa była prawidłowa realizacja norm prawa karnego materialnego

3. Funkcja gwarancyjna

Polega na tym, że prawo wyznacza granice ingerencji organów procesowych w sferę swobód obywatelskich uczestników postępowania

Należy zwrócić uwagę na powiązania prawa karnego procesowego z prawem konstytucyjnym, a także z prawem międzynarodowym. Akta prawa międzynarodowego wyznaczają standardy współczesnego procesu (Europejska Konwencja Podstawowych Praw i Wolności - Rzym 1950r. ratyfikowana przez Polskę; Pakt ONZ z 16.12.1966r. Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich)

Uczestnicy postępowania:

Uczestnikiem postępowania jest każda osoba biorąca udział w postępowaniu w roli określonej przez prawo.

1. Organy procesowe (organy ścigania, sąd, prezes sądu)

2. Strony (oskarżony, oskarżyciel (publiczny, posiłkowy, prywatny), powód cywilny), w postępowaniu karnym skarbowym występują strony - podmiot odpowiedzialny posiłkowo, interwenient

3. Przedstawiciele procesowi stron (przedstawiciel ustawowy, obrońca, pełnomocnik)

4. Quasi strony = niby strony - ustawodawca ich do stron nie zalicza, ale mają uprawnienia procesowe, są to podmioty które mają stanowisko zbliżone pod pewnym względem do stanowiska jakie zajmują strony. Zmiany przepisów k.p.k. poszły w kierunku rozszerzenia uprawnień quasi stron. (Są to: podmiot określony w art.52 k.k. - to podmiot do którego prokurator złożył wniosek o obowiązek zwrotu korzyści uzyskanych z przestępstwa sprawcy (sam ten podmiot sprawcą nie jest, ale uzyskał korzyść); pokrzywdzony w postępowaniu sądowym, gdy nie występuje on jako strona, ustawa przewiduje określone role w których pokrzywdzony może wystąpić jako strona w postępowaniu przed sądem tj. oskarżyciel posiłkowy, prywatny, powód cywilny, jeżeli w żadnej z tych ról nie występuje, to z faktu samego pokrzywdzenia przysługują mu pewne uprawnienia procesowe, które go zbliżają do pozycji strony, ale nie jest to pełny zakres uprawnień).

5. Pomocnicy procesowi (tłumacz, protokolant)

6. Osobowe źródła dowodowe (oskarżony, świadek, biegły)

Oskarżony w procesie występuje w podwójnej roli - jest stroną przeciwko której toczy się postępowanie oraz jednocześnie środkiem dowodowym ponieważ jego wyjaśnienia spełniają w procesie podwójną rolę są środkiem obrony i środkiem dowodowym, gdyż podlegają swobodnej ocenie sądu.

Postępowanie karne to zespół czynności procesowych, ale nie tylko, bowiem są zdarzenia z którymi prawo procesowe wiąże skutek, np. śmierć strony, śmierć oskarżonego pociąga za sobą konieczność umorzenia postępowania z powodu jego niedopuszczalności, jedynie wyjątkowo jest możliwe postępowanie mimo śmierci, ale jest to postępowanie rehabilitacyjne.

Np. śmierć oskarżyciela prywatnego (posiłkowego) stwarza wymóg zapewnienia osobom najbliższym możliwości wstąpienia do procesu w miejsce zmarłej strony.

Czynności procesowe: (do uzupełnienia z książki-nie omawiane na wykładzie)

Jest to zachowanie się uczestnika procesu zmierzające do wywołania określonych skutków procesowych.

Wymienia się czynności:

1. Pozytywne

2. Negatywne - to zachowanie się polegające na zaniechaniu dokonania określonej czynności pozytywnej w toku procesu, np. strona nie skorzystała z przysługującego jej prawa do wniesienia środka odwoławczego, po upływie terminu przewidzianego przez ustawodawcę czynność ta jest bezskuteczna i już nie można jej zaskarżyć.

Czynności procesowe powodują zawiązywanie się, zmianę lub wygaśnięcie stosunków procesowych.

Stosunek procesowy - to stosunek prawny, zachodzący między uczestnikami procesu.

W toku postępowania dochodzi do zawiązania się (powstania) wielu różnorakich stosunków procesowych mających różny charakter (nadrzędności bądź równorzędności), np. X zostaje wezwany do sądu w charakterze świadka, taka czynność sądu powoduje zawiązanie się stosunku procesowego między tym X a sądem. Jest to stosunek nadrzędności sądu do adresata.

Wydanie postanowienia o przedstawienie zarzutów oznacza wszczęcie postępowania przeciwko określonych osobach, zawiązuje się w ten sposób stosunek między organem prowadzącym postępowanie a podejrzanym. Jest to stosunek nadrzędności gdyż decyzjami organu ścigania podejrzany jest związany (obowiązany jest się podporządkować jeśli te decyzje będą prawomocne). Jeżeli sąd umorzy postępowanie czy organ procesowy w stadium przygotowawczym umorzy postępowanie to to postanowienie o umorzeniu spowoduje wygaśnięcie zawiązanego stosunku procesowego między podejrzanym a organem prowadzącym postępowanie. Jeżeli to postanowienie po umorzeniu uprawomocni się to postępowanie przestaje się toczyć przeciwko tej osobie.

Na plan pierwszy wychodzi tzw. podstawowy stosunek procesowy - to jest stosunek trójczłonowy zachodzący między organami procesowymi a stronami.

1. Postępowanie przygotowawcze - pokrzywdzony, podejrzany, u wierzchołka będzie organ prowadzący postępowanie (organ ścigania)

2. Postępowanie sądowe - oskarżyciel, oskarżony, a u wierzchołka będzie sąd

Między sądem a stronami zachodzi stosunek nadrzędności, zaś między oskarżonym a oskarżycielem stosunek równorzędności.

Podmioty procesu:

Podstawowy stosunek procesowy zachodzi pomiędzy podmiotami procesu.

1. Strony

2. Organ procesowy

Z pojęciem podmiotów procesu poza podstawowym stosunkiem procesowym wiąże się pojęcie funkcji procesowych .

Podmiotami są ci spośród uczestników procesu którzy realizują podstawowe funkcje procesowe

Funkcje procesowe:

Funkcje procesowe - są to podstawowe rodzaje (kierunki) działania podmiotów procesu.

1. Funkcja ścigania

Jest to działalność która zmierza do wykrycia sprawcy przestępstwa i zgromadzenia dowodów pozwalających na udowodnienie winy sprawcom przestępstw.

Na etapie postępowania sądowego określana jest mianem funkcji oskarżania, realizowana przez oskarżyciela.

Ściganie i oskarżanie to jest ten sam kierunek działalności organów procesowych z tym, że o oskarżaniu mówimy w odniesieniu do postępowania sądowego.

2. Funkcja obrony

To działalność która zmierza do obrony interesów oskarżonego przed stawianymi mu zarzutami.

3. Funkcja orzekania

To działalność która polega na rozstrzyganiu o przedmiocie procesu.

Orzeczenia mogą być też wydawane w kwestiach incydentalnych (ubocznych), np. w kwestii stosowania środków zapobiegawczych lub innych kwestiach które pojawiają się w toku postępowania.

O przedmiocie procesu może orzec tylko niezawisły sąd zgodnie z konstytucyjną zasadą sądowego wymiaru sprawiedliwości.

Poprzednio obowiązujący kodeks przyznawał prokuratorowi prawo podejmowania decyzji o warunkowym umorzeniu postępowania, jako, że ta decyzja jest decyzją rozstrzygającą o przedmiocie procesu to dziś w świetle zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości byłoby to niezgodne z konstytucją, a zatem prokurator obecnie może wystąpić do sądu jedynie z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania, a decyzje w tej kwestii podejmuje sąd.

1. Konsekwencją funkcji orzekania jest funkcja wykonania orzeczenia - k.k.w.

4. Funkcja dochodzenia roszczeń o charakterze majątkowym wynikających z przestępstwa w procesie adhezyjnym (czyli dołączonym do procesu karnego) - jest to funkcja dodatkowa.

Przedmiot procesu:

W nauce procesu karnego zagadnienie to należy do spornych koncepcji, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę rozwój nauki.

Przedmiotem procesu - jest kwestia odpowiedzialności prawnej za zarzucony oskarżonemu czyn.

W skrócie czasami mówi się, że czyn przestępny jest przedmiotem procesu to nie jest ścisłe określenie dlatego, że po przeprowadzeniu postępowania może się okazać, że czyn przestępny nie miał miejsca, a jednak postępowanie się toczyło.

Kwestia odpowiedzialności jest lepszym ujęciem przedmiotu procesu dlatego, że wskazuje, iż w toku postępowania należy określić czy dana osoba której zarzucono czyn przestępny ponosi odpowiedzialność za ten czyn. Mówimy, że jest to kwestia odpowiedzialności prawnej wszak w toku postępowania karnego rozstrzygana jest przede wszystkim kwestia odpowiedzialności prawnej, ale nie tylko gdyż może być również rozstrzygana kwestia odpowiedzialności cywilnej.

Dążenie do tego, aby proces karny służył zaspokojeniu roszczeń pokrzywdzonego wynikających z przestępstwa, aby pokrzywdzony nie musiał wytaczać procesu cywilnego celem dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, aby otrzymał naprawienie szkody w toku procesu karnego. Art. 46 k.k. - jest wyrazem tej tendencji, jest to rozwiązanie nowe które wprowadził ustawodawca w kodeksie w 1997 r., chodzi o to, że w określonej kategorii przestępstw pokrzywdzony może złożyć wniosek o zobowiązanie oskarżonego w razie skazania za te przestępstwa do naprawienia szkody - to jest obowiązek i środek karny. Mówi się także o tym, że proces karny powinien także służyć restytucji szkód wyrządzonych przez przestępstwo. Tendencja do takich rozwiązań, którą spotykamy w różnych systemach procesowych jest wyrazem przyjęcia innej filozofii karania w której zwraca się uwagę nie tylko na samą represję oskarżonego, ale także na ochronę interesów pokrzywdzonego.

Schemat drogi procesu karnego (etapy = stadia postępowania):

1. Postępowanie przygotowawcze

Wszczyna się gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa - art. 303

Do wszczęcia postępowania przygotowawczego nie jest zatem wymagana pewność, że przestępstwo zostało popełnione, wystarczy niższy stopień prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa taki który rodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa.

Jednym z zadań postępowania przygotowawczego zgodnie z art. 297 jest ustalenie czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, ustalenie tego ma nastąpić w toku postępowania karnego.

Jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa to organ procesowy wydaje postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia (art. 303 odnosi się do art. 702 mówi wprost o śledztwie, ale ma również zastosowanie w dochodzeniu). Postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia jest co do zasady pierwszą czynnością, która rozpoczyna postępowanie przygotowawcze. W zasadzie dopiero po wydaniu tego postanowienia mogą być przeprowadzane dalsze czynności procesowe. Wyjątek: (art. 308) może być sytuacja w której zanim zostanie wydane postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, zostaną dokonane czynności mające na celu zabezpieczenie śladów i dowodów - są to czynności niecierpiące zwłoki, np. przeszukanie zaraz na miejscu zdarzenia. Dokonanie tych czynności oznacza, iż postępowanie zostało faktycznie wszczęte. Od daty pierwszej czynności będzie się liczyć czas trwania postępowania przygotowawczego chociaż nie zostało jeszcze wydane postanowienie o jego wszczęciu.

Chwilą wszczęcia postępowania przygotowawczego mogą być różne sytuacje. Np. że dane jakimi dysponuje organ ścigania rodzą uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, ale sprawca nie jest znany, wówczas dojdzie do wszczęcia postępowania poprzez wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa i będzie to pierwsza faza postępowania w sprawie, czyli in rem, zadaniem tej fazy będzie przede wszystkim wykrycie sprawcy i zebranie dowodów, które by uzasadniały postawienie mu zarzutów. Jeżeli te dowody zostaną zebrane, w świetle których będzie zachodził wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zostało popełnione przez daną osobę to wówczas poprzez wydanie przez organ postanowienia o przedstawieniu zarzutów dochodzi do wszczęcia postępowania przeciwko określonej osobie czyli in personam. A zatem postępowanie przygotowawcze wkracza w drugą fazę czyli in personam - przeciwko określonym osobom. Od momentu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów występuje podejrzany jako strona przeciwko której toczy się postępowanie karne. Wyjątek: dopuszczalność przedstawienia ustnie, w formie ustnych zarzutów i przystąpienia do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Może być taka sytuacja, że postępowanie nie wejdzie w drugą fazę bo zostanie umorzone w fazie pierwszej czyli in rem gdyż nie wykryto sprawcy. Ustawodawca pozwala na tzw. umorzenie rejestrowe oznacza to, że umarza się postępowanie cn. po 5 dniach prowadzenia dochodzenia jeśli nie wykryto sprawcy umarza się postępowanie i wpisuje się sprawę do rejestru przestępstw i w drodze czynności operacyjnych policja poszukuje sprawcę, jeśli znajdzie go to powraca się do postępowania poprzez podjęcie umorzonego postępowania. Może być i inna sytuacja a mianowicie już w chwili wszczęcia postępowania zebrane dane uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, od razu więc po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania w danej sprawie wydaje postanowienie o przedstawienie zarzutów, czyli od razu postępowanie wkracza w drugą fazę - in personam.

Art. 297 k.p.k. określa zadania postępowania przygotowawczego, ustawodawca ujmuje te zadania szeroko, a zatem w postępowaniu przygotowawczym ma nastąpić m.in. zebranie i utrwalenie dowodów dla sądu nie tylko dla oskarżyciela, aby sąd mógł na rozprawie skorzystać z wyników czynności dowodowych przeprowadzonych w postępowaniu przygotowawczym

Postępowanie przygotowawcze może się w różny sposób zakończyć:

- gdy dojdzie do umorzenia postępowania przygotowawczego np. nie zdołano zgromadzić dowodów, które by pozwoliły na sporządzenie aktu oskarżenia, nie wykazano dowodów i nie ma podstaw do sporządzenia aktu oskarżenia - sprawa nie przechodzi do etapu postępowania sądowego.

2. Postępowanie jurysdykcyjne (sądowe)

Do postępowania sądowego dochodzi wtedy gdy po zamknięciu postępowania przygotowawczego oskarżyciel sporządza akt oskarżenia i wnosi go do sądu. Także postępowanie sądowe będzie prowadzone wówczas gdy prokurator zamiast aktu oskarżenia wniesie do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. To jest także forma skargi stanowiącej podstawę wszczęcia postępowania sądowego.

Postępowanie sądowe sąd wszczyna na podstawie skargi uprawnionego oskarżyciela.

1. Postępowanie przed sądem I instancji (postępowanie główne)

Podstawowym etapem postępowania jest postępowanie przed sądem I instancji tu bowiem następuje rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu i to postępowanie przed sądem I instancji dzieli się na kolejne fazy (etapy):

• wpłynięcie aktu oskarżenia wraz z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym

• I część - to wstępna kontrola oskarżenia => w ramach tej części prezes sądu przede wszystkim sprawuje kontrolę formalną wniesienia aktu oskarżenia i bada czy akt oskarżenia odpowiada stawianym mu warunkom formalnym, jeżeli prezes sądu spostrzeże brak formalny we wniesionym akcie oskarżenia to zwraca go oskarżycielowi w celu uzupełnienia w ciągu 7 dni tego braku formalnego, jeżeli zostanie to zrobione to uznaje się, że akt został wniesiony w terminie pierwotnym. Szereg uprawnień przysługuje też sądowi który na posiedzeniu przed rozprawą może podjąć różne decyzje: m.in. może umorzyć postępowanie, a więc w takiej sytuacji nie dojdzie do dalszych etapów; może zwrócić sprawę do postępowania przygotowawczego prokuratorowi, gdy dostrzeże w ramach wstępnej kontroli braki w postępowaniu przygotowawczym

• II część - to rozprawa główna

• III część - tzw. czynności końcowe

• Postępowanie odwoławcze (kontrolne)

Sąd nie wszczyna tego postępowania z urzędu, lecz na podstawie skargi odwoławczej

Inicjatorem postępowania odwoławczego są strony które wnoszą środek odwoławczy

Z postępowania odwoławczego sprawa może trafić do postępowania w I instancji celem ponownego rozpoznania, po rozpoznaniu środka odwoławczego mogą być wydane następujące rozstrzygnięcia:

- utrzymanie zaskarżonego orzeczenia w mocy

- zmiana wydanego orzeczenia (ta zmiana dotyczy wydania odmiennego orzeczenia co do istoty sprawy)

- uchylenie zaskarżonego orzeczenia,

- umorzenie postępowania

- przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd I instancji (sąd ponownie rozpoznaje sprawę i wydaje wyrok, to jest drugi wyrok, ale wprawdzie wyrok sądu I instancji i od niego też przysługuje skarga odwoławcza)

3. Postępowanie po uprawomocnieniu się orzeczenia - jako dodatkowy etap postępowania

3. Postępowanie wykonawcze

Postępowanie przejściowe - nie zostało ono wyodrębnione w systematyce k.p.k., obejmuje ono:

- sporządzenie aktu oskarżenia,

- wniesienie go do sądu,

- wstępna kontrola oskarżenia przed rozprawą - sprawowana przez sąd.

Instytucja oddania pod sąd:

1. sensu stricto

oznacza badanie przez sąd przed rozprawą faktycznej zasadności oskarżenia, i umorzenie postępowania z powodu braku faktycznych podstaw oskarżenia => ona ma istotne znaczenie gwarancyjne ponieważ chroni dobre imię obywatela

2. sensu largo

to akt procesowy określonej władzy lub osoby na mocy którego dana osoba zostaje postawiona przed sąd i odpowiada przed sądem za zarzucone jej czyny na rozprawie.

20.10.2009 (2) - prowadzony wykład przez dr M. Zbrojewską

Proces karny składa się z dwóch podstawowych części: postępowanie przygotowawcze (w postaci dochodzenia bądź śledztwa), ono się kończy w mniej lub bardziej fajny sposób dla klienta (oskarżonego czy pokrzywdzonego) z tego wynika że przechodzi do drugiej fazy zasadniczej czyli postępowanie przed sądem, wszystko to zależy od tego jak dalej losy się potoczą, ponieważ generalnie można mówić o pewnym modelu (zarysie) procedury karnej której dokładnie jednak nie jesteśmy w stanie przewidzieć.

Proces karny ma charakter dynamiczny, dlatego też nie jesteśmy w stanie przewidzieć co się na nim może zdarzyć.

Musi najpierw wpłynąć jakaś skarga do sądu (zgodnie z obowiązującą zasadą skargowości) którą jest niewątpliwie akt oskarżenia (mówi się że jest on skargą zasadniczą), wyjątkowo zamiast aktu oskarżenia na podstawie art.336 może zostać skierowany do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego (wszystkie przesłanki są zawarte w kk). W momencie gdy wpłynie do sądu akt oskarżenia albo wniosek przechodzimy do fazy postępowania przed sądem I instancji (zw. postępowaniem jurysdykcyjnym, sądowym). Skarga lub wniosek zatem podlega wstępnej kontroli oskarżenia (zgodnie z art. 337 i n.), która w doktrynie nazywana jest jako oddanie pod sąd. Z chwilą oddania pod sąd „gospodarzem” postępowania staje się sąd, a także pojawiają się nowe strony (do tej pory był podejrzany i pokrzywdzony) oskarżony (art. 71) i oskarżyciel.

Oskarżyciel (posiłkowy, prywatny, publiczny) - który z nich występuje zależy od tego jakie to jest przestępstwo i w jakim trybie jest ścigane.

1. Przestępstwo ścigane z urzędu lub na wniosek - to zawsze oskarżyciel publiczny, np. prokurator

2. Przestępstwo ścigane z urzędu i na wniosek - oskarżyciel posiłkowy (którym jest pokrzywdzony), kiedy skończy się postępowanie przygotowawcze pokrzywdzony traci uprawnienia strony. Aby móc być aktywnym w postępowaniu sądowym pokrzywdzony musi być oskarżycielem posiłkowym i składa takie oświadczenie przed sądem „ja chcę być oskarżycielem posiłkowym”. Który może korzystać z pełnomocnika którym jest adwokat.

3. Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego - oskarżyciel prywatny, np. zniesławienie, znieważenie, naruszenie nietykalności cielesnej, nie ma tu oskarżyciela publicznego.

Prokurator ma bardzo duże uprawnienia. Prokuratura może zawsze interweniować i objąć oskarżenie prywatne swoją ingerencją i przekształci się ono wtedy w oskarżenie publiczne ścigane z urzędu.

Z chwilą oddania pod sąd dokonuje się weryfikacji aktu oskarżenia albo wniosku o umorzenie w sądzie pod względem formalnym i merytorycznym . Jeżeli nie spełnia wymagań formalny to zostaje zwrócony do uzupełnienia. Kontrola merytoryczna - tu mogą zapaść pewne decyzje o charakterze merytorycznym które przesądzają o tym co będzie dalej z procesem, np. uzupełnienie postępowania przygotowawczego gdyż zwiera braki. W ramach wstępnej kontroli aktu oskarżenia może zostać zakończony proces ponieważ alternatywnie do aktu oskarżenia może być złożony wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego. Jeżeli sprawa się nie zakończy to przechodzimy do przygotowania do rozprawy co ma charakter organizacyjno-techniczny. Następnie przechodzimy do fazy kolejnej którą jest rozprawa główna. Ona zaczyna się od sprawdzenia obecności (kontrola czy wszystko zostało dobrze przygotowane). Rozpoczyna się przewód sądowy od odczytania aktu oskarżenia przez oskarżyciela. Dalej sąd zwraca się do oskarżonego z zapytaniem czy: zrozumiał treść aktu oskarżenia, przyznaje się do winy, chce składać wyjaśnienia jeśli tak to jakie? W zależności jakie są odpowiedzi na te pytania taki jest tok procesu. Jeśli nasz oskarżony godzi się na składanie wyjaśnień to rozpoczyna się postępowanie dowodowe. Po oskarżonym jest przesłuchiwany oskarżyciel posiłkowy jeśli oczywiście jest, dalej świadkowie składają zeznania. Po całej procedurze przewodniczący składu zamyka przewód sądowy i udziela głosu stronom (mowy końcowe - po kolei: oskarżyciel publiczny, posiłkowy, prywatny, powód cywilny-jeśli jest, obrońca i oskarżony). Następnie jest narada, po niej ogłoszenie wyroku (może na siedem dni nastąpić odroczenie wyroku).

Wyrok:

1. Merytoryczny

1. uniewinnienie

2. skazanie

3. warunkowe umorzenie

2. Formalny

1. umorzenie

Po ogłoszeniu wyroku każda ze stron może domagać się uzasadnienia wyroku na co ma 7 dni (termin zawity) i składa o to wniosek następnie sąd ma 14 dni (teoretycznie) na napisanie uzasadnienia. Uzasadnienie jest doręczane tylko tej osobie która składała o to wniosek, dalej może ona w terminie 14 od dnia doręczenia uzasadnienia wnieść środek odwoławczy w postaci apelacji. Jeśli wyrok zostanie zaskarżony to rozpoczyna się postępowanie przed sądem II instancji.

Postępowanie przed sądem II instancji rozpoczyna się z chwilą wniesienia apelacji. Którą wnosi się za pośrednictwem tego sądu który wydał zaskarżony wyrok. Czyli jeżeli np. skazał sąd rejonowy to apelacja jest wnoszona do sądu okręgowego za pośrednictwem sądu rejonowego, gdyż tam są akta sprawy. Sąd rejonowy dołącza do akt sprawy wniesioną apelację i przesyła wszystko do sądu okręgowego. I następnie apelacja podlega badaniu, czyli kontrola środka odwoławczego. Bada się czy środek został wniesiony przez osobę uprawnioną, czy we właściwym terminie i czy jest dopuszczalny. Wstępnej weryfikacji dokonuje Prezes sądu do którego apelacja wpłynęła, jeśli wszystko jest w porządku to kierowana jest ona do sądu właściwego. W sądzie właściwym dokonywana jest druga kontrola formalna wniesionego środka odwoławczego, jeszcze raz sąd sprawdza wszystko. Jeśli jest wszystko w porządku to następuje przygotowanie do rozprawy apelacyjnej. Przewód sądowy rozprawy odwoławczej (apelacyjnej) rozpoczyna się od tego, że sędzia sprawozdawca referuje przebieg dotychczasowego postępowania. Następnie przewodniczący składu orzekającego udziela głosu w pierwszej kolejności temu kto skarżył (wniósł apelację), dalej stronie przeciwnej. Postępowania dowodowego w ogóle się nie przeprowadza, sąd wysłuchuje tylko argumentów. Rozprawa apelacyjna jest krótka. Mogą zapaść tu 3 wyroki:

1. utrzymanie w mocy

2. zmiana - orzeka odmiennie co do istoty (wyrok reformatoryjny)

3. uchyla zaskarżony wyrok (wyrok kasatoryjny) i musi zapaść orzeczenie następcze (umarza lub przekazuje do I sądu instancji do ponownego rozpoznania).

Jeżeli jest to utrzymanie w mocy albo zmiana wyroku to na tym proces się kończy bo osiągnięto prawomocność.

Jeżeli uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania to proces toczy się od początku.

Jeżeli uchylił i umorzył to kończy się postępowania bo osiągnięto prawomocność.

Dalej wkracza prawo karne wykonawcze w którym uregulowane są:

Nadzwyczajne środki zaskarżenia (przysługują od orzeczeń prawomocnych):

1. kasacja - rozpoznawana przez Sąd Najwyższy

2. wznowienie postępowania - sąd apelacyjny lub SN.

Poza kodeksem mogą pojawiać się inne środki zaskarżenia i np. ustawa z 1991 r. „wniosek o stwierdzenie nieważności orzeczenia wydanego wobec osoby represjonowanej za działalność na rzecz niepodległego bytu państwa polskiego” - chodzi o te wszystkie orzeczenia które były wydawane do 1989 r. (lata 1944-89).

Fakt wniesienia środka zaskarżenia nie ma wpływu na wykonywanie kary, ale można zawsze wykonywanie kary zawiesić co zależy od dobrej woli sądu.

Postępowania szczególne:

- polega na odformalizowaniu i przyśpieszeniu postępowania

- sądy 24-godzinne

1. postępowanie uproszczone

2. postępowanie nakazowe

3. postępowanie przyśpieszone

4. postępowanie prywatno-skargowe

Postępowanie po uprawomocnieniu się orzeczenia:

1. podjęcie postępowania warunkowo umorzonego

2. odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie, tymczasowe aresztowanie lub skazanie

3. ułaskawienie przez Prezydenta RP

4. wydanie wyroku łącznego

Inne postępowania:

- postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych:

• immunitety - dyplomatyczne, konsularne => czyli immunitety związane z zakrajowością

• ekstradycja

• europejski nakaz aresztowania

• współpraca z MTK

• przejęcie ścigania itd.

- postępowanie w sprawach które podlegają orzecznictwu sądów wojskowych - (sądy wojskowe: garnizonowy i okręgowy). Podlegają żołnierze, funkcjonariusze, może przed sądem wojskowym odpowiedzialność ponosić cywil.

Gwarancje procesowe:

- są to przewidziane w prawie środki, które mają na celu ochronę określonych praw i interesów w postępowaniu karnym.

Dzielimy na:

1. gwarancje wymiaru sprawiedliwości - są one ustanawiane w celu zapewnienia prawidłowej realizacji prawa karnego materialnego

2. gwarancje uczestników postępowania karnego - w których w szczególności wyróżniamy gwarancje oskarżonego - np. prawo do obrony, prawo nietykalności osobistej, prawo odwołania się.

27.10.2009 (3)

Zasady procesowe:

Pojęcie zasady procesowej zostało wprowadzone przez naukę procesu. Jest to środek pewnej syntezy teoretycznej. Pojęcie zasady (środka) ma przede wszystkim cel dydaktyczny. Pojęcie to pozwala na charakterystykę danego systemu procesowego i na wskazanie co w danym systemie co jest najważniejsze. Poprzez określenie jakie zasady procesowe obowiązują w danym systemie procesowym możemy scharakteryzować dany system. Poza celem dydaktycznym zasad należy wskazać także na cel praktyczny. Zasady procesowe spełniają w procesie wykładni rolę reflektora oświetlającego drogę wykładni. Inna jest sytuacja na gruncie prawa procesowego aniżeli na gruncie prawa materialnego. Na gruncie prawa karnego materialnego obowiązuje zasada nulla crimen sine lege, czyli ustawodawca tworząc klasę przestępstw musi swą świadomością objąć wszelkie zachowania i określić które z nich są czynami zabronionymi. Ustawodawca tworząc przepisy prawa procesowego, choćby niewiadomo jak się głowił nie jest w stanie przewidzieć wszystkich sytuacji jakie w toku postępowania mogą się zdarzyć, a w każdej z nich musi znaleźć rozwiązanie takie które byłoby zgodne z przepisami prawa. Zatem konieczna jest przy prawidłowej wykładni przepisów znajomość zasad obowiązujących, aby interpretując dany przepis nie przyjąć takiego wyniku który byłby sprzeczny z obowiązującą zasadą. Zespół obowiązujących w danym systemie procesowym naczelnych zasad procesowych pozwala na określenie formy procesu. Czyli forma procesu to model procesu określony przez zespół naczelnych zasad procesowych. Historycznie rzecz ujmując, najwcześniejszą formą procesu był proces skargowy (forma skargowa), drugim w kolejności był proces inkwizycyjny, zaś współczesny proces zaliczamy do formy mieszanej procesu i ta forma procesu datuje się od czasów rewolucji francuskiej. Mieszana forma dlatego że w różnych stadiach procesu karnego obowiązują różne zasady i tak:

- wszczęciem postępowania przygotowawczego rządzi zasada postępowania z urzędu, zaś

- wszczęciem postępowania sądowego zasada skargowości (zw. zasada działania na żądanie uprawnionego podmiotu).

Pojęcie zasady - zasada to dyrektywa uregulowania określonego zagadnienia procesowego.

Zasada rozumiana jako dyrektywa - to jest norma zobowiązująca lub uprawniająca.

Zasada może być rozumiana także w innym znaczeniu - czyli reguły. A zatem w przeciwieństwie do wyjątków, reguła wskazuje coś co faktycznie przeważa nad wyjątkiem

Zasada rozumiana jako dyrektywa może być ujmowana:

1. abstrakcyjnie - jest to dyrektywa wskazująca możliwy do przyjęcia kierunek rozwiązania danego zagadnienia procesowego. Możemy powiedzieć że jest to norma wzorzec czyli pewna idea kształtująca proces. Mówimy że jest to norma wzorzec ponieważ ona nie jest związana z żadnym systemem procesowym. Zasady w tym znaczeniu abstrakcyjnym mogą być formułowane parami na zasadzie przeciwstawienia, np. zasada jawności =/= zasada tajności, zasada ustności =/= zasada pisemności. Ustawodawca rozwiązując dane zagadnienie w konkretnym systemie procesowym może przyjąć rozwiązanie zgodne z kierunkiem wyznaczonym przez określoną zasadę w rozumieniu abstrakcyjnym bądź nie. Zasady w ujęciu abstrakcyjnym charakteryzują się prawidłowością ich ujęcia. Ustawodawca musi przyjmując rozwiązanie określonego zagadnienia procesowego liczyć się z maksymą złotego środka. W procesie karnym mamy niejednokrotnie do czynienia z kolizją różnych interesów i ustawodawca musi w określonym zakresie je uwzględnić i określić czy te interesy pozostają ze sobą w kolizji. Z reguły ustawodawca nie przyjmuje takiego rozwiązania które nakazuje określona zasada w rozumieniu abstrakcyjnym w całej rozciągłości ze względu na potrzebę uwzględnienia różnych interesów. Ustawodawca rozwiązując określone zagadnienie procesowe przejmuje jako podstawę jedną z dwóch przeciwstawnych zasad, wprowadzając jednocześnie odpowiednie wyjątki (odstępstwa) na rzecz zasady przeciwstawnej.

2. Konkretnie - jest to ustawowy wyraz zasady w rozumieniu abstrakcyjnym. Jest to zasada abstrakcyjna w takiej postaci jaką ustawodawca wprowadził do danego systemu procesowego. W danym systemie procesowym obowiązuje jedna zasada i odstępstwa od niej na rzecz zasady przeciwstawnej. Podział zasad na dominujące i uzupełniające. Wydaje się jednak iż takie ujęcie nie jest uzasadnione, gdyż skoro zasada procesowa ma wskazywać to co w danym systemie jest najważniejsze no to należałoby by mówić o zasadzie i odstępstwach od niej. Można spotkać także podział zasad na zdefiniowane (skodyfikowanej) i niezdefiniowane (nieskodyfikowanej). Ustawodawca wprowadzając daną zasadę może posługiwać się różną techniką legislacyjną. O zasadzie zdefiniowanej mówimy wówczas gdy treść jej została określona w przepisie, np. zasada prawa do obrony, zasada domniemania niewinności, zasada skargowości. Czasami jednak ustawodawca posługuje się inną techniką legislacyjną mianowicie poprzez wskazanie wyjątków w drodze rozumowania a contrario wnioskujemy jaka jest reguła, co jest zasadą i co przeważa. Taka technika została zastosowana w odniesieniu do wprowadzenia zasady bezpośredniości do polskiego procesu karnego. Niezależnie od tego jaką techniką legislacyjną posłużył się ustawodawca są to normy obowiązujące w danym systemie.

Zasady procesowe mogą mieć różny zakres działania:

1. Zasady ogólno-procesowe - obowiązują w całym procesie, np. zasada bezstronności, zasada obiektywizmu, zasada prawa do obrony, zasada prawdy materialnej.

2. Zasady sensu stricto - obowiązują w określonym stadium, np. zasada skargowości która dotyczy stadium jurysdykcyjnego

Zasady:

1. Zasada prawdy materialnej

Zwana inaczej zasadą prawdy obiektywnej

Została ona definiowana w art. 2 § 2

Obowiązuje ona wszystkie organy procesowe, które powinny dołożyć wszelkich starań aby ustalenia faktyczne uzyskać w toku postępowania procesowego.

Ta zasada odnosi się tylko do ustaleń faktycznych (są to stwierdzenia istnienia lub nieistnienia faktów o których orzeka organ procesowy).

Prawda - jest to stwierdzenie zgodne z rzeczywistością o której orzeka

Prawdziwość - jest cechą twierdzeń, sądów o rzeczywistości, ta cecha polega na ich zgodności z rzeczywistością

Proces poznania w postępowaniu karnym - na podstawie znanych następstw którymi są środki dowodowe poznajemy zdarzenie będące przedmiotem rekonstrukcji (poznania), o tym zdarzeniu organ ma orzec. To rozumowanie na podstawie znanych następstw o nie znanej racji z punktu widzenia logiki jest to poznanie redukcyjne które daje jedynie wynik z wysokim stopniem prawdopodobieństwa prawdziwości ustaleń, nie ma tu pewności. Czyli wynik pro balistyczny. Niezależnie od tego z jakimi dowodami i iloma dowodami dysponował w danej sprawie organ procesowy może osiągnąć jedynie wysoki stopień prawdopodobieństwa prawdziwości poczynionych ustaleń faktyczny. Ponieważ to rozumowanie nie daje wyniku pewnego w związku z tym formułowany jest postulat skromniejszy ale za to realny, a mianowicie wymaga się aby fakty przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia były udowodnione.

O udowodnieniu można mówić wtedy kiedy są spełnione łącznie 2 warunki:

• Warunek obiektywny - oznacza obiektywną przekonywalność dowodów. Co znaczy że nie tylko organ procesowy, ale każdy człowiek na podstawie danych dowodów doszedłby do takiego samego wniosku co organ.

• Warunek subiektywny - oznacza przekonanie organu procesowego o prawdziwości ustaleń faktycznych. Zdarza się w praktyce tak że sędzia jest przekonany o winie oskarżonego ale nie ma dostatecznych dowodów wskazujących z dużym stopniem prawdopodobieństwa na winę i nie pozostaje mu nic innego jak wydać wyrok uniewinniający.

Wyrok skazujący i także warunkowo umarzający wymaga udowodnienia winy a zatem spełnienia warunku obiektywnego i subiektywnego łącznie.

Wyrok uniewinniający zapada w dwóch przypadkach:

1. Gdy niewinność jest udowodniona - ale są to rzadkie przypadki

2. Gdy nie udowodniono winy - obowiązuje tu zasada in dubio pro reo, która nie pozwala na to aby tłumaczyć niedających się usunąć wątpliwości na niekorzyść oskarżonego.

O udowodnieniu można mówić wtedy gdy wysokim stopniem prawdopodobieństwa jest możliwa do przyjęcia jedna wersja zdarzenia, gdy wszelkie inne odmienne od tej którą przyjmujemy za podstawę rozstrzygnięcia nie wchodzą w rachubę. Jeżeli prawdopodobne by były dwie różne wersje to nie można mówić o tym że wina została udowodniona.

Gwarancje które zabezpieczają realizację tej zasady:

• Obowiązek inicjatywy dowodowej spoczywa na organach procesowych

• Kontradyktoryjność rozprawy sądowej

• Zasada bezpośredniości

• Kontrola odwoławcza

• Ustawodawca nie chce osiągać tego celu jakim jest poznanie prawdy za wszelką cenę bowiem liczy się z potrzebą ochrony (zabezpieczenia) innych interesów aniżeli interes niesprawiedliwości kosztem właśnie prawdy materialnej, np. zasada niepodważalności prawomocnych rozstrzygnięć ma zapewnić postulat pewności obrotu prawnego (sytuacji prawnej); ograniczenia dowodowe, zakazy dowodowe czasami uniemożliwiają dotarcie do prawdy. Zakazów dowodowych nie można wprowadzić jako odstępstw od zasady prawdy materialnej bo mimo obowiązywania zakazów może być ustalona prawda materialna z tym jednakże że mogą wystąpić sytuacje iż z powodu obowiązywania zakazu prawda nie będzie mogła być ustalona, np. jeżeli jedynym świadkiem jest osoba najbliższa która skorzysta z prawa odmowy składania zeznań to dotarcie do prawdy nie będzie możliwe.

Zasada prawdy materialnej określa cel jaki ma być osiągnięty w toku poznania procesowego, zaś zasada bezpośredniości określa drogę prowadzącą do tego celu.

Przeciwieństwem zasady prawdy materialnej jest zasada prawdy formalnej czyli prawdy sądowej - jest to prawda do której dociera się na podstawie reguł dowodowych

Z zasadą prawdy materialnej w ścisłym związku pozostaje zasada legalnej teorii dowodowej

Ustawodawca przewiduje reguły dowodowe które nakazują przyjąć taką a nie inną wartość danego środka dowodowego - jest to prawda sądowa.

2. Zasada sporności (zasada kontradyktoryjności)

Jest to dyrektywa organizująca proces w formie sporu między równouprawnionymi stronami.

Z drugiej zaś strony jest to dyrektywa uprawniająca strony do prowadzenia sporu w celu obrony swoich interesów.

Zasada kontradyktoryjności zakłada rozdział funkcji procesowych (ścigania, obrony i orzekania), każda z tych funkcji wykonywana jest przez odrębny podmiot procesu między którymi zachodzi stosunek trójczłonowy.

Proces kontradyktoryjny to proces trójpodmiotowy w przeciwieństwie do procesu śledczego który jest procesem jednopodmiotowym. W procesie śledczym czyli procesie inkwizycyjnym te trzy funkcje skupione są w ręku jednego organu procesowego, jednocześnie on ściga, broni i oskarża. Uczestnikom tego procesu śledczego nie przysługują uprawnienia do prowadzenia walki o swoje interesy. Oskarżony nie jest tu podmiotem procesu.

Zasada kontradyktoryjności jest zasadą przeciwstawną w stosunku do zasady śledczej (zasady inkwizycyjnej).

Warunki które muszą być spełnione aby można było mówić o kontradyktoryjności procesu:

1. Musi być możliwie dokładne oznaczenie przedmiotu procesu żeby strony wiedziały o co toczy się proces, żeby mogły w nim aktywnie uczestniczyć, strony muszą wiedzieć jaki czyn będzie przedmiotem rozpoznania w danym postępowaniu. Realizacji tego warunku służą takie instytucje procesowe jak:

- postanowienie o wszczęciu postępowania - w którym określony ma być czyn

- postanowienie o przedstawieniu zarzutów - które wszczyna postępowanie przeciwko określonej osobie

- akt oskarżenia - w którym wskazuje się osobę oskarżonego i zarzucony mu czyn i w tym zakresie sprawę rozpoznaje sąd, który jest zobligowany do rozpoznania sprawy w granicach podmiotowych i przedmiotowych wskazanych w akcie oskarżenia

- wyrok - w którym skazuje sąd czyn przypisany

- środek odwoławczy - wskazuje granice rozpoznania sprawy przez organ II instancji. Zasadą jest iż organ II instancji rozpoznaje sprawę w granicach środka odwoławczego

2. Istnienie przeciwstawnych sobie stron procesowych = spór równouprawnionych stron przed bezstronnym arbitrem

W postępowaniu przygotowawczym stronami są podejrzany i pokrzywdzony a arbitrem organ prowadzący postępowanie

W postępowaniu jurysdykcyjnym stronami są oskarżony, oskarżyciel i ewentualnie jeszcze powód.

Zasada kontradyktoryjności w najszerszym zakresie realizowana jest na rozprawie przed sądem, strony mają prawo uczestniczenia w rozprawie i mają prawo ustosunkowania się do wszystkich kwestii które podlegają rozstrzygnięciu. Obecnie strony mogą zabierać głos w każdej kwestii która podlega na tej rozprawie rozstrzygnięciu, art. 367. Strony mogą być obecne również na rozprawie odwoławczej.

W posiedzeniu sądu w postępowaniu jurysdykcyjnym kontradyktoryjność doznaje pewnych ograniczeń ponieważ co do zasady strony biorą udział w posiedzeniu sądu tylko wtedy gdy ustawa to przewiduje ponadto jeżeli się stawią, ale bez zawiadomienia. Jeżeli ustawa przewiduje udział strony w posiedzeniu sądu to to prawo udziału stron do uczestnictwa w posiedzeniu jest skorelowane z obowiązkiem sądu zawiadomienia o miejscu i terminie posiedzenia. Jeżeli ustawa nie przewiduje udziału stron to strony mogą się stawić jeżeli dowiedzą się że w danym dniu i miejscu będzie posiedzenie sądu. Ale są przewidziane przypadki w ustawie gdzie udział stron jest wyłączony. Np. w postępowaniu nakazowym, posiedzenie sądu odbywa się bez udziału stron.

W postępowaniu przygotowawczym obowiązuje zasada śledcza (inkwizycyjna), a jedynie mamy do czynienia z odstępstwami na rzecz zasady kontradyktoryjności. W stadium przygotowawczym rozszerzone zostały przejawy kontradyktoryjności w stosunku do unormowania w poprzednio obowiązującym kodeksie, zwiększono zakres postępowań w których strony mają zapewniony udział. Np. jeżeli strona składała wniosek o dokonanie pewnej czynności dowodowej w postępowaniu przygotowawczym i zarazem żądała aby ją dopuszczono do udziału w tej czynności, np. przesłuchanie świadka to jeśli jest to czynność dokonana na wniosek to nie może spotkać się z odmową. Ma ex lege zapewnione prawo udziału w tej czynności.

Druga sytuacja w której ustawa gwarantuje udział stron w czynnościach postępowania przygotowawczego to jest wniosek o udział w czynnościach niepowtarzalnych czyli taki który bez wszelkiego prawdopodobieństwa w sprawie nie będzie można powtórzyć. Np. zachodzi potrzeba przesłuchania świadka co do którego istnieje obawa rychłej śmierci. Także ustawa w art. 316 gwarantuje ich przedstawicielom procesowym udział w tych czynnościach, uzasadnione jest to koniecznością zapewnienia stronom w czasie dokonania tej czynności w postępowaniu przygotowawczym warunków kontradyktoryjnych w jakich znajdowałyby się strony gdyby taka czynności była przeprowadzana na rozprawie, miałyby np. możliwość zadawania pytań świadkowi przesłuchiwanemu na rozprawie, zgłaszania zastrzeżeń do jego spójności zeznań, mogłyby się na temat tej czynności wypowiadać, itd. Skoro jednak danej czynności na rozprawie nie będzie można poruszyć to już w czasie jej dokonywania w postępowaniu przygotowawczym należy stronom stworzyć te warunki. Czyli w tym zakresie następuje partycypacja tego fragmentu rozprawy który dotyczy czynności niepowtarzalnych. Inna jest sytuacja gdy protokół z tej czynności jest odczytany na rozprawie, a inna gdy strony uczestniczą w tej czynności.

W innych czynnościach strony mogą spotkać się z odmową dopuszczenia do udziału w tej czynności ale ta odmowa pozostawiona została przez ustawodawcę wyłącznie prokuratorowi, czyli żaden inny organ ścigania odmówić nie może udziału w czynności, może podjąć decyzję pozytywną.

Obowiązywanie zasady kontradyktoryjności zostało w nowym kodeksie uregulowane w kwestii kolejności zadawania pytań przez sąd => oskarżyciel publiczny, posiłkowy, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel prywatny i jego pełnomocnik, powód cywilny i jego pełnomocnik, biegły, podmiot o którym mowa w art. 416 (art. 52 k.k. - quasi-strona), obrońca, oskarżony, członkowie składu orzekającego.

Przejawem kontradyktoryjności jest również odczytanie aktu oskarżenia przez oskarżyciela.

Art. 338

Art. 428

Ma ona charakter gwarancyjny z punktu widzenia wielu zasad.

Służy ona również realizacji zasady prawa do obrony.

3. Zasada działania z urzędu

Rządzi wszczęciem postępowania przygotowawczego

Jest to dyrektywa zgodnie z którą postępowanie przygotowawcze wszczyna się z urzędu niezależnie od czyjegokolwiek żądania

Jeżeli więc przepis k.k. określający dany rodzaj przestępstwa nie mówi nic na temat trybu ścigania danego przestępstwa to znaczy że przestępstwo to jest ścigane z urzędu. Organ procesowy jest zobowiązany wszcząć postępowanie o dane przestępstwo jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, postępowanie jest prawnie dopuszczalne, czyli nie ma przeszkód procesowych.

Czyli wszczęcie postępowania jest teoretycznie zasadne (zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa) i prawnie dopuszczalne (czyli nie ma przeszkód procesowych).

Odstępstwa:

1. Tryb ścigania z urzędu bądź na wniosek

2. Z oskarżenia prywatnego

Art. 12 - brak wniosku stanowi przeszkodę

Art. 17 pkt.10

Wśród przestępstw wnioskowych, czyli tych które są ścigane na wniosek wyróżnić można dwie grupy:

1. Przestępstwa bezwzględnie wnioskowe - których ściganie jest dopuszczalne tylko w razie złożenia wniosku, i to bez względu na to kto jest sprawcą przestępstwa, np. przestępstwo zgwałcenia. Chodzi tu o rodzaj popełnionego przestępstwa.

2. Przestępstwa względnie wnioskowe - relacje jakie zachodzą pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym, np. kradzież.

Art. 12 § 2 - zasada niepodzielności podmiotowej wniosku

Zasada niepodzielności wniosku nie dotyczy osób najbliższych

Prawna dopuszczalność cofnięcia wniosku. Art. 12 § 3

Wyłączenie: przestępstwo zgwałcenia, art. 197, niedopuszczalne jest tu cofnięcie wniosku oraz ponowne jego złożenie

Nie istnieje termin do złożenia wniosku

3.11.2009 (4)

4. Zasada legalizmu

Jest to dyrektywa zobowiązująca organy ścigania do wszczynania i kontynuowania ścigania przestępstw ściganych z urzędu jeżeli jest faktycznie zasadne i prawnie dopuszczalne.

Przeciwstawną w stosunku do tej zasady jest zasada oportunizmu (celowości) => Jest to dyrektywa uprawniająca organ ścigania do zaniechania jako niecelowego ścigania przestępstw ściganych z urzędu mimo że ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne.

Faktycznie zasadne - to znaczy że do wszczęcia postępowania przygotowawczego konieczne jest uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Jeżeli więc zachodzi wysoki stopień prawdopodobieństwa że przestępstwo zostało popełnione to znaczy że ściganie jest faktycznie zasadne.

Prawnie dopuszczalne - to znaczy że nie ma przeszkód procesowych, nie ma takich okoliczności zwanych przeszkodami procesowymi które uniemożliwiają wyprowadzenie tego postępowania.

Nasz ustawodawca przyjął zasadę legalizmu ale przewidując od niej odstępstwa na rzecz zasady przeciwstawnej czyli zasady oportunizmu

Przede wszystkim w zasadzie legalizmu chodzi o to aby nikt nie uniknął odpowiedzialności (sprawca który popełnił czyn) jeśli zachodzą ku temu przesłanki => jest to cel któremu służy zasada legalizmu

Zasada legalizmu ma gwarantować respektowanie konstytucyjnej zasady równości wobec prawa.

Zasada legalizmu zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości

Zasada legalizmu ma eliminować dowolność w postępowaniu organom ścigania

Nakładając obowiązek ścigania pozwala organom ścigania na …

Przesłanką zasady legalizmu jest wynikający z prawa karnego materialnego obowiązek karania, przepisy prawa karnego materialnego mówią kto zabija podlega karze, a nie że może podlegać karze, zatem przepisy te formułują obowiązek karania

W różny sposób ustawodawca może dać wyraz obowiązywaniu oportunizmu, z reguły te ustawodawstwa np. we Francji w których obowiązuje zasada oportunizmu wprowadzają ograniczony oportunizm czyli nie pozostawiają całkowitej dowolności organom ścigania lecz wskazują ustawowe kryteria które są wiążące organy ścigania przy podejmowaniu decyzji o zaniechanie ścigania (np. niewielka wina sprawcy, skutek przestępstwa nieznaczny).

Oportunistyczne rozwiązanie to nie tylko takie które daje całkowitą swobodę organom ścigania (tak z reguły nie jest), ale wówczas gdy wprawdzie organ ścigania ma obowiązek wynikający z przepisów ustawy umorzenia postępowania lecz podstawa rezygnacji ze ścigania może być określona ogólnikowo czyli w sposób oportunistyczny czyli mimo iż ustawodawca nakłada na organ ścigania obowiązek zaniechania ścigania ale przez określenie ogólnikowe podstaw rezygnacji ze ścigania daje wyraz oportunizmu, np. interes publiczny nie wymaga ścigania, tak sformułowane kryterium jest oportunistyczne.

Oportunizm można wprowadzić nie tylko drogą przyznania organowi ścigania formalnej swobody co do prowadzenia ścigania, ale także przez wprowadzenie nie dookreślonej podstawy rozstrzygnięcia która ma wiązać organ ścigania.

Art. 10 k.p.k. wyraża zasadę legalizmu

Mówiąc o tej zasadzie w polskim procesie karnym pamiętać musimy również o przepisach ustawy o prokuraturze z których wynika obowiązek ścigania

Zasada legalizmu dotyczy przestępstw ściganych z urzędu, a jeśli chodzi o przestępstwa prywatnoskargowe to ustawodawca pozostawia swobodę w zakresie podejmowania decyzji w przedmiocie ścigania pokrzywdzonemu. W zasadzie taka jest reguła że oskarżycielem w takich sprawach jest oskarżyciel prywatny czyli pokrzywdzony, ale w tych sprawach możliwa jest ingerencja prokuratora na podstawie art. 60 - ten przepis jest również wyrazem zasady legalizmu (został on zmieniony w 1997 r., gdyż poprzednie rozwiązanie nie było zbyt jasne) Art. 60 - wynika z tego przepisu to że prokurator jest obowiązany ścigać te przestępstwa jeśli wymaga tego interes społeczny. W sprawach o przestępstwa z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego jeżeli wymaga tego interes społeczny. Obecnie art. 60 jest sformułowany w duchu zasady legalizmu i oznacza to że jeżeli na podstawie obiektywnie istniejących okoliczności prokurator dojdzie do wniosku że interes społeczny wymaga ingerencji to jest zobowiązany wówczas ingerować. => jest to rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę, a w praktyce może być oportunistyczna praktyka w zakresie stosowania tego przepisu z błędną oceną braku interesu społecznego w ściganiu.

Nakaz karania wynikający z przepisów prawa karnego materialnego stanowi przesłankę legalizmu, wszelkie okoliczności które wyłączają w świetle prawa karnego materialnego odpowiedzialność bądź bezprawność czy winę albo też w świetle prawa karnego procesowego wyłączają dopuszczalność procesu nie stanowią odstępstw od zasady legalizmu wszak w tych przypadkach postępowanie jest niedopuszczalne, organ ścigania nie ma prawa ścigać zatem nie można mówić o obowiązku jeśli nie ma prawa.

Jeśli chodzi o kwestię drobnych przestępstw - wprawdzie ustawodawca posługuje się formalną definicją przestępstwa to tam pojawia się potrzeba stworzenia ustawowych odstępstw od zasady legalizmu, dlatego że nie sposób nałożyć na organy ścigania obowiązku ścigania przysłowiowego pudełka zapałek.

Ustawodawca w art. 1§2 k.k.- czyli znikomy stopień szkodliwości społecznej, odbiera czynowi cechę przestępstwa, ta okoliczność wyłącza postępowanie, rezygnacja ze ścigania w takim przypadku nie jest wyrazem oportunizmu i nie stanowi odstępstwa od zasady legalizmu

Problem legalizmu czy oportunizmu występuje dopiero w sytuacji gdy nie ma przeszkód do prowadzenia postępowania, czy też uprawnienia do rezygnacji ze ścigania jako niecelowego.

Gwarancje przestrzegania zasady legalizmu - nowy kodeks znacznie wzmocnił gwarancje (rozszerzył zakres rozwiązań o charakterze gwarancyjnym).

• Art. 17 § 2

• Prawo osoby i instytucji która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, do wniesienia zażalenia na bezczynność organów ścigania jeśli w ciągu 6 dni od zawiadomienia nie otrzyma powiadomienia o tym że postępowanie zostało wszczęte lub odmówiono wszczęcia

• Prawo do zaskarżenia decyzji o odmowie wszczęcia postępowania przysługuje pokrzywdzonemu a także instytucji która złożyła zawiadomienie (art. 306 § 1)

• Znaczenie gwarancyjne ma kontrola sądowa w decyzji o zaniechaniu ścigania, zażalenie rozpatruje sąd za postanowieniem prokuratora

• Instytucja oskarżyciela posiłkowego - który ma prawo wnieść oskarżenie w sprawach o przestępstwa publiczno skargowe w razie dwukrotnego zaniechania przez oskarżyciela publicznego

• Pokrzywdzony może wnieść tzw. subsydiarny akt oskarżenia w sprawach o przestępstwa publiczno skargowe

• Art. 334 § 2 - nakłada obowiązek zawiadomienia osoby i instytucji o przestępstwie, o przesłanie do sądu aktu oskarżenia

Odstępstwa od zasady legalizmu na rzecz zasady oportunizmu:

• Instytucja świadka koronnego (ustawa pozakodeksowa) - świadkiem koronnym jest osoba która będąc podejrzanym zostaje dopuszczona przez sąd do składania zeznań w postępowaniu przeciwko innym współsprawcom w przestępstwie. Ustawa zakłada że świadek koronny nie podlega karze za przestępstwo do którego ma zastosowanie owa instytucja. Skoro nie podlega karze a popełnił przestępstwo no to postępowanie zostaje umorzone, to jest to odstępstwem od zasady legalizmu

• (wprowadzone w 1997r.) umorzenie absorpcyjne (nazwa nie ustawowa) - Przepis art. 11§1 postępowanie w sprawie o występek zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe (czyli mamy tu kryterium niecelowości) ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia => chodzi zatem o taką sytuację w której ten sam oskarżony został już prawomocnym orzeczeniem skazany na określoną karę wyższą od tej którą należałoby się spodziewać za występek zagrożony karą; umorzenie absorpcyjne bo ustawodawca wychodzi z założenia że kara wymierzona za ten występek byłaby pochłonięta przez karę wymierzoną już w prawomocnym orzeczeniu za cięższe przestępstwo, a skoro tak to nie doszłoby do wymierzenia tej kary za występek no to niecelowe jest prowadzenie postępowania o ten występek. Zaś §2 mówi Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo, o którym mowa w §1. Jeżeli postępowanie za cięższe przestępstwo jest w toku czyli nie zostało jeszcze zakończone to jeżeli kara za cięższe przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, to postępowanie o ten występek można zawiesić, czekając na rozstrzygnięcie jakie zapadnie w postępowaniu w sprawie o cięższe przestępstwo. Jeżeli by się okazało że wymierzono karę surowszą i ze względu na tę karę umorzono postępowanie o występek można wznowić jeżeli nastąpiło uchylenie lub zmiana treści prawomocnego wyroku z powodu z którego zostało ono umorzone czyli np. wniesiona została kasacja w wyniku której zmieniono orzeczenie np. uniewinniono zatem nie poniesie żadnej kary, w tej sytuacji można wznowić postępowanie umorzone z powodu niecelowości dotyczy to zarówno postępowania przygotowawczego jak i sądowego.

• (wprowadzono w 1997r.) umorzenie rejestrowe - można 5 dni prowadzić dochodzenie i gdy materiał zebrany w toku dochodzenia nie pozwala na wykrycie sprawcy to umarza się postępowanie wpisując sprawę do rejestru przestępstw. Ale w toku czynności operacyjnych policja może zbierać materiał który wskaże kto jest sprawcą i w razie zebrania takich informacji postępowanie policja może podjąć.

Takie rozwiązanie nie sprzyja realizacji tej zasady.

Pozwala na bezczynność.

5. Zasada skargowości (zasada postępowania na żądanie)

Jest ona zasadą przeciwstawną w stosunku do zasady działania z urzędu

Jest to dyrektywa zgodnie z którą organ procesowy wszczyna, kontynuuje i prowadzi postępowanie na żądanie uprawnionego podmiotu

Jeśli chodzi o polski proces karny to ta zasada została wyrażona w art. 14 k.p.k.

Zasada skargowości w polskim procesie odnosi się do postępowania sądowego (rządzi wszczęciem postępowania sądowego), zarówno przed sądem I instancji jak i postępowania odwoławczego. Oznacza to że sąd nie przystępuje do rozpoznania sprawy z urzędu lecz na podstawie żądania (skargi) uprawnionego oskarżyciela.

Wyróżniamy 3 rodzaje skarg:

1. Skarga zasadnicza - jest to akt oskarżenia, on może być wniesiony przez uprawnionego oskarżyciela (musi być wniesiony przez uprawnionego oskarżyciela - którymi są oskarżyciel publiczny, posiłkowy i prywatny => w zależności od rodzaju przestępstwa).

Zaliczyć tu także trzeba powództwo cywilne które stanowi podstawę wszczęcia procesu adhezyjnego - czyli to jest proces karny o roszczenia cywilne wynikające z przestępstwa (chodzi o roszczenia majątkowe wynikające bezpośrednio z przestępstwa)

2. Skarga etapowa - to skarga która warunkuje wszczęcie określonego etapu, środkiem odwoławczym (zażalenie, apelacja, kasacja)

3. Skargi incydentalne - wszczynają postępowanie incydentalne czyli uboczne. Np. wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Stanowią podstawę wszczęcia postępowania w określonej incydentalnej kwestii a więc w zasadniczym nurcie procesu którego przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności prawnej za zarzucany czyn.

Podstawową skargą jest akt oskarżenia - jest to żądanie wszczęcia i przeprowadzenia postępowania sądowego zgłoszone przez uprawnionego oskarżyciela. Akt oskarżenia spełnia szereg funkcji w procesie karnym:

• Funkcja bilansująca - oznacza to że w uzasadnieniu aktu oskarżenia mamy podsumowanie wyniku postępowania przygotowawczego, w uzasadnieniu oskarżyciel musi wskazać że wniesienie aktu oskarżenia jest zasadne w oparciu o materiał zgromadzony w postępowaniu przygotowawczym.

• Funkcja inicjująca (impulsu procesowego) - oznacza że akt oskarżenia inicjuje postępowanie przed sądem.

• Funkcja programująca (programowa) - oznacza że akt oskarżenia określa program postępowania przed sądem, tzn. akt oskarżenia wyznacza granice podmiotowe i przedmiotowe postępowania przed sądem. Granice podmiotowe określone są (wyznaczone są) przez wskazanie osób przeciwko którym został wniesiony akt oskarżenia do sądu. Sąd jest związany tymi granicami, oznacza to że sąd nie może rozpoznać sprawy przeciwko osobom nie wskazanym w akcie oskarżenia.

Granice przedmiotowe wyznaczone są przez czyn (czyny) zarzucony w akcie oskarżenia oskarżonemu (oskarżonym)

• Funkcja obligująca - oznacza że akt oskarżenia obliguje sąd do rozpoznania sprawy, brak skargi uprawnionego oskarżyciela stanowi przeszkodę procesową, uniemożliwia wszczęcie postępowania sądowego. Natomiast jeśli akt oskarżenia wniesiony został przez uprawnionego oskarżyciela to obliguje on sąd do rozpoznania sprawy w granicach podmiotowych i przedmiotowych.

1. W aspekcie pozytywnym - jw.

2. W aspekcie negatywnym - nie wolno sądowi poza granice przedmiotowe i podmiotowe wyjść.

Z zasady skargowości wynika wymóg zachowania tożsamości czynu zarzucanego (przypisanego)

Czyn zarzucony - określony jest w akcie oskarżenia

Czyn przypisany - w wyroku (to sąd przypisuje ten czyn)

Wymóg zachowania tożsamości czynu jest konsekwencją obowiązywania zasady skargowości.

W praktyce zwykle nie ma sąd kłopotu z określeniem czynu.

Kryteria tożsamości czynu - nie będziemy o nich mówić gdy np. nastąpiła zmiana osoby sprawcy, oznacza zatem że mamy do czynienia z czynem innej osoby. Brak identyczności podmiotu oznacza zawsze brak identyczności czynu.

Inne dobro prawne (czyli inny przedmiot ochrony prawnej) - wyklucza tożsamość czynu.

Nastąpiła zmiana osoby pokrzywdzonego i równocześnie wystąpiła jakakolwiek różnica dotycząca miejsca, czasu, przedmiotu wykonawczego. Nie zawsze zmiana pokrzywdzonego będzie oznaczała że mamy do czynienia z innym czynem, może się np. okazać że sprawca dokonał zaboru w danych okolicznościach mienia w danych okolicznościach które zostały wskazane w akcie oskarżenia ale zabrał przedmiot nie X a Y => nie będzie tu braku tożsamości czynu.

Przyjęcie zasady skargowości oznacza że panem procesu jest oskarżyciel który wnosi skargę (inicjując postępowanie sądowe), a może także od oskarżenia odstąpić. Mówi się że oskarżyciel jest dominum silitis - od jego woli zależy dopuszczalność postępowania przed sądem. Należy pamiętać że ustawodawca wiąże różne konsekwencje z odstąpieniem poszczególnych oskarżycieli od oskarżenia.

Odstąpienie oskarżyciela publicznego:

Art. 14§2 - oznacza że odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie stanowi samoistnie przeszkody procesowej, nie wiąże sądu i to oznacza że sąd władny jest kontynuować postępowanie w granicach zakreślonych przez skargę (akt oskarżenia), mimo iż oskarżyciel publiczny od oskarżenia odstąpił.

Jest możliwa teoretycznie sytuacja że oskarżyciel publiczny odstąpił od oskarżenia a sąd przeprowadził postępowanie które zakończyło się wydaniem wyroku skazującego - to właśnie wynika z art. 14§2 => jest to teoretyczna sytuacja ponieważ oskarżyciel publiczny z zasady legalizmu to wynika, jest obowiązany popierać skargę. Od oskarżenia odstąpić, ustawa o prokuraturze pozwala prokuratorowi wtedy gdy dowody przeprowadzone w toku postępowania sądowego na rozprawie nie potwierdzają aktu oskarżenia, dopóki więc takiej sytuacji nie ma to oskarżyciel jest zobowiązany oskarżenie popierać (art. 10).

Jeżeli oskarżyciel publiczny odstąpił od oskarżenia uważając że postępowanie sądowe jest niedopuszczalne (np. nastąpiło przedawnienie karalności) i sąd podzieli to stanowisko i też stwierdzi wystąpienie tej przeszkody procesowej to umorzy postępowanie ale nie z powodu odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia lecz z powodu przedawnienia. Natomiast sąd może nie podzielić stanowiska oskarżyciela publicznego co do występowania przeszkody procesowej, może uznać że postępowanie jest dopuszczalne będzie zatem postępowanie kontynuował, a nie umorzy postępowanie mimo odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia praw oskarżyciela posiłkowego (czyli pokrzywdzonego który się przyłączył do oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela publicznego).

Odstąpienie oskarżyciela prywatnego:

Jego odstąpienie powoduje umorzenie postępowania - wiąże sąd.

W sprawach z oskarżenia prywatnego prowadzi sąd postępowanie dopóty dopóki oskarżyciel prywatny tego sobie życzy. Ale jest pewne ograniczenie mające na uwadze interes oskarżonego - jeżeli oskarżyciel prywatny odstąpi od oskarżenia przed rozpoczęciem przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej to sąd umarza postępowanie, czyli do chwili rozpoczęcia przewodu oskarżyciel może jednostronnie od oskarżenia odstąpić.

Może odstąpić aż do uprawomocnienia się orzeczenia, z tym że jeżeli - art. 496 „zgoda oskarżonego”.

Odstąpienie oskarżyciela posiłkowego (subsydiarnego):

Czyli taki który wniósł oskarżenie w sprawach o przestępstwa publiczno skargowe, gdy nie zrobił tego oskarżyciel publiczny to może to oskarżenie objąć prokurator (chociaż wcześniej zrezygnował), gdyby zaś tego nie zrobił to sąd umarza postępowanie. Prokurator może tutaj objąć oskarżenie posiłkowe jeśli tego nie zrobi to sąd umarza postępowanie.

Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia (tzw. proces wpadkowy):

Art. 398 => „oskarżyciel zarzucił” zatem nie ma tu odstępstwa od zasady skargowości, bo sąd nie przystępuje do rozpoznania nowo ujawnionego czynu z urzędu lecz na podstawie zarzutu oskarżyciela. Tu jest jedynie odstępstwo ale od pisemnej formy skargi, a mamy tu ustnie postawiony zarzut.

Zgoda oskarżonego podyktowana jest racjami nieprzygotowania do odpierania zarzutów nowo podstawionego zarzutu, bo musi on mieć możliwość do przygotowania się do odpierania nowo powstałego zarzutu. Ale z punktu widzenia skargowości nie ma to znaczenia, tylko z punktu widzenia zasady prawa do obrony zgoda oskarżonego ma znaczenie, jest warunkiem dopuszczalności rozpoznania nowo ujawnionego czynu.

To przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia na rozprawie głównej koresponduje z zasadą skargowości, bo sąd nie działa z urzędu, lecz na podstawie zarzutu oskarżyciela.

Odstępstwa od zasady skargowości:

Polegają na tym że sąd pewne kwestie rozstrzyga z urzędu.

• podjęcie postępowania warunkowo umorzonego może nastąpić na wniosek lub z urzędu

• wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu może nastąpić z urzędu wówczas gdy podstawę stanowią bezwzględne przyczyny odwoławcze

• art. 415 - dopuszcza zasądzenie odszkodowania z urzędu czyli wtedy gdy nie została złożona skarga w postaci powództwa cywilnego

• w przedmiocie wydania wyroku łącznego - jeżeli oskarżony został skazany kilkoma prawomocnymi wyrokami no to wtedy trzeba orzec karę łączną => wyrok z urzędu lub na wniosek prokuratora

• w sprawach nieletnich nie obowiązuje zasada skargowości, sędzia rodzinny prowadzi postępowanie wyjaśniające po zakończeniu którego decyduje o dalszym toku postępowania. To postępowanie w sprawach nieletnich jest uregulowane odrębną ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich i to nie jest postępowanie karne, aczkolwiek k.p.k. z 1928 r. regulował je jako szczególne postępowanie, postępowanie w sprawach nieletnich. Ustawodawca w 1982r. zdecydował się uregulować materię dotyczącą nieletnich w odrębnej ustawie która zawiera część materialną i procesową. Nie jest jasna koncepcja tego postępowania (nie jest to postępowanie karne, bo nie ma przepisu który odnosiłby się wprost do przepisów k.p.k.), jedynie w postępowaniu poprawczym stosuje się odpowiednio przepisy k.p.k. z odstępstwami wskazanymi w tej ustawie.

Zasada skargowości pozostaje w ścisłym związku z zasadą kontradyktoryjności

Zasada skargowości zakłada rozdział funkcji ścigania, orzekania i obrony.

Postępowanie odwoławcze również jest oparte o zasadę skargowości, podstawą wszczęcia postępowania przez sąd odwoławczy jest środek skargi odwoławczej.

6. Zasada bezpośredniości (zasada pierwszeństwa dowodów oryginalnych)

Nie jest ona związana z podziałem dowodów na bezpośrednie i pośrednie, a raczej z podziałem na dowody pierwotne i wtórne

Jest to dyrektywa która określa metodę dotarcia do prawdy, czyli metodę dzięki której mamy osiągnąć prawdziwe ustalenia faktyczne.

Nie została zdefiniowana w k.p.k.

Na treść tej zasady składają się 3 dyrektywy:

1. Organ procesowy powinien opierać się tylko na dowodach przeprowadzonych w toku postępowania

Ta dyrektywa została wprost wyrażona w dwóch przepisach, art. 92 (odnosi się do wszelkich rozstrzygnięć) i art. 410 (w odniesieniu do wyroku).

Dyrektywa ta zagłada że organ procesowy powinien uwzględnić wszystkie okoliczności które były ujawnione w toku postępowania, czyli żadnych z okoliczności nie może pominąć, z drugiej zaś strony nie może wyjść poza okoliczności i brać pod uwagę przy orzeczeniu te okoliczności które nie zostały w toku postępowania ujawnione, a które np. organowi są znane z innych źródeł.

2. Sąd powinien bezpośrednio zetknąć się z dowodem

Ta dyrektywa jest określona w sposób negatywny przez wskazanie w ustawie wyjątków pozwalających na odczytanie protokołów, wyjaśnień oskarżonego czy zeznań świadków.

Sąd powinien bezpośrednio zapoznać się z dowodem, aby móc prawidłowo go ocenić.

Znacznie łatwiej jest dokonać prawidłowej oceny wartości poszczególnych dowodów w przypadku gdy organ procesowy zetknie się z dowodami bezpośrednio.

Ma to też znaczenie dla realizacji zasady kontradyktoryjności, bo strony mają prawo aktywnego udziału w postępowaniu dowodowym.

Ścisły związek zasady kontradyktoryjności z zasadą bezpośredniości.

3. Sąd powinien opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych, a dopiero w razie niemożliwości dotarcia do dowodów pierwotnych sięgać do dowodów o charakterze wtórnym (pochodnych).

Pierwszeństwo dowodów pierwotnych przed dowodami pochodnymi.

Dowody pierwotne to tzw. dowody z pierwszej ręki

W procesie karnym znaczącą rolą są osobowe źródła (środki) dowodowe, np. zeznania świadków.

Dowody wtórne (pochodne) - z nich może sąd korzystać gdy nie ma dowodów pierwotnych lub dla weryfikacji dowodu pierwotnego, bądź też są dowody które ze swej istoty mają charakter dowodu pochodnego jak np. opinia biegłego - przyjmuje się że ma ona charakter dowodu wtórnego ponieważ dowodem pierwotnym są np. ślady.

10.11.2009 (5)

Odstępstwa od zasady bezpośredniości:

• Przepisy pozwalające na odczytanie protokołów sporządzonych z przebiegu czynności dowodowych przed rozprawą - w postępowaniu przygotowawczym, sądowym bądź innym niż karne postępowanie

Art. 389§1 - warunki odczytania protokołów wyjaśnień

W czasie obrad okrągłego stołu padało wiele słów krytyki pod adresem rozwiązania pozwalającego sądowi na odczytywanie w bardzo szerokim zakresie protokołów sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym. W rezultacie praktyka pod rządami kodeksu z 1969r. wyglądała tak że postępowanie dowodowe przeprowadzone na rozprawie było w sumie repetycją dowodów zgromadzonych w postępowaniu przygotowawczym i to gromadzonych głównie przez policję. Podnoszono więc zarzut że sąd opiera się (wydając orzeczenie) na wynikach czynności dowodowych przeprowadzonych przez policję poza kontrolą społeczną (kontrolą przez strony, które biorą w nich udział), w związku z tym nie ma należytych gwarancji prawidłowości tych czynności dowodowych, a zatem należytego zabezpieczenia. W związku z tym ustawodawca tworząc kodeks z 1997r. uznał że należy ograniczyć w stosunku do poprzedniego rozwiązania możliwości korzystania przez sąd na rozprawie z protokołów z czynności dowodowych sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym. A zatem ustawodawca dbał o to aby respektowana była w szerszym zakresie zasada bezpośredniości dowodu przeprowadzonego na rozprawie sądowej postępowania dowodowego. Jednakże pod wpływem oczekiwań praktyki wprowadzono zmianę nowelą z 10.01.2003r., która rozszerzyła możliwości odczytywania na rozprawie przez sąd protokołów wyjaśnień oskarżonego. Właściwie to rozwiązanie obecnie przypomina w znacznym stopniu to z czym mieliśmy do czynienia pod rządami kodeksu z 1969r.

Ten przepis pozwala na odczytanie protokołów wyjaśnień oskarżonego złożonych nie tylko w postępowaniu karnym, ale także w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę (np. karne skarbowe). Chodzi o wyjaśnienia złożone przez dzisiejszego oskarżonego w charakterze np. obwinionego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, czy obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym, a więc w postępowaniu które toczyło się przeciwko niemu, w którym to postępowaniu dzisiejszy oskarżony miał także prawo do obrony, mógł odmówić składania wyjaśnień, nie ponosił odpowiedzialności za składanie fałszywych wyjaśnień. Czyli sytuacja jego w innym postępowaniu była zbliżona do tej z jakiej korzysta dziś występując w postępowaniu karnym jako oskarżony. Rozszerzono więc możliwości odczytywania protokołów wyjaśnień oskarżonego. Prawo do obrony przysługujące oskarżonemu nie pozwala na odczytywanie protokołów wypowiedzi złożonych przez dzisiejszego oskarżonego w odmiennym charakterze, w charakterze świadka, a więc „dziś oskarżony wczoraj świadek”. Przy takiej zmianie roli procesu jest niemożliwe odczytywanie ponieważ sytuacja świadka jest diametralnie różna od sytuacji oskarżonego, na świadku spoczywa obowiązek składania zeznań i to zeznań prawdziwych, grozi mu odpowiedzialność karna za fałszywe zeznania, tego nie ma w wypadku oskarżonego. Zatem wykorzystanie dziś przeciwko świadkowi tych informacji złożonych w charakterze świadka byłoby ograniczeniem jego prawa do obrony. Natomiast możliwe jest odczytanie gdy zmiana poszła w innym kierunku - „wczoraj oskarżony dzisiaj świadek”. Po odczytaniu protokółów przewodniczący umożliwia oskarżonemu wypowiedzenie się co do treści protokołów i wyjaśnienie sprzeczności jeśli są.

Możliwość odczytania protokołów występuje także w postępowaniu uproszczonym gdzie obecność oskarżonego na rozprawie głównej nie jest obowiązkowa - art. 479 § 2, poza tym art. 377 § 4 pozwala na wysłuchanie oskarżonego w drodze pomocy sądowej przez sąd wezwany lub sędziego wyznaczonego.

W art. 377 chodzi o sytuację w której oskarżony nie bierze z własnej woli udziału w rozprawie.

Jeśli chodzi o odczytanie protokołów zeznań świadków, tu ustawodawca w art. 391 przewiduje dwie sytuacje:

- w której nie ma dowodu bezpośrednio złożonego przed sądem

- w której są dowody ale sąd mimo to odczytuje dla weryfikacji zeznań => posługuje się dowodem pochodnym dla weryfikacji dowodu pierwotnego.

• Szerokie odstępstwo od zasady bezpośredniości przewidziane jest w art. 392. Podobne rozwiązanie zawierał poprzednio obowiązujący kodeks z 1969r. i wyłoniła się wątpliwość natury interpretacyjnej, w jakich sytuacjach ten przepis może być stosowany. Niewłaściwe stosowanie tego przepisu, a także niewłaściwa praktyka może wprowadzić daleko idące odstępstwo od zasady bezpośredniości i pod znakiem zapytania stanie wówczas przestrzeganie tej zasady.

SN - wskazał że przepis ten może być stosowany w stosunku do okoliczności nie mających istotnego znaczenia w danej sprawie. Jeżeli protokoły zawierają informacje dotyczące istotnych okoliczności w danej sprawie to należy bezpośrednio przeprowadzić dowód, nie można rezygnować z bezpośredniego przeprowadzenia dowodu na rozprawie.

Może być stosowany ten przepis w sytuacji, np. jeżeli jest kilku świadków zeznających na tę samą okoliczność.

W postępowaniu przygotowawczym może świadka przesłuchać sąd gdy zachodzi obawa że tego świadka na rozprawie nie będzie można przesłuchać, art. 316 § 3 - to wtedy odczytuje się na rozprawie protokół.

• Art.185a i 185b - chodzi o przesłuchanie w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzonego który w chwili przesłuchania nie ukończył 15lat. Przesłuchuje się go w charakterze świadka w sprawach o przestępstwa przewidziane w rozdziale 25 i 26 k.k. Przesłuchuje sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa, prokuratora, obrońcy i pełnomocnika pokrzywdzonego. Ten protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie. Ten tryb jest również przewidziany do świadka który w chwili przesłuchania nie ukończył lat 15.

• Art. 393 - pozwala na odczytywanie protokołów z różnych czynności, np. zatrzymania rzeczy, oględzin

Nie wolno odczytywać notatek dotyczących tych czynności z których przebiegu sporządza się protokół - art. 143. Notatka nie może zastąpić protokołu.

• W szerokim zakresie z odstępstwem od zasady bezpośredniości mamy do czynienia w postępowaniu odwoławczym. Co do zasady sąd odwoławczy nie przeprowadza postępowania dowodowego, art. 452, gdyż opiera się na dowodach z I instancji. Jednakże może w wyjątkowych wypadkach sąd odwoławczy uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego przeprowadzić dowód na rozprawie odwoławczej, jeśli się to przyczyni do przyspieszenia postępowania, ale nie jest to na nowo przeprowadzenie dowodów w znacznej części.

• Instytucja pomocy sądowej - która polega na przeprowadzeniu dowodu poprzez wezwany sąd lub członka wyznaczonego ze składu orzekającego. W takich przypadkach sąd orzekający zapoznaje się z protokołem z czynności dowodowych.

• Rozwiązania przewidujące konsensualny sposób zakończenia postępowania karnego. Chodzi tu o skazanie bez rozprawy w trybie art. 343, sąd w trybie postępowania skróconego wydaje wyrok skazujący na posiedzeniu bez rozprawy, a więc nie przeprowadza postępowania dowodowego. Tylko zapoznaje się z aktami postępowania przygotowawczego dołączonymi do aktu oskarżenia.

Art. 387 - dobrowolne poddanie się odpowiedzialności - to także konsensualny sposób zakończenia postępowania. Przewiduje możliwość wydania wyroku skazującego bez przeprowadzania postępowania dowodowego na rozprawie

• Istnieje możliwość ograniczenia postępowania dowodowego na rozprawie, art. 388, chodzi o sytuacje w której za zgodą obecnych na rozprawie stron sąd może przeprowadzić na rozprawie postępowanie dowodowe tylko częściowo. Jeżeli wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości, jednakże sąd nie może poprzestać tylko na tych wyjaśnieniach.

7. Zasada swobodnej oceny dowodów

Przeciwstawną w stosunku do niej jest zasada formalnej (legalnej, prawnej) oceny dowodów

Jest to dyrektywa w myśl której organ procesowy ocenia dowody na podstawie swego przekonania nie będąc skrępowany regułami prawnymi.

Zasada legalnej oceny dowodów - to dyrektywa zgodnie z którą organ procesowy dokonuje oceny dowodów będąc związany ustawowymi regułami dowodowymi, które nakazują mu przyjąć określoną wartość danego środka dowodowego.

Legalna teoria dowodowa występowała w dwóch postaciach:

• Pozytywnej, obowiązywała do końca XVIII wieku. Istota tej teorii polegała na tym że w razie istnienia określonych przez ustawę dowodów sąd musiał uznać dany fakt za udowodniony. Np. jeżeli zeznania dwóch świadków stanu duchownego wskazywały na winę oskarżonego to sąd był zobowiązany uznać że oskarżony jest winny, czyli winę uznał za udowodnioną. Tutaj przekonanie sądu nie miało znaczenia bo ustawa (reguły ustawowe) go do tego zobowiązywała.

• Negatywnej, oznaczała wymóg istnienia określonych dowodów, bez wystąpienia których sąd nie mógł uznać danego faktu za udowodniony. Np. bez zeznań dwóch świadków stwierdzających winę oskarżonego nie można było tej winy uznać za udowodnioną. Natomiast występowanie tych dowodów jeszcze nie przesądzało o uznaniu winy oskarżonego. Zatem określała pewne minimum dowodowe.

Od czasów rewolucji francuskiej w procesie współczesnym obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów, ona została przywrócona (bo obowiązywała już wcześniej) przez ustawodawstwo francuskie. Obowiązywał wówczas system swobodnej lecz niekontrolowanej oceny dowodów. W praktyce oznaczało to dowolną ocenę dowodów, bowiem sędzia nie musiał uzasadniać dlaczego taką a nie inną przyjmuje ocenę dowodów. Ocena dowodów dokonana przez sąd nie podlegała kontroli instancyjnej. Ten system swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów jest charakterystyczny dla sądów przysięgłych - art.342 Kodeksu Napoleona - nakazywał on sędziom przysięgłym wypowiedzieć się czy mają wewnętrzne przekonanie o winie oskarżonego czy nie, nie uzasadniając swojego stanowiska.

W polskim systemie obowiązuje swobodna ale kontrolowana ocena dowodów. Łączy się ona zatem z obowiązkiem uzasadniania przez sąd dokonanej oceny dowodów i kontroli prawidłowości tej oceny. Zasada swobodnej oceny dowodów jest zasadą zdefiniowaną, została ona wyrażona w art. 7. Jest to ocena swobodna ale nie dowolna. Musi być oparta na wszystkich przeprowadzonych dowodach, ocena musi być dokonana z uwzględnieniem szeroko rozumianej wiedzy.

Art. 424 - określa co powinno zawierać uzasadnienie wyroku. Co podlega kontroli. Błąd w ustaleniach faktycznych stanowi jedną z przyczyn odwoławczych.

Ocena dowodów jest wyłącznie domeną organu który tej oceny dokonuje.

8. Zasada domniemania niewinności

Ta zasada należy do kanonu współczesnego demokratycznego procesu karnego o czym świadczą przepisy prawa międzynarodowego tj. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - ONZ z 1948r.; art.6 ust.2 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 14 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych

Została ona zdefiniowana w art.5

Jest zasadą podniesioną do rangi zasady konstytucyjnej - znalazła ona wyraz w art. 42 ust.3 Konstytucji

Przeciwstawną w stosunku do niej jest zasada domniemania winy - ta zasada charakterystyczna była dla procesu feudalnego, oskarżony musiał udowodnić swoją niewinność żeby został uniewinniony, zatem musiał obalić domniemanie winy gdy tego nie uczynił zapadał wyrok skazujący.

Trzecia koncepcja odrzuca domniemanie niewinności jak i domniemanie winy - czyli odrzuca wstępne założenia co do winy oskarżonego. Ta koncepcja zakłada możliwość wydania wyroku tzw. pośredniego. Jest to wyrok orzekający o utrzymywaniu danej osoby w stanie podejrzenia (absolutio ad instancia), gdyż nie zdołano zebrać dowodów winy.

Ta zasada pozwalała podejmować przeciwko oskarżonemu postępowanie w każdym wypadku gdy ujawniły się dowody winy, czyli wyrok utrzymujący w podejrzeniu był tymczasowym rozstrzygnięciem.

Zasada domniemania niewinności - znaczenie:

1. Kształtuje pozycję oskarżonego w procesie karnym, chroni go przed skazaniem w razie braku dowodów winy - ma istotne znaczenie gwarancyjne dla interesu oskarżonego

2. Jest instrumentem kształtowania kultury prawnej społeczeństwa - ma chronić dobre imię obywatela

3. Ma zasięg obowiązywania szerszy aniżeli tylko w procesie karnym. Ma działanie także poza procesem. W aspekcie poza procesowym obowiązuje wszystkich, a zwłaszcza przedstawicieli prasy, którzy przekazują informacje na temat procesu. W swoich doniesieniach często podają informacje jak gdyby wina oskarżonego była już przesądzona, podczas gdy postępowanie przeciwko danej osobie zostało dopiero wszczęte.

Pierwotne brzmienie art. 5 nie było synchronizowane z przepisem konstytucji statuującym zasadę domniemania niewinności, ponieważ konstytucja posługiwała się określeniem wyrok. A wiemy że orzeczenie to nie tylko wyrok ale też postanowienie.

Domniemanie prawne obalane które stanowi treść zasady domniemania niewinności - jest to domniemanie wzruszalne, gdyż można je obalić dowodem przeciwnym. Ale nie jest to typowe domniemanie, gdyż domniemanie typowe - polega na tym że wobec trudności udowodnienia faktu na którym ma się oprzeć rozstrzygnięcie sądowe prawo zezwala w miejsce tej tezy dowodowej na ułatwienie tezy łatwiejszej. Co pociąga za sobą skutki takie, jak gdyby udowodniono tezę trudniejszą. Domniemanie niewinności jest domniemaniem szczególnego rodzaju gdyż oskarżony niczego nie musi udowadniać to jemu trzeba udowodnić winę - tak zakłada ustawa. Domniemanie niewinności w teorii ujmuje się dwojako:

1. Subiektywistyczne

Domniemanie niewinności oznacza sąd organów procesowych o winie oskarżonego. Czyli zasada domniemania niewinności w tym ujęciu subiektywistycznym domniemania będzie oznaczała przekonanie organu procesowego o niewinności oskarżonego.

To ujęcie zakłada odwołanie się do przeżyć psychicznych określonej treści, nakazuje nijako organom procesowym przeżycia psychiczne określonej treści. W związku z tym uważa się że takie domniemanie jest fikcją prawną, ponieważ żadna norma nie może nakazać nikomu przeżyć psychicznych określonej treści niezależnie od zebranych dowodów. Trudno nakazać oskarżycielowi aby uważał oskarżonego za niewinnego gdy ten zebrał dowody zdaniem jego wystarczające do skierowania aktu oskarżenia do sądu. Zatem w tym ujęciu subiektywistycznym zakłada się pewien relatywizm w zakresie obowiązywania zasady. Mianowicie ta zasada obowiązuje organ prowadzący postępowanie dopóty dopóki w swej decyzji nie da wyrazu odmiennemu przekonaniu co do winy oskarżonego. A więc dopóki oskarżyciel prowadzi postępowanie przygotowawcze jest związany zasadą domniemania niewinności, ale jeżeli uważa że materiał zebrany w tym stadium daje podstawy do skierowania aktu oskarżenia do sądu to przestaje go obowiązywać, i wiąże organ przed którym aktualnie toczy się postępowanie (sąd I instancji), dopóty dopóki ten nie da wyrazu przekonaniu swemu o winie oskarżonego poprzez wydanie wyroku stwierdzającego winę, jeśli taki wyrok wyda to ta zasada przestaje go wiązać, i zaczyna wiązać sąd II instancji.

Podnoszony jest zarzut sprzeczności np. instytucji środków przymusu z domniemaniem niewinności. Stosowanie środków przymusu nie oznacza obalenia domniemania niewinności bo np. stosujemy tymczasowe aresztowanie na ogólnej podstawie dowodowej stwarzającej duże prawdopodobieństwo że dana osoba popełniła czyn.

2. Obiektywistyczne

To ujęcie zrywa z przeżyciami psychicznymi organu prowadzącego postępowanie. Przekonanie w tym ujęciu organu prowadzącego postępowanie co myśli na temat winy oskarżonego jest bez znaczenia. Domniemanie niewinności jest bowiem normą prawną w myśl której oskarżony jest niewinny, niezależnie od tego co o jego winie myśli organ procesowy. Organy procesowe obowiązane są traktować oskarżonego jak niewinnego niezależnie od swego przekonania na temat winy. Chociaż sędzia jest przekonany o winie oskarżonego to nie może pominąć dowodów wskazujących na coś przeciwnego - czyli osłabiających twierdzenie o winie oskarżonego. Istotne jest traktowanie oskarżonego jako niewinnego.

Jeśli dojdzie do uchylenia prawomocnego orzeczenia np. w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia czy też podjęcia postępowania warunkowo umorzonego wcześniej - domniemanie niewinności odżywa, obowiązuje zasada domniemania niewinności.

W aspekcie procesowym - ta zasada obowiązuje od chwili wszczęcia postępowania przeciwko określonej osobie aż do zakończenia prawomocnym wyrokiem stwierdzającym winę. Art. 74 - stanowi zakaz samooskarżania się, oskarżony nie ma obowiązku dostarczania dowodów swej niewinności, ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

W aspekcie poza procesowym - ta zasada wiąże wszystkich, w tym także prasę. Domniemanie uczciwości każdego człowieka. Art. 13 prawa prasowego który wprowadza zakaz wypowiadania w prasie opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji. Chodzi o to żeby wyroków nie oferowała prasa. Jeżeli natomiast zapadł wyrok w sądzie I instancji to oczywiście rzeczą prasy jest wypowiadanie opinii. Wydaje się że tutaj art. 13 przyjmuje jakieś rozwiązanie będące kompromisem między interesem społeczeństwa które chce być informowane a prawem prasy do wyrażania opinii na temat działalności organów państwowych w tym organów wymiaru sprawiedliwości. Uchyla jednak ten zakaz, niebezpieczeństwu jednostronnego kształtowania opinii publicznej przez przedstawicieli prasy bowiem zainteresowany obywatel nie jest skazany wyłącznie na opinię prasy, bo może zgodnie z zasadą jawności zapoznać się z uzasadnieniem wyroku.

Mówiąc o zasadzie domniemania niewinności wskazać należy również na zasadę anonimatu o której mowa w art.13 ust.2 prawa prasowego, który stanowi iż nie wolno publikować w prasie danych osobowych i wizerunku osób przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę. Jednakże sąd lub prokurator mogą zezwolić na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób przeciwko którym toczy się postępowanie (przygotowawcze-prokurator, sądowe-sąd), ze względu na ważny interes społeczny.

17.11.2009 (6) - prowadzony wykład przez dr R. Olszewskiego

9. Zasada in dubio pro reo

Jest to zasada zdefiniowana w k.p.k. w art. 5 § 2 - fakt takiego umiejscowienia tej zasady gdzie §1 art. 5 stanowi o zasadzie domniemania niewinności rodzi konsekwencje takie, że część doktryny wiąże zasadę in dubio pro reo z zasadą domniemania niewinności - mówiąc o swoistej pochodnej tej zasady. Natomiast trzeba powiedzieć że jej rzeczywiste znaczenie w postępowaniu karnym, rolę jaką ta zasada spełnia w postępowaniu pozwala ją określić jako odrębną zasadę procesową i tak dzieje się wśród większości przedstawicieli nauki prawa karnego procesowego => to wyodrębnienie w samodzielną, autonomiczną zasadę procesową.

Czym jest in dubio pro reo? Zasada ta oznacza że niedające się usunąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego => znaczy to że w żadnym razie nie wolno interpretować tej zasady w taki sposób że jest to upoważnienie organów procesowych do zaniechania czynności procesowych pozostających w ich zasięgu. Innymi słowy organy procesowe są zobowiązane do tego, aby dołożyć wszelkich starań zmierzających do usunięcia wątpliwości za pomocą dopuszczalnych przez prawo i dostępnych środków procesowych. W żadnym razie nie może być ta zasada postrzegana jako np. upoważniająca do zaniechania czynności dlatego że dana czynność jest za „droga”, że opinia biegłego np. jest kosztowna, albo że się na nią długo czeka, tego robić nie wolno bo to jest czynność będąca w zasięgu organów procesowych ona jest przez prawo dopuszczalna, ale wtedy gdy za pomocą z wykorzystaniem wszelkich takich metod dowodowych (biegli, świadkowie, dowody rzeczowe, eksperymenty procesowe), organ procesowy nie jest w stanie rozstrzygnąć określonej wątpliwości, dopiero wtedy na samym końcu można powiedzieć że sięga się po zasadę in dubio pro reo (normę o charakterze gwarancyjnym dla oskarżonego). Rzecz jasna zasada ta nie musi (nie zawsze) dotyczyć i zazwyczaj nie dotyczy głównego nurtu postępowania jako całości, ale może dotyczyć poszczególnych nurtów, wątków, aspektów, znamion przestępstwa, okoliczności dotyczących przestępstwa, wartości szkody.

Zasada ta dotyczy kwestii o charakterze faktycznym i aspektów o charakterze prawnym.

Przykład: art. 397§4 - chodzi o instytucje powierzenia oskarżycielowi publicznemu w toku rozprawy głównej przeprowadzenia określonych czynności o charakterze dowodowym, odnalezienia np. dowodów, w związku z ujawnieniem na tej rozprawie głównej istotnych braków postępowania przygotowawczego. Czyli sąd już na rozprawie głównej stwierdza istotne braki postępowania przygotowawczego które stanowią przeszkodę dla właściwego rozpoznania sprawy, i w tym celu sąd może przerwać lub odroczyć rozprawę główną, czyli daje np. oskarżycielowi publicznemu 3 tygodnie aby on zdobył brakujący środek dowodowy. Może się okazać że oskarżyciel publiczny nie zrealizuje zadania nałożonego przez sąd. „Jeżeli oskarżyciel publiczny w wyznaczonym terminie nie przedstawi stosownych dowodów, sąd rozstrzyga na korzyść oskarżonego wątpliwości wynikające z nieprzeprowadzenia tych dowodów” => to jest przykład normy prawnej którą należy interpretować dokładnie inaczej (odwrotnie) jak ona jest napisana, a należy ją interpretować na gruncie zasady in dubio pro reo. Dlaczego? Otóż zasada prawdy materialnej mówi że orzeczenie ma być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Co wynika z art. 397§4? Otóż literalna wykładnia tego przepisu wskazuje że sąd miałby „związane ręce” znaczy, daje oskarżycielowi publicznemu określone zadanie do wykonania, a on jego nie wykonuje w związku z tym ta wątpliwość ma być rozstrzygnięta na korzyść oskarżonego, ale przecież jest zasada prawdy materialnej należy zatem ustalić przebieg zdarzeń tak jak on miał miejsce w rzeczywistości. I znaczy to że art. 397§4 w żadnym razie nie może być stosowany wprost tylko trzeba tu poprzez wykładnię systemową sięgnąć do art. 5§2 czyli do zasady in dubio pro reo. Zatem tę normę wątpliwą należałoby interpretować tak: że nie tylko jak oskarżyciel publiczny nie wykona odpowiednich czynności ale jeżeli tych wątpliwości nie da się również usunąć przez sąd działający z urzędu, albo na skutek dostarczenia dowodów przez inną stronę (oskarżyciela posiłkowego, powoda cywilnego), jeżeli za pomocą tych wszystkich pojawiających się stron procesowych, z udziałem sądu który przecież może działać z urzędu właśnie dlatego że jest zasada prawdy materialnej, wątpliwości nie da się usunąć to sięgamy nie po art. 397§4 tylko po art. 5 §2.

10. Zasada ciężaru dowodu (onus probandi)

Co do zasady, o niej mówimy w aspekcie strony czynnej inicjującej i popierającej oskarżenie przed sądem.

Strony czynne => to są te strony które mają interes prawny w nałożeniu odpowiedzialności na osobę której zarzucono popełnienie określonego czynu.

Na gruncie postępowania sądowego tym podmiotem czynnym w sprawach głównie publiczno-skargowych jest oskarżyciel publiczny. Może się pojawić także oskarżyciel posiłkowy, powód cywilny. Ich zadaniem wynikającym z tej zasady jest obalenie chroniącego oskarżonego domniemania niewinności. A zatem zasada ciężaru dowodu nakazuje (wymusza) na oskarżycielu aktywność dowodową w celu wykazania sprawstwa i winy oskarżonego. Wszystko dlatego że oskarżonego co wynika z art. 5 § 1 chroni domniemanie niewinności. Czyli oskarżony tak naprawdę może być bierny, zupełnie nieaktywny w procesie i wyjść z niego uniewinniony. Jeżeli natomiast bierny pozostanie oskarżyciel publiczny no to nie zrealizuje tego celu jakim jest nałożenie odpowiedzialności na tą osobę, jeżeli ma argumenty to musi je wykazać, jeżeli ich nie przedstawi to nie będzie miał sąd innego wyjścia jak uniewinnić oskarżonego.

W jednym przypadku onus probandi przerzucony jest na oskarżonego i ten wyjątek nie znajduje się w k.p.k. tylko k.k. wskazując na przesłanki uwolnienia od zarzutu zniesławienia, które to przesłanki ma wykazać oskarżony.

Art. 369

Jeśli zasada kontradyktoryjności mówi o pewnym sporze między stronami,to k.p.k. przewiduje pewną kolejność zadawania pytań osobom przesłuchiwanym, to jeżeli sięgnąć do art. 370 który właśnie określa kolejność zadawania pytań osobom przesłuchiwanym, to okaże się że pierwszym ze wskazanych podmiotów jest oskarżyciel publiczny. Jak zerkniemy do rozdziału pt. Głosy stron k.p.k. to w art. 406 znajdziemy też kolejność wypowiadania się osób po zakończeniu przewodu sądowego a przed udaniem się sądu na naradę - to pierwszy wypowiada się oskarżyciel publiczny. Nawet jest tak, że jeżeli po wypowiedzi oskarżonego i jego obrońcy, głosu udzieli sąd jeszcze raz oskarżycielowi publicznemu który tego zażąda (może się tak zdarzyć), ale później tak czy tak musi udzielić głosu obronie.

11. Zasada koncentracji

Oznacza że postępowanie karne powinno stanowić zwarty, konsekwentny tok czynności przeprowadzonych bez zbędnych przerw i zahamowań.

Sposób postrzegania zasady koncentracji zmieniał się na przestrzeni lat bowiem przypisywano czasem jej rzeczywiste znaczenie tylko w toku postępowania sądowego ograniczając ją np. tylko do rozprawy głównej => mówiono o zasadzie ciągłości rozprawy głównej.

Byli też tacy autorzy którzy utożsamiali zasadę koncentracji z zasadą szybkości - co do końca też nie jest prawidłowe. Dlatego że kluczową w procesie karnym jest realizacja zasady prawdy materialnej, więc oczywiście dobrze jak ma być cel zrealizowany szybko ale priorytet jest dla działania jakościowo wysokiego.

Zasada koncentracji z tego punktu widzenia mówi się że między tą zasadą a postulatem szybkości zachodzi stosunek krzyżowania.

Do zasady koncentracji należy wyjść z art. 2§1 pkt.4, tu pojęcie rozsądny termin jest klasycznym pojęciem nieostrym (nie znajdzie się w k.p.k. słoniczka wyrazów ustawowych który by to pojęcie definiował), w związku z tym interpretujemy je poprzez normy konstytucyjne, wiążące Polskę zobowiązania międzynarodowe, ale na gruncie postępowania karnego ten rozsądny termin realizowany jest poprzez szereg konkretnych instytucji procesowych które z jednej strony mają określone maksymalne terminy w których pewne czynności mają być zrealizowane (czyli poprzez wskazanie ustawowych maksymalnych terminów), z drugiej strony określenie etapów procesowych w czasie których czynności mają być realizowane, ale i też na drugim biegunie znajdują się sytuacje które niewątpliwie wpływają negatywnie na realizację tej zasady, czyli instytucje które wstrzymują postępowanie karne i gdzie mówimy o realizacji bądź ograniczeniach realizacji zasady koncentracji w związku z pojawieniem się tych instytucji. Np. określenie maksymalnych terminów dochodzenia, sposobów i warunków jego przedłużenia gdy jest taka potrzeba, a także maksymalne terminy dla śledztwa które w związku z tym że dotyczy spraw poważniejszych jest dłuższe niż dochodzenie (3 miesiące) - warunki i podmioty uprawniające do przedłużenia czasu śledztwa.

Przejawem zasady koncentracji może być i to, że na etapie wstępnej kontroli oskarżenia możliwe jest w trybie art. 339 § 3 pkt. 4 w zw. z art. 345 - przekazanie sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego ze względu na istotne braki postępowania przygotowawczego, odbywa się to w ramach wstępnej kontroli oskarżenia. Sąd wskazuje prokuratorowi określone wady postępowania przygotowawczego, uchylając tym samym swoją zawisłość sprawy w sądzie, czyli przekazując władztwo w tej sprawie z powrotem prokuratorowi, gospodarzem procesu ponownie staje się prokurator jako adresat postanowienia sądu.

Innym przejawem zasady koncentracji są terminy procesowe.

W kontekście zasady koncentracji mówi się o instytucji:

• przerwy w rozprawie - może być zarządzona przez przewodniczącego składu orzekającego dla wypoczynku, dla sprowadzenia dowodów, lub z innej ważnej przyczyny. Każdorazowa przerwa w rozprawie w trybie zwyczajnym może trwać maksymalnie 35 dni. I co do zasady rozprawa przerwana jest w dalszym ciągu kontynuowana w nowym terminie. W trybie uproszczonym przerwa może trwać maksymalnie 21 dni - przekroczenie tego terminu powoduje że rozprawa przekształca się w tryb zwyczajny.

• odroczenia rozprawy głównej - z tych samych powodów dla których przerywa się rozprawę sąd może odroczyć rozprawę główną. Rozprawę odroczoną zasadniczo prowadzi się w nowym terminie od początku (od nowa).

• odroczenia wydania wyroku - art.411, wyjątkowo w sprawie zawiłej z ważnych powodów można odroczyć wydanie wyroku na czas nieprzekraczający 7 dni. Można kilkakrotnie odroczyć wydanie wyroku byleby łącznie czas tych odroczeń (przesunięcia) wydania w wyroku nie przekroczył 7 dni. Jak w ciągu 7 dni będzie wydany wyrok to wszystko jest w porządku, ale jeśli nie to rozprawa musi się toczyć od nowa.

Z zasadą koncentracji wiąże się także kwestia niezmienności ciała orzekającego. Przejawem zasady koncentracji jest to żeby ten sam skład orzekający wydał orzeczenie w sprawie.

Przejawem realizacji zasady koncentracji postępowania karnego są maksymalne terminy do wnoszenia środków odwoławczych.

Tą zasadę możemy odnieść do wszystkich stadiów procesowych.

W postępowaniu przygotowawczym - mamy możliwość wnoszenia zażaleń na określone postanowienia i zarządzenia.

W postępowaniu sądowym - mamy możliwość wnoszenia zażaleń na postanowienia i zarządzenia, ale także apelacja od wyroku. Przy apelacji - terminem pierwszym jest termin 7 dni od ogłoszenia wyroku (termin zawity), złożenie wniosku o uzasadnienie wyroku i doręczenie odpisu wyroku i uzasadnienia => tzw. zapowiedź apelacji; na uzasadnienie sąd ma 2 tygodnie ale z ważnych powodów można termin przedłużyć, dla strony termin ten ma charakter instrukcyjny (porządkowy), przekroczenie tego terminu nie powoduje dla możliwości wniesienia środków dowodowych żadnych konsekwencji procesowych. Dla strony termin do wniesienia apelacji jest maksymalnie 14 dni od momentu kiedy stronie która wnosiła o uzasadnienie wyroku zostanie ono doręczone wraz z odpisem tego wyroku. Jest możliwość złożenia skargi na przewlekłość postępowania.

12. Zasada prawa do obrony

Jest to zasada zdefiniowana w art. 6, w którym zawarte są dwa ujęcia tej zasady:

• Ujęcie materialne

Dotyczy wszelkich dopuszczalnych przez prawo czynności (metod, środków) zmierzających do obrony przed zarzutem, czyli spowodowaniem żeby oskarżony niewinny odpowiedzialności w ogóle nie poniósł.

Żeby oskarżony nie poniósł odpowiedzialności większej niż wynikałoby to z popełnionego przez niego czynu. Co do zasady oskarżony te zadania realizuje sam, ale nie koniecznie bo mogą też na jego rzecz działać inne podmioty w ramach prawa do obrony.

• Ujęcie formalne

Prawo posiadania obrońcy w postępowaniu karnym.

Obrona formalna o charakterze merytorycznym czyli dawanie (wskazywanie) argumentów polemizujących z zarzutem oskarżenia.

Obrona formalna o charakterze procesowym polega na tym, że nie tyle uderza się w argumenty strony przeciwnej, ale podważa się prawidłowość czynności podejmowanych przez stronę czynną.

W ramach prawa do obrony oskarżony ma przede wszystkim uprawnienia o charakterze fundamentalnym w zakresie komunikowania się z organami procesowymi, mianowicie ma prawo do składania wyjaśnień, prawo do odmowy składania wyjaśnień, prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania. Może on z tych praw według własnego uznania korzystać, co więcej w żadnym razie korzystanie z tych praw nie może stać się powodem przedsięwzięcia wobec oskarżonego negatywnych instrumentów prawnych. Innymi słowy, np. nie może sąd tymczasowo aresztować oskarżonego dlatego że on milczy, bo to nie jest przesłanka. O tych uprawnieniach należy pouczyć oskarżonego już w postępowaniu przygotowawczym w związku z instytucją przedstawienia zarzutu. Kiedy organ procesowy (dochodzenia lub śledztwa) przedstawia zarzut podejrzanemu to w związku z tą czynnością powinien go przesłuchać ale za nim to zrobi musi go pouczyć i m.in. wskazać co może. Takie pouczenie oskarżony powinien potwierdzić swoim podpisem, ale jeśli nie podpisze to w żaden sposób nie wstrzymuje czynności gdyż należy po prostu napisać na protokole przesłuchania podejrzanego wzmiankę o przyczynie braku podpisu.

Wyjaśnienie nie wiąże się z obowiązkiem mówienia prawdy. Zaś za zeznania jest odpowiedzialność za składanie fałszywych zeznań.

Od momentu przedstawienia zarzutu aż do zakończenia postępowania oskarżony ma prawo ustanowienia sobie obrońcy (max trzech), obrońcą w postępowaniu karnym może być tylko adwokat. Co do obrońcy jest pewne zastrzeżenie wynikające z art. 86§1, znaczy że nieskuteczna jest czynność podjęta na niekorzyść klienta przez obrońcę. Obrońca w postępowaniu karnym może być z wyboru lub z urzędu. Zawsze jest tak, że pierwszeństwo ma obrońca z wyboru. Są pewne sytuacje które nazywane są obroną obligatoryjną która wymusza posiadanie przez oskarżonego obrońcy w pewnych sytuacjach, innymi słowy powiemy tak że jeżeli będą w procesie zachodziły pewne okoliczności wymagające ustanowienia obrońcy a oskarżony obrońcy mieć nie będzie to będzie to powód podważenia prawidłowości danego postępowania. Takimi okolicznościami które uzasadniają obronę obligatoryjną zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i w postępowaniu sądowym, czyli przez cały tok procesu karnego są następujące: (art.79)

- oskarżony jest nieletni

- oskarżony głuchy, niemy lub niewidomy

- gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności - należy tu powołać biegłych lekarzy psychiatrów w celu zweryfikowania podejrzenia, czy on rzeczywiście jest niepoczytalny czy tylko „udaje”, oraz jeśli lekarze psychiatrzy stwierdzą że oskarżony jest poczytalny i nie ma wątpliwości do co jego poczytalności w chwili popełnienia czynu i teraz w zakresie udziału w postępowaniu, to prezes sądu czy przewodniczący wydziału, ewentualnie później już w toku rozprawy sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy. W tej sytuacji przy obronie obligatoryjnej powiemy tak, że oskarżony musi mieć obrońcę niezależnie od swojego statusu majątkowego.

Obrona obligatoryjna ograniczona do postępowania sądowego => (art.80), tu nie ma obrońcy z wybory, bo to na organach procesowych ciąży obowiązek ustanowienia obrońcy z urzędu. Art. 78 §1 - temu musi towarzyszyć odpowiedni wniosek i stosowne oświadczenie majątkowe uzasadniające jego rzeczywiście ubóstwo.

Zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i sądowym oskarżony ma prawo składania wniosków dowodowych, o dokonanie określonych czynności.

W postępowaniu przygotowawczym oskarżony jeśli składa wniosek dowodowy to ma prawo udziału w czynności przez siebie zawnioskowanych - art. 315. Ma prawo udziału w czynnościach niepowtarzalnych - z art. 316. Ma prawo do wglądu w opinię biegłego sporządzoną na potrzeby postępowania, a jeśli biegły jest przesłuchiwany to zapewnia mu się prawo udziału w takim przesłuchaniu. Podejrzany może w toku postępowania przygotowawczego zapoznawać się z aktami sprawy ale tylko na podstawie zgody prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Odmowa udostępnienia akt jest zaskarżalna. Na podstawie art. 321 następuje końcowe zapoznanie oskarżonego z aktami dochodzenia lub śledztwa. I wtedy sytuacja się zmienia jeśli chodzi o dostęp do akt, bowiem w sytuacji gdy istnieją podstawy aby zamknąć dochodzenie lub śledztwo, to należy pokazać akta oskarżonemu jeśli tego zażąda. Czyli zaznajomienie następuje na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy.

W postępowaniu sądowym podejrzany również może brać udział w czynnościach dowodowych, może składać wnioski dowodowe, ale wcześniej jeszcze, gdy prezes sądu lub przewodniczący wydziału doręczy mu odpis aktu oskarżenia i tak: może złożyć odpowiedz na ten akt oskarżenia, lub wezwany zostaje do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni on nie musi zachować tego terminu, ponieważ nie ma prekluzji dowodowej. Ma prawo do ostatniego głosu (art.406). Ma prawo do składania środków odwoławczych, środków zaskarżenia (np. sprzeciw od wyroku nakazowego), nadzwyczajnych środków zaskarżenia (np. kasacja).

Środki zaskarżenia są szerszą kategorią niż środki odwoławcze.

Źródeł prawa do obrony, zasad prawa do obrony poszukujemy nie tylko w k.p.k. ale także w Konstytucji i rozwiązaniach międzynarodowych.

23.11.2009 (7)

13. Zasada jawności

Jest to zasada należąca do standardów współczesnego procesu karnego, podniesiona do rangi zasady konstytucyjnej która znalazła wyraz w art. 45 Konstytucji „1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. 2. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie”

Badania prawno porównawcze pozwalają na wysnucie wniosku że kryteria wyłączenia jawności przewidziane w poszczególnych systemach procesowych są zbliżone. Dobra ze względu na ochronę których wyłączenie jawności ustawodawca przewiduje mają charakter uniwersalny, tzn. te podstawy wyłączenia cechuje pewien uniwersalizm.

O tym że zasada jawności należy do standardów współczesnego procesu karnego świadczą również przepisy prawa międzynarodowego: art. 6 Europejskiej Konwencji, art. 14 MPPPiO

Zasada jawności - jest to dyrektywa w myśl której przejawy procesu mają być udostępnione świadomości określonych osób.

W zależności od tego o jakie osoby chodzi mamy do czynienia z różnymi kierunkami jawności.

Proces jako działalność wielu osób z istoty swej jest jawny wobec uczestników poszczególnych czynności procesowych.

Jawność procesu może być rozpatrywana w odniesieniu do osób:

• Uczestniczących w procesie => o jawności tu możemy mówić w różnych układach, np. o jawności wobec stron procesowych i ich przedstawicieli procesowych; o jawności do osobowych źródeł dowodowych (np. biegłym udostępnia się w miarę potrzeby akta sprawy gdy jest to potrzebne dla wydania przez nich opinii);

• Nie będących uczestnikami procesu

Spośród różnych kierunków jawności najważniejsze znaczenie w procesie posiadają dwa:

1. Jawność wobec stron i ich przedstawicieli procesowych (zwana jawnością wewnętrzną)

Jest ona podyktowana potrzebą zapewnienia stronom warunków niezbędnych do prowadzenia procesu kontradyktoryjnego, czyli do prowadzenia sporu o korzystne dla nich rozstrzygnięcie. Możemy powiedzieć, że jawność wobec stron procesowych jest warunkiem sine qua non kontradyktoryjności procesu, stąd też w nauce procesu karnego możemy spotkać się z różnymi ujęciami zasady jawności. Niektórzy rozumieją jawność procesu tylko w aspekcie zewnętrznym, traktując jawność wobec stron jako warunek kontradyktoryjności procesu. Mamy tu do czynienia z tzw. wąskim ujęciem zasady jawności, przez jawność rozumie się tylko publiczność procesu. Traktowanie jawności wobec stron nie wyczerpuje jednak znaczenia jawności w aspekcie wewnętrznym, tylko traktowanie jawności jako warunku kontradyktoryjności, bowiem między zasadą jawności wobec stron a zasadą kontradyktoryjności zachodzi stosunek krzyżowania. Który polega na tym że nie zawsze możliwość prowadzenia sporu idzie w parze z jawnością wobec stron. Nie w każdym z przypadków w którym ustawa daje stronom możliwość prowadzenia walki o korzystne dla nich rozstrzygnięcie, zapewnia im jawność procesu, zwłaszcza jest to widoczne w stadium przygotowawczym procesu karnego w którym strony mogą przeglądać akta postępowania za zgodą prowadzącego postępowanie, mogą zatem spotkać się także z odmową udostępnienia im akt więc nie będzie mowy o jawności. Co nie oznacza pozbawienia stron prawa do składania wniosków dowodowych, zaskarżania decyzji, uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia. Nie w każdym przypadku jawności służy stronom prawo do prowadzenia sporu.

2. Jawność wobec społeczeństwa (zwana jawnością zewnętrzną = publicznością procesu)

Za zaliczaniem postulatu jawności wobec stron do zasady jawności (czyli za szerokim rozumieniem, z rozróżnieniem na dwa aspekty) przemawia także argument natury historycznej. Otóż jeśli weźmiemy pod uwagę rozwój procesu karnego nie tylko polskiego to z reguły jawności wobec społeczeństwa (zewnętrzna) towarzyszyła jawność wobec stron. Z tego że jedna zasada procesowa warunkuje i stanowi gwarancję innej zasady nie wynika jeszcze że jedna z zasad jest jedynie przejawem drugiej. Te związki między zasadami nie negują autonomicznego charakteru każdej z zasad.

Dalszym punktem rozważań będzie szerokie ujęcie zasady jawności na treść której składają się 2 dyrektywy:

1. Dotyczy jawności wewnętrznej => jest to dyrektywa w myśl której postępowanie powinno być jawne wobec stron i ich przedstawicieli procesowych.

2. Dotyczy jawności zewnętrznej => postępowanie powinno być jawne w stosunku do społeczeństwa, czyli do osób niebędących stronami.

Zasada jawności w obu aspektach (wewnętrznym i zewnętrznym) może być w różnym zakresie realizowana w poszczególnych stadiach procesu karnego:

• W postępowaniu przygotowawczym => niektórzy mówią że w tym stadium w ogóle nie może być mowy o jawności zewnętrznej, co nie jest ścisłym stwierdzeniem, dlatego że i w tym pierwszym stadium mamy do czynienia z przejawami jawności zewnętrznej, coraz częściej słyszymy w prasie informacje o tym że: zastosowano środek zapobiegawczy np. w postaci tymczasowego aresztowania wobec X przeciwko któremu wszczęto postępowanie; że postawiono X takie i takie zarzuty; - to jest informacja przekazana społeczeństwu na temat toczącego się postępowania. Osobom trzecim nie będącymi stronami w szczególnie uzasadnionych przypadkach za zgodą prokuratora mogą być udostępnione akta sprawy, np. dziennikarzowi, oczywiście musi na to wyrazić zgodę prokurator - zatem to również przejaw jawności zewnętrznej. O wszczęciu i odmowie wszczęcia postępowania, a także o umorzeniu organ ścigania jest obowiązany zawiadomić podmiot który złożył zawiadomienie o przestępstwie - to także przejaw jawności zewnętrznej. Nie można więc powiedzieć, że jawność zewnętrzna w postępowaniu przygotowawczym jest zupełnie wyłączona

Jeśli chodzi o jawność wewnętrzną w tym postępowaniu - prawo do przeglądania akt przez strony i przedstawicieli procesowych, robienie odpisów, kserokopii za zgodą prowadzącego postępowanie; udział stron w czynnościach postępowania przygotowawczego; prawo do zapoznawania się z materiałami; doręczanie stronom decyzji które zapadły w postępowaniu przygotowawczym

• W najszerszym zakresie zasada jawności w obu aspektach jest realizowana w postępowaniu jurysdykcyjnym i to na rozprawie zarówno głównej jak i odwoławczej => strony mają prawo co do zasady uczestniczenia w rozprawie (zarówno I instancji jak i odwoławczej), czasami mają nawet obowiązek, np. w postępowaniu zwyczajnym regułą jest obowiązkowy udział oskarżonego oraz obowiązkowy udział oskarżyciela publicznego (nie dotyczy ta obecność co do postępowania uproszczonego), ustawa pozwala w określonych przypadkach na prowadzenie rozprawy w postępowaniu zwyczajnym pod nieobecność oskarżonego.

Udział stron w posiedzeniach - posiedzenia są niejawne dla osób trzecich, jedynie strony i ich przedstawiciele procesowi mają prawo uczestniczenia w posiedzeniach ale nie we wszystkich mają taką możliwość zapewnioną. Na tle art. 96 ustawa przewiduje 4 sytuacje.

W postępowaniu jurysdykcyjnym strony mają zapewnione prawo zapoznawania się z aktami sprawy - to też jest przejaw jawności; tu nie mogą spotkać się z odmową.

Są takie rozwiązania procesowe, które wprawdzie służą realizacji innego celu aniżeli jawność procesu, ale przy realizacji tego zasadniczego celu realizują również jawność, np. list gończy, który służy poszukiwaniu oskarżonego, co jest jego zasadniczym celem; środek karny jakim jest podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Obecnie główna rola w zakresie realizacji zasady jawności przypada prasie. Już kodeks z 1969r. uregulował kwestię dopuszczalności utrwaleń przebiegu rozprawy przez przedstawicieli prasy za pomocą aparatury. Art. 357 stanowi że sąd może zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, filmu i pracy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia. Sąd może określić warunki od których uzależnia wydanie zezwolenia na czynienie tych utrwaleń => art. ten reguluje tylko kwestię utrwaleń, nie reguluje zaś kwestii publikacji tych utrwaleń. W tym zakresie należy sięgnąć do przepisów prawa prasowego. Za treść publikacji odpowiada dziennikarz. Immanentną cechą prasy jest kreowanie opinii o różnych przejawach życia społecznego w tym o pracach wymiaru sprawiedliwości. Art. 13 prawa prasowego zabrania zamieszczania w prasie (szeroko rozumianej), opinii zanim zapadł wyrok sądu I instancji.

Kodeks z 1997 r. rozszerzył możliwości wydawania wyroków merytorycznych, czyli rozstrzygających o kwestii odpowiedzialności karnej na posiedzeniu (bez rozprawy), a TK zarzucił że wyrok wydawany na posiedzeniu nie jest ogłaszany publicznie a zatem jest to rozwiązanie niezgodne z Konstytucją. W odpowiedzi na to wprowadzono zmianę w 2003r. polegającą na dodaniu art. 418a „W wypadku wyrokowania poza rozprawą, treść wyroku udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia.” - jest to jakaś namiastka zgodności z Konstytucją.

Poza przedstawicielami prasy utrwalać przebieg rozprawy mogą strony, ale tylko za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk i tylko za zgodą sądu oraz jeśli nie przemawia przeciwko temu wzgląd na prawidłowość postępowania. Można tylko czynić notatki bez zgody sądu. Art. 355 - mówi że „Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa.” Na rozprawie oprócz osób biorących udział w postępowaniu mogą być obecne tylko osoby pełnoletnie i nie uzbrojone - zgodnie z art. 356 „§ 1. Na rozprawie oprócz osób biorących udział w postępowaniu mogą być obecne tylko osoby pełnoletnie, nie uzbrojone. § 2. Przewodniczący może zezwolić na obecność na rozprawie małoletnim oraz osobom obowiązanym do noszenia broni. § 3. Nie mogą być obecne na rozprawie osoby znajdujące się w stanie nie licującym z powagą sądu”.

Wyłączenie jawności rozprawy ex lege (art. 359) dotyczy:

• Wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności i zastosowania wobec sprawcy środka zabezpieczającego

• Spraw o pomówienie lub znieważenie, jednakże na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jawnie => za tym rozwiązaniem przemawia interes pokrzywdzonego.

Art. 360. § 1. Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby:

1. wywołać zakłócenie spokoju publicznego,  

2. obrażać dobre obyczaje,  

3. ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,  

4. naruszyć ważny interes prywatny.  

§ 2. Sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.

§ 3.  Sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.

Namiastką jawności rozprawy w której jawność wyłączono jest udział tzw. mężów zaufania, chodzi o to, że oprócz osób biorących udział w postępowaniu mogą brać udział w takiej rozprawie po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych to każdy z nich może wskazać po jednej osobie. Nie mogą być obecni mężowie zaufania gdy chodzi o ujawnienie tajemnicy państwowej. W razie wyłączenia jawności przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie => art. 361. Mogą być tu obecni przedstawiciele prasy pod warunkiem że wiadomości pozyskane na rozprawie z wyłączeniem jawności nie zostaną opublikowane. Ta obecność prasy może być uzasadniona chęcią zbadania przez dziennikarza pewnego zjawiska społecznego które występuje na danej sprawie. Te osoby które są obecne na sali rozpraw kiedy jawność jest wyłączona zobowiązane są do zachowania tajemnicy. Art. 362. Przewodniczący poucza obecnych o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie toczącej się z wyłączeniem jawności i uprzedza o skutkach niedopełnienia tego obowiązku.

Art. 363. Z chwilą zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności, jeżeli o to wnosi strona lub sąd uzna to za potrzebne.

Art. 364. § 1. Ogłoszenie wyroku odbywa się jawnie. § 2. Jeżeli jawność rozprawy wyłączono w całości lub w części, przytoczenie powodów wyroku może nastąpić również z wyłączeniem jawności w całości lub w części.

Art. 181 - wyłączenie jawności podczas przesłuchania

Art. 13 ustawy o świadku koronnym - stanowi iż sąd wyłącza jawność rozprawy na czas przesłuchiwania świadka => w takim przypadku nie mają zastosowania przepisy dotyczące udziału w rozprawie tzw. mężów zaufania.

14. Zasada kontroli instancyjnej

To dyrektywa zgodnie z którą orzeczenia podlegają kontroli instancyjnej

Ta zasada jest zasadą konstytucyjną - art. 176 Konstytucji mówi że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Nie można rozumieć tego przepisu w ten sposób że każda decyzja jaka zapada w postępowaniu sądowym ma być zaskarżalna, czyli podlegać kontroli. Bo takie rozwiązanie spowodowałoby ogromne spowolnienie procesu.

Podlegają kontroli rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Natomiast gdy chodzi o pozostałe rozstrzygnięcia podlegają one kontroli instancyjnej gdy ustawa taką kontrolę dopuszcza.

Ustawodawca przyjmując w danym systemie procesowym jako trzon rozwiązania określony model kontroli wprowadza odstępstwa na rzecz innego modelu. Nie jest ważna nazwa środka odwoławczego który prowadzi do kontroli instancyjnej orzeczeń. Ważne są ich cechy. Różne nazwy są przyjmowane w poszczególnych ustawodawstwach a one wcale nie odzwierciedlają modelu kontroli, np. w polskim procesie karnym środkiem odwoławczym od wyroków jest apelacja co wcale nie oznacza że model kontroli przyjęty jest modelem określanym jako model apelacyjny. Od 1949 od wyroków była rewizja, w końcu lat 90. zmieniono na apelacje co nie oznacza że zmienił się zasadniczo model tej kontroli.

Modele kontroli instancyjnej:

1. Model kontroli apelacyjnej

Jest najstarszym modelem który wywodzi się już z czasów rzymskich. Cesarz w starożytnym Rzymie mógł rozpatrywać każdą sprawę toczącą się przed sądem od początku.

Cechy:

• Kontrola orzeczenia pod względem faktycznym i prawnym => sąd odwoławczy bada prawidłowość ustaleń faktycznych poczynionych w sądzie I instancji a także prawidłowość zastosowania przepisów prawa materialnego i procesowego.

• Prawo sądu do przeprowadzenia własnego postępowania dowodowego od początku i na jego podstawie czyni własne ustalenia faktyczne

• Prawo do wydawania własnego merytorycznego orzeczenia => sąd apelacyjny nie przekazuje sprawy (w ramach kontroli apelacyjnej) do ponownego rozpoznania sądowi I instancji tylko wydaje własne orzeczenie po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia.

• Orzekał w granicach zaskarżenia => badał prawidłowość tylko tej części orzeczenia która została zaskarżona

2. Model kontroli kasacyjnej

Wywodzi się z systemu francuskiego

Cechy:

• Jest to kontrola orzeczenia pod względem tylko prawnym, nie zajmuje się kontrolą prawidłowości ustaleń faktycznych.

Stąd podstawę kasacji stanowić mogą wyłącznie zarzuty obrazy prawa materialnego i procesowego

• Niedopuszczalne jest przeprowadzanie postępowania dowodowego, tzw. dowodów ścisłych dotyczących meritum sprawy

• Kontroli merytorycznej orzeczenia sąd nie dokonuje => sąd kasacyjny sam nigdy nie orzeka, nie wydaje orzeczenia, tylko albo kasacje oddala kiedy uznaje ją za bezzasadną albo gdy uznaje ją za zasadną i uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania

• Kasację rozpoznaje się w granicach zaskarżenia a także w granicach zarzutów.

Temu systemowi zarzuca się daleko idący formalizm polegający na niewnikaniu w meritum sprawy.

Niejednokrotnie w praktyce przed wojną kiedy był model apelacyjno-kasacyjny sędziowie działając per legem sięgali do meritum sprawy bo dopatrywali się błędów merytorycznych w niewłaściwym ustaleniu stanu faktycznego i działając zgodnie ze swoim sumieniem naciągali uzasadnienie swej decyzji powołując się na obrazę przepisów po to żeby dać sądowi którego wyrok zaskarżono możliwość poprawienia uchybień w zakresie ustaleń faktycznych. System ten był systemem kosztownym.

3. Model kontroli rewizyjnej

Cechy:

• Jest to kontrola orzeczenia zarówno pod względem merytorycznym jak i prawnym

• Sąd rewizyjny może uchylić orzeczenie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi I instancji

• Ma możliwość orzekania co do istoty sprawy. Czyli może zmienić zaskarżone orzeczenie wydając własne, jednakże na podstawie ustaleń faktycznych przyjętych przez sąd I instancji. W zasadzie może orzekać tylko na korzyść oskarżonego.

• Niedopuszczalne jest co do zasady przeprowadzenie dowodów co do istoty sprawy i dokonywanie na ich podstawie własnych ustaleń faktycznych

• Orzekanie w granicach zaskarżenia, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie.

Wymienione cechy charakteryzujące poszczególne modele kontroli są najważniejsze, ale należy zaznaczyć że ustawodawca przyjmuje jako podstawę rozwiązania danego zagadnienia kontroli instancyjnej jeden model z odstępstwami na rzecz innych.

Nasz model to model kontroli rewizyjnej.

Przesłanki procesowe:

Nie jest to pojęcie ustawowe. Występuje ono w nauce i twórcą konstrukcji przesłanek jest przedstawiciel niemieckiego procesu cywilnego Oscar Buelow. Ta konstrukcja również w nauce niemieckiej została przejęta przez przedstawiciela niemieckiego procesu karnego Augusta von Kriesa do procesu karnego.

Przesłanki procesowe = warunki dopuszczalności procesu (stany, sytuacje, okoliczności warunkujące dopuszczalność procesu)

W pewnych sytuacjach ustawodawca uznaje proces za niedopuszczalny.

Funkcje przesłanek procesowych:

• Funkcja gwarancyjna

Każdy organ procesowy jest zobowiązany z urzędu badać czy proces jest dopuszczalny, zarówno przed wszczęciem jak i w każdym etapie procesu. Nie może prowadzić postępowania które jest niedopuszczalne.

Ma to istotne znaczenie gwarancyjne z punktu widzenia interesu obywateli, chroni obywatela przed bezzasadnym wciągnięciem go do procesu. Pozwala obywatelowi uniknąć negatywnych konsekwencji jakie z reguły wiążą się z prowadzeniem przeciwko niemu procesu.

Względy oszczędnościowe przemawiają za tym aby nie prowadzić procesu który nie może zakończyć się pozytywnym rozstrzygnięciem o przedmiocie procesu.

W nauce procesu spotkać można różne podejście do przesłanek procesowych - szerokie (wszystkie podstawy umorzenia postępowania) i wąskie (rozróżniają przesłanki od merytorycznych podstaw umorzenia postępowania)

Przyjmujemy szerokie ujmowanie przesłanek - art. 17 wymienia przesłanki procesowe

W nauce procesu karnego wyodrębnia się szereg podziałów przesłanek:

1. Ze względu na stadia, których dopuszczalność przesłanki te warunkują

1. Przesłanki warunkujące postępowanie przygotowawcze, główne, odwoławcze, wykonawcze => np. śmierć oskarżonego, żaden z tych etapów postępowania jest niedopuszczalny w takim przypadku

2. Przesłanki warunkujące postępowanie przygotowawcze, główne i odwoławcze => np. wniosek pokrzywdzonego, w przypadku przestępstw ściganych na wniosek

3. Przesłanki warunkujące postępowanie główne i odwoławcze => akt oskarżenia, skarga uprawnionego oskarżyciela

4. Wykonawcze => uzależnione jest od uprawomocnienia się wyroku

Nie ma przesłanek które by dotyczyły tylko postępowania przygotowawczego, a nie dotyczyły zaś innych stadiów postępowania. Wynika to z funkcji stadium przygotowawczego, które ma przygotować sprawę do postępowania sądowego, zatem przesłanki które warunkują dopuszczalność postępowania przygotowawczego decydują także o dopuszczalności postępowania sądowego.

Postępowanie odwoławcze jest dopuszczalne mimo iż brak jest przesłanki warunkującej postępowanie główne, a to wynika z funkcji kontroli postępowania odwoławczego, chodzi o wykazanie w postępowaniu odwoławczym że postępowanie główne (przed sądem I instancji) było niedopuszczalne.

2. Ze względu na funkcje jaką dana okoliczność spełnia w procesie

1. Pozytywne (dodatnie) => to okoliczności które muszą istnieć aby proces był dopuszczalny

2. Negatywne (ujemne) => nie mogą istnieć aby proces był dopuszczalny; skutkują niedopuszczalnością procesu

Aby proces był dopuszczalny muszą zaistnieć wszystkie przesłanki pozytywne i nie może wystąpić ani jedna negatywna.

Brak którejkolwiek przesłanki pozytywnej oznacza istnienie przeszkody procesowej.

To jest podział ze względu na funkcje jaką dana okoliczność spełnia w procesie, nie zaś na formę gramatyczną ujęcia danej okoliczności. Jeśli spojrzymy na art. 17 który wymienia przesłanki negatywne, większość z nich jest ujęta językowo pozytywnie, gdyż jest to zgodne z prawidłami języka polskiego, regułą jest używanie formy pozytywnej.

01.12.2009 (8)

Podział na:

• Przesłanki ogólne - warunkują proces w trybie zwyczajnym

• Przesłanki szczególne - decydują o dopuszczalności szczególnego trybu procesu. Postępowania szczególne dopuszczalne są zwykle wówczas, gdy spełnione są przesłanki ogólne a ponadto szczególne charakterystyczne dla danego rodzaju postępowania. Np. przesłanką szczególną negatywną postępowania nakazowego jest pozbawienie wolności oskarżonego w tej lub innej sprawie czy też przypadek obligatoryjnego udziału obrońcy. Niedopuszczalność rozpoznania sprawy w postępowaniu szczególnym nie oznacza iż postępowanie jest w danej sprawie w ogóle niedopuszczalne. Jest dopuszczalne w postępowaniu uproszczonym bądź w postępowaniu zwyczajnym gdy brak jest przesłanek szczególnych rozpoznania sprawy w postępowaniu uproszczonym.

Podział - jest to podział trójczłonowy, nie przez wszystkich przedstawicieli nauki akceptowany, niektórzy ograniczają się do podziału dwuczłonowego:

• Przesłanki materialne - wywodzą się z prawa materialnego na gruncie którego są warunkami odpowiedzialności karnej. Czyli źródłem tych przesłanek jest prawo karne materialne, które uznaje te okoliczności za warunki odpowiedzialności karnej. Np. brak przestępności czynu, postępowanie jest niedopuszczalne dlatego że w świetle prawa karnego materialnego brak jest warunku odpowiedzialności, skoro nie można pociągnąć do odpowiedzialności i rozstrzygnąć pozytywnie o ponoszeniu odpowiedzialności przez daną osobę no to ustawodawca uznaje że proces jest również niedopuszczalny; czyli proces jest niedopuszczalny dlatego że w świetle prawa karnego materialnego jest brak warunków odpowiedzialności karnej. Inaczej mówiąc przesłanki materialne to są okoliczności które podlegają podwójnemu wartościowaniu, raz są wartościowane przez przepisy prawa materialnego i na gruncie prawa materialnego stanowią negatywny warunek odpowiedzialności, zaś na gruncie prawa procesowego stanowią warunek negatywny dopuszczalności procesu.

• Przesłanki formalne - (zwane inaczej ściśle procesowymi) są to okoliczności których źródłem jest prawo karne procesowe, nimi nie zajmuje się prawo karne materialne. Są one obojętne z punktu widzenia odpowiedzialności karnej w świetle przepisów prawa karnego. Np. właściwość sądu, nie ma znaczenia dla odpowiedzialności jaki sąd jest właściwy do rozpoznania danej sprawy.

• Przesłanki mieszane - (najbardziej kontrowersyjna grupa przesłanek) są to okoliczności które wywodzą się z prawa karnego materialnego, wywierają one jednak wpływ na odpowiedzialność wyłącznie na drodze procesowej i stąd pod względem swego działania nie różnią się właściwie od przesłanek formalnych. Np. przedawnienie (zwolennicy dwuczłonowego podziału zaliczają przedawnienie do przesłanek materialnych), amnestia, przesłanki wykonania kary, ułaskawienie. Co uzasadnia wyodrębnienie kategorii przesłanek mieszanych? Są to okoliczności które wprawdzie tak jak przesłanki materialne wywodzą się z prawa materialnego ale skutki materialno prawne są związane z okolicznościami leżącymi poza czynem. Np. przesłanką materialną jest brak przestępności czynu w świetle przepisu prawa karnego dany czyn nie jest przestępstwem - to jest okoliczność związana ściśle z czynem, natomiast np. znikoma szkodliwość społeczna zgodnie art. 1 k.k. nie stanowi przestępstwa. Jeśli chodzi o przedawnienie to wywołuje skutek materialno prawny (jest to instytucja prawa karnego materialnego) powoduje wygaśnięcie karalności (karalność w ustawie), ale ten skutek (okoliczność) nie wiąże się z czynem lecz z upływem czasu, to upływ czasu powoduje skutek materialno prawny a nie czyn => to różni te przesłanki mieszane od przesłanek materialno prawnych.

Podział na: (podział dotyczy przesłanek negatywnych)

• Przesłanki bezwzględne - powodują niedopuszczalność procesu w każdym układzie procesowym. Proces jest raz na zawsze niedopuszczalny w danej sprawie, innymi słowy nikomu nie przysługuje prawo skargi w danej sprawie. Do nich należy zaliczyć takie przesłanki jak: śmierć oskarżonego, brak jurysdykcji polskich sądów, res iudicata (stan rzeczy osądzonej), przedawnienie. Wszystkie przesłanki materialne mają charakter przesłanek bezwzględnych.

• Przesłanki względne - powodują niedopuszczalność postępowania w danym układzie procesowym. W zmienionym układzie procesowym proces jest dopuszczalny. Np. niewłaściwość sądu, przed sądem niewłaściwym postępowanie nie może się toczyć, sąd stwierdziwszy swą niewłaściwość przekazuje sprawę sądowi właściwemu i już postępowanie przed właściwym sądem jest dopuszczalne. Brak wniosku o ściganie - postępowanie jest niedopuszczalne ale z chwilą złożenia wniosku postępowanie staje się dopuszczalne. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela - postępowanie sądowe jest niedopuszczalne na podstawie skargi nieuprawnionego oskarżyciela - co jednakże niewyklucia postępowania po wniesieniu skargi przez uprawnionego oskarżyciela. Jeśli w sprawie o przestępstwo publicznoskargowe skargę wniósł pokrzywdzony działając jako oskarżyciel prywatny bez spełnienia warunków wymaganych do wniesienia przez niego oskarżenia subsydiarnego to postępowanie jest niedopuszczalne bo uprawnionym jest oskarżyciel publiczny; ale umorzenie postępowania z powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela nie stoi na przeszkodzie prowadzeniu postępowania w wypadku wniesienia skargi przez oskarżyciela uprawnionego.

Podział na przesłanki bezwzględne i względne ma znaczenie dla zakresu prawomocności orzeczeń umarzających postępowanie.

Charakterystyka przesłanek procesowych:

Art. .17 § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1.  czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

2.  czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

3. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

5. oskarżony zmarł,

6. nastąpiło przedawnienie karalności,

7. postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

8. sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,

9. brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

10. brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

11. zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

§ 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.

§ 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających.

Są to negatywne przesłanki, czyli wystąpienie którejkolwiek z nich powoduje iż proces jest niedopuszczalny. Konsekwencją wystąpienia przeszkody procesowej jest odmowa wszczęcia postępowania, gdy ta przeszkoda jest organowi ścigania znana przed podjęciem decyzji o wszczęciu, gdy zaś została dostrzeżona lub powstała (np. śmierć oskarżonego) w toku procesu to postępowanie polega umorzeniu (umorzenie jest rozstrzygnięciem o charakterze formalnym). Jednakże art. 414 - przewiduje wydanie wyroku uniewinniającego czyli rozstrzygnięcia merytorycznego mimo wystąpienia przeszkody procesowej mianowicie jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego, a więc po odczytaniu aktu oskarżenia ujawni się okoliczność wyłączająca ściganie sąd wyrokiem umarza postępowanie. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny. Stwierdzenie niepoczytalności sprawcy w chwili czynu zawsze powoduje wydanie orzeczenia umarzającego bez względu na to w jakim momencie procesu karnego okoliczność ta zostanie stwierdzona. Niepoczytalność wyłącza winę, czyli jest to negatywny warunek odpowiedzialności karnej. Wobec sprawcy niepoczytalnego mogą być stosowane środki zabezpieczające, otóż niedopuszczalność postępowania w kwestii odpowiedzialności (brak przesłanek odpowiedzialności) nie wyklucza postępowania w sprawie o zastosowanie względem niepoczytalnego sprawcy środków zabezpieczających. Stąd zawsze stwierdzenie niepoczytalność sprawcy w chwili czynu skutkuje orzeczeniem umarzającym. Różna może być jedynie forma tego orzeczenia, jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego ta okoliczność zostanie stwierdzona to sąd umarza wydając postanowienie, zaś gdy po rozpoczęciu przewodu sądowego umarza wyrokiem. Treść rozstrzygnięcia taka sama.

Art. 17 - nie zawiera zamkniętego katalogu przesłanek procesowych o czym świadczy punkt 11 tego przepisu (np. abolicja, pojednanie stron w sprawie o przestępstwa prywatnoskargowe - powoduje umorzenie postępowania i jest dalej niedopuszczalne).

Art. 17 § 1 pkt 1,2,3,4 => wymienia przesłanki mające charakter materialny. 1,2 - wyrok uniewinniający; 3,4 - umorzenie postępowania.

1. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

Jest to przesłanka ujęta w sposób zbiorczy. Chodzi o sytuację kiedy w ogóle wiadomo że czyn nie został popełniony, albo nie miało miejsca zdarzenie, albo miało miejsce zdarzenie ale ono nie jest czynem w znaczeniu prawnym, brak dostatecznych danych że czyn został w ogólne popełniony, brak danych że popełniła osoba której się czyn ten zarzuca.

Brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia - jest to podstawowa przesłanka faktyczna. Zgodnie z art. 303 podstawą wszczęcia postępowania karnego jest uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, zatem brak danych które bym takie podejrzenie uzasadniały oznacza iż brak podstaw do wszczęcia postępowania => czyli brak podstawowej przesłanki faktycznej. Co powoduje odmowę wszczęcia, zaś jeśli zostało wszczęte to należy je umorzyć zgodnie z art. 322 (postępowanie przygotowawcze) jeżeli zachodzi oczywisty brak faktycznych podstaw oskarżenia to sąd umarza postępowanie w fazie wstępnej kontroli oskarżenia (przed rozprawą) art. 339, jeżeli zaś brak dostatecznych dowodów winy ujawni się po rozpoczęciu przewodu sądowego to wtedy wyrok uniewinniający.

2. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

Został popełniony czyn w znaczeniu prawnym, ale nie jest to czyn zabroniony przez prawo karne. Jest to np. jakiś delikt cywilny; a jak wiadomo odpowiedzialności karnej podlega tylko ten kto dopuścił się czynu zabronionego przez ustawę uznającą taki czyn za zabroniony w czasie jego popełnienia.

Ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa - nieprzestępność czynu również powoduje np. w wypadku działania kontratypu, umorzenie postępowania jeżeli ta okoliczność ujawniła się przed rozpoczęciem przewodu sądowego; gdy po rozpoczęciu to art. 414 wyrok uniewinniający.

3. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

Zawsze stwierdzenie znikomego stopnia społecznej szkodliwości czynu powoduje umorzenie postępowania.

Art. 1 k.k.

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie dlaczego ustawodawca nie przewiduje tu wyroku uniewinniającego. Być może odegrał tu rolę argument natury historycznej, zarówno w art. 49 k.p.k. z 1928r. jak i świetle przepisów kodeksu z 1969r. stwierdzenie wówczas znikomego stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu powodowało umorzenie postępowania. Ponadto chodziło również ustawodawcy o zaakcentowanie tego że w prawdzie ze względu na znikomą społeczną treść czynu zabronionego ten czyn formalnie wypełnia znamiona czynu zabronionego i aczkolwiek nie jest przestępstwem to jednak nie można powiedzieć że jest to czyn zasługujący na społeczną aprobatę. Może on bowiem rodzić inne reakcje aniżeli odpowiedzialność karną, np. postępowanie dyscyplinarne może być przeciwko temu sprawcy prowadzone. Brak odpowiedzialności karnej nie wyklucza innego rodzaju reakcji na taki czyn który w prawdzie nie jest przestępstwem, ale nie oznacza to że zasługuje on na społeczną aprobatę.

Kodeks karny z 1997r. w art. 115 wskazuje okoliczności jakie należy brać pod uwagę przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu, chodziło o wyeliminowanie bardzo zróżnicowanej praktyki z jaką mieliśmy do czynienia pod rządami poprzednio obowiązującego kodeksu. Bierze się tam pod uwagę okoliczności natury podmiotowej i przedmiotowej związanych z czynem m.in. stopień winy, rodzaj zawinienia. Pojawiło się pytanie jeszcze pod rządem poprzedniego kodeksu czy jest możliwość umorzenia postępowania w sprawie przed przedstawieniem zarzutów i czy takie umorzenie w sprawie wywołuje stan rzeczy osądzonej, czy jest możliwość powrotu do postępowania o ten czyn przeciwko tej samej osobie, czy to jest w gruncie rzeczy umorzenie postępowania przeciwko określonej osobie, co skutkuje ograniczeniami w zakresie powrotu do postępowania? SN stwierdził że mimo iż nie przedstawiono zarzutów danej osobie to umorzenie w fazie in rem oznacza że jednak doszło do wszczęcia postępowania przeciwko określonej osobie i należy wobec tego stwierdzić że rodzi to taki stan jakby umorzenie nastąpiło po wszczęciu postępowania przeciwko danej osobie.

4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

Przesłanka o charakterze materialnym.

Trzeba sięgnąć tu do przepisów części ogólnej k.k.

Nie podleganie każe z innego powodu aniżeli przedawnienie, bo przedawnienie jest ujęte w odrębnym punkcie.

Nie podleganie każe również skutkuje zawsze umorzeniem postępowania już wszczętego; bądź odmową wszczęcia jeśli do niego nie doszło.

Tu nie będzie wyroku uniewinniającego, lecz umarzający postępowanie.

5. oskarżony zmarł,

Warunkiem prowadzenia postępowania jest istnienie stron procesowych. Ustawa mówi tylko o śmierci oskarżonego, czyli o braku strony biernej; w art. 17 nie mówi się o konsekwencjach procesowych śmierci innych stron, regulują to zagadnienie inne przepisy dotyczące poszczególnych stron. Art. 52 k.k. Nie jest tak że jeżeli pokrzywdzony - np. przestępstwem wnioskowym zmarł zanim złożył wniosek to już postępowanie nie może być wszczęte - bo na podstawie art. 52 osoby najbliższe (krąg tych osób określ art. 115 k.k.) mogą taki wniosek złożyć.

To jest przesłanka o charakterze bezwzględnym, ale ona uniemożliwia prowadzenie postępowania w którym miałaby być realizowana funkcja ścigania. Nie można ścigać kogoś po śmierci. Śmierć oskarżonego nie wyklucza natomiast postępowania rehabilitacyjnego w którym chodzi o rehabilitację oskarżonego wcześniej skazanego; nie zaś o stwierdzenie o jego odpowiedzialności. Chodzi tu mianowicie o postępowanie w trybie kasacji która może być wniesiona na korzyść oskarżonego także po jego śmierci jak również wznowienie postępowania na korzyść oskarżonego może toczyć się po śmierci oskarżonego. Ale są to postępowania na korzyść oskarżonego - chodzi o rehabilitacje.

6. nastąpiło przedawnienie karalności,

Przedawnienie jest instytucją prawa materialnego

• przedawnienie karalności

• przedawnienie wykonania kary a także środków karnych.

Jest to przesłanka o charakterze bezwzględnym bo nikomu nie przysługuje prawo skargi. W żadnym układzie proces nie może się toczyć przeciwko sprawcy. Art. 101 k.k. w sposób szczególny jest uregulowane zagadnienie przedawnienia karalności przestępstwa prywatnoskargowego, ze względu na lżejszy charakter tego przestępstwa. Jest znacznie krótszy termin przedawnienia - art.101§2 k.k. z reguły będzie wchodzi termin - 1 roku - bo najczęściej w praktyce jest tak że pokrzywdzony dowiaduje się o tym kto jest sprawcą w chwili popełnienia czynu, gdyby jednak zdarzyło się tak że osoba sprawcy nie jest pokrzywdzonemu znana a upłynęły 3 lata od popełnienia czynu to już karalność ustaje. To jest termin materialnoprawny.

Zdarzają się sytuacje że na początku postępowania wszystko wskazuje na to że popełniony czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego, a więc ten termin roczny nas nie interesuje, tylko terminy wskazane w art. 101 § 1 k.k. - postępowanie jest dopuszczalne, termin przedawnienia nie został przekroczony. W toku postępowania natomiast zebrane dowody wskazują na potrzebę zmiany kwalifikacji prawnej czynu z przestępstwa publicznoskargowego na prywatnoskargowe może to mieć miejsce zwłaszcza przy przestępstwach uszkodzenia ciała gdzie od stopnia uszkodzenia ciała zależy tryb ścigania. Np. prokurator mówi no to ja obejmuje ściganie ze względu na interes społeczny, ale może to zrobić pod warunkiem że postępowanie o ten czyn który początkowo był kwalifikowany jako publicznoskargowy zostało wszczęte przed upływem terminu przedawnienia karalności przestępstwa prywatnoskargowego, to jest rozwiązanie które może być krzywdzące dla pokrzywdzonego, ponieważ jeżeli czyn był kwalifikowany jako przestępstwo publicznoskargowe na początku postępowania to pokrzywdzony nie był uprawnionym oskarżycielem do wniesienia tej skargi gdyby wniósł to sąd by postępowanie umorzył ze względu na brak skargi uprawnionego oskarżyciela.

Jeżeli przed upływem okresów wskazanych w art. 101 wszczęto postępowanie przeciwko określonej osobie czyli musi być wszczęcie postępowania in personam to następuje przedłużenie przedawnienia karalności.

Art. 103 k.k. mówi o przedawnieniu wykonania kary, co jest negatywną przesłanką postępowania wykonawczego.

Art. 104 k.k. mówi że przedawnienie nie biegnie jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego, nie dotyczy to jednak braku wniosku albo oskarżenia prywatnego.

7. postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

Punkt ten wymienia dwie przesłanki procesowe (które mają charakter bezwzględnej przeszkody):

• przesłanka stanu rzeczy osądzonej (res iudicata)

• przesłanka - zawisłość sprawy (sporu)

Kiedy postępowanie jest prawomocnie zakończone? Ustawodawca nie definiuje prawomocności. W nauce procesu karnego wyodrębnia się dwa rodzaje (aspekty) prawomocności:

• prawomocność formalna - to niezaskarżalność danego orzeczenia w zwykłym toku instancji czyli inaczej niezaskarżalność orzeczenia w drodze zwykłych środków odwoławczych, np. upłynął termin przewidziany do wniesienia zażalenia czy apelacji i strona nie skorzystała z prawa do wniesienia środka odwoławczego to nie ma podstaw do przywrócenia terminu i nie może tego zaskarżyć. Orzeczenie wydane przez sąd odwoławczy w wyniku rozpoznania środka odwoławczego nie podlega zaskarżeniu w zwykłym toku instancji z uwagi na przyjęty przez polskiego ustawodawcę dwuinstancyjny tryb postępowania. Gdy mówimy o prawomocności formalnej to mamy na myśli skutek jaki dane orzeczenie wywołuje wewnątrz danego postępowania, wewnątrz ponieważ to kończy to postępowanie. Postępowanie to dalej już toczyć się nie może gdyż tok instancji został wyczerpany = > skutek wewnętrzny.

• prawomocność materialna - oznacza wynikający z niezaskarżalności skutek ne bis in idem czyli nie dwa razy o to samo. Oznacza niedopuszczalność drugiego postępowania o ten sam czyn przeciwko tej samej osobie. Jeżeli postępowanie toczące się przeciwko określonej osobie o dany czyn zostało zakończone prawomocnym orzeczeniem czyli takim które nie może być zaskarżone w zwykłym toku instancji to to orzeczenie wywołuje skutek ne bis in idem uniemożliwiając prowadzenie drugiego postępowania w tej samej sprawie, czyli przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn. Mówiąc o prawomocności materialnej mamy na myśli skutek jaki na zewnątrz tego postępowania wywołuje prawomocne orzeczenie, na zewnątrz bo nie chodzi o kontynuację tego postępowania które się zakończyło prawomocnym orzeczeniem lecz o nowe postępowanie o ten sam czyn przeciwko tej samej osobie => skutek zewnętrzny.

Czy wszystkie orzeczenia które są niezaskarżalne czyli są formalnie prawomocne posiadają cechę prawomocności materialnej - czy wywołują skutek ne bis in idem? Tu trzeba uwzględnić podział orzeczeń na takie które mają charakter materialny czyli merytorycznie rozstrzygają o przedmiocie procesu, a więc będzie to wyrok skazujący, uniewinniający, warunkowo umarzający postępowanie. Te rozstrzygnięcia merytoryczne wywołują skutek ne bis in idem czyli innymi słowy są prawomocne formalnie i materialnie. Np. toczyło się postępowanie o kradzież, które zakończyło się wyrokiem uniewinniającym, wyrok jest prawomocny i nie może być skarżony w zwykłym toku instancji, to nie może się toczyć drugie postępowanie o ten czyn który byśmy zakwalifikowali jako paserstwo, bo ten czyn był już przedmiotem osądu i ten wyrok uniewinniający wywołuje skutek ne bis in idem. Oczywiście z drogi procesu wiadomo że ustawodawca przewiduje nadzwyczajne środki zaskarżenia które służą wzruszeniu prawomocnych orzeczeń w trybie kasacji czy w trybie wznowienia postępowania, jeżeli to orzeczenie zostanie wzruszone to postępowanie może się toczyć. Ale nie jest to możliwe przy istnieniu prawomocnego orzeczenia bo to orzeczenie musi być uchylone w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia żeby można było do tej sprawy powrócić.

Jeśli chodzi o rozstrzygnięcia formalne jak umorzenie postępowania to czy takie rozstrzygnięcie które jest prawomocne formalnie a więc nie zaskarżalne w zwykłym toku instancji, wywołuje skutek ne bis in idem? Odpowiedz na to pytanie zależy od tego co było przyczyną umorzenia, jeżeli była to przesłanka o charakterze bezwzględnym (nikomu nie przysługuje prawo skargi) to umorzenie na podstawie tej przesłanki wywołuje skutek ne bis in idem czyli inaczej mówiąc prawomocne umorzenie na podstawie przesłanki bezwzględnej wywołuje skutek ne bis in idem, czyli posiada cechę prawomocności materialnej. Jeżeli umorzenie nastąpiło na podstawie przesłanki o charakterze względnym to ten skutek ne bis in idem ma ograniczony zakres działania, mianowicie tylko ogranicza się do takiej samej sytuacji procesowej w jakiej nastąpiło poprzednie umorzenie. Nie działa natomiast skutek ne bis in idem w zmienionym układzie procesowym. Np. brak skargi uprawnionego oskarżyciela - umorzenie postępowania na podstawie tej przeszkody procesowej nie wywołuje skutku ne bis in idem w odniesieniu do zmienionego układu procesowego który jest wyznaczony przez trzy elementy (czyn, osobę której się ten czyn zarzuca i przeszkodę procesową); jeżeli po prawomocnym umorzeniu postępowania z powodu skargi nieuprawnionego oskarżyciela, skargę wniesie podmiot uprawniony to układ się zmieni i postępowanie jest dopuszczalne.

Przesłanka stanu rzeczy osądzonej (res iudicata):

Res iudicata - to jest przesłanka która odnosi się do orzeczeń sądowych. Natomiast prawomocne zakończenie postępowania przygotowawczego w postaci umorzenia wywołuje przesłankę określaną jako - wygaśnięcie prawa skargi oskarżyciela publicznego, na skutek prawomocnego umorzenia postępowania przygotowawczego wygasa skarga oskarżyciela publicznego. Jest możliwy powrót do postępowania przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn ale w trybie wznowienia postępowania.

Przesłanka - zawisłość sprawy (sporu):

Chodzi o wcześniej wszczęte postępowanie, które się toczy. Ta zawisłość sporu powstaje od momentu wszczęcia postępowania przeciwko określonej osobie i trwa aż do zakończenia postępowania prawomocnym orzeczeniem.

Ustawodawca czyni proces niedopuszczalnym nie tylko w sytuacji gdy postępowanie o ten sam czyn przeciwko określonej osobie zostało zakończone prawomocnym orzeczeniem ale już wcześniej nakazuje unicestwić proces wszczęty później w tej samej sprawie. Dlaczego? Względy ekonomii procesowej wymagają tego aby nie prowadzić równolegle dwóch postępowań o to samo bowiem orzeczenie zawarte w jednym z tych postępowań które się wcześniej uprawomocni będzie tworzyło stan rzeczy osądzonej uniemożliwiającej prowadzenie tego postępowania a więc już wcześniej ustawodawca nakazuje położyć kres gdyby doszło do drugiego postępowania w tej samej sprawie gdy pierwsze wszczęte wcześniej jest w toku.

Konstrukcja prawnej jedności czynu (fikcja prawna) - art. 12 k.k.

8. sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,

Zgodnie z art. 175 konstytucji, rozpoznanie sprawy należy do właściwości sądów powszechnych (to jest regułą) bądź sądów szczególnych jakimi są sądy wojskowe. Jurysdykcja sądów wojskowych jest wyjątkiem od reguły przewidującej jurysdykcję sądów powszechnych. Od 01.01.2009 r. weszły w życie przepisy określające jurysdykcję sądów wojskowych.

Nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych:

• Prezydent RP zgodnie z art. 145 konstytucji ponosi tylko odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu.

• Osoby korzystające z immunitetu zakrajowości. Art. 580 - przewiduje możliwość zrzeczenia się przez państwo wysyłające immunitetu w stosunku do osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego bądź konsularnego - przesłanka o charakterze bezwzględnym gdyż organ państwa polskiego nie może uchylić tego immunitetu.

• Parlamentarzyści korzystający z immunitetu materialnego. Tu możemy mówić o dwóch rodzajach immunitetu.

1. Immunitet materialny - oznacza wyłączenie karalności danego czynu. Mają charakter trwałej i bezwzględnej przeszkody.

- charakter trwały - czyli obowiązują także po zaprzestaniu wykonywania określonej funkcji z którą związany był immunitet

- charakter nietrwały

Spełniają rolę ochroną dla osób które pełnią daną funkcję.

2. Immunitet formalny - powoduje jedynie niedopuszczalność procesu. Albo w ogóle proces jest niedopuszczalny (jak w przypadku Prezydenta czy osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego lub konsularnego) albo jest niedopuszczalny bez zezwolenia określonego organu.

W jakiej części ma charakter materialny a w jakiej formalny:

Charakter materialny => art. 105 konstytucji, wyłączona jest w ogóle odpowiedzialność karna, zaś odpowiada tylko przed sejmem.

Charakter formalny => w przypadku naruszenia praw osób trzecich przy wykonywaniu mandatu może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej ale tylko za zgodą sejmu.

Immunitet materialny: adwokacki, prokuratorski, radców prawnych => mają one charakter materialny w znaczeniu zabezpieczenia wolności słowa. Przedstawiciele tych zawodów za nadużycie wolności ponoszą odpowiedzialność wyłącznie dyscyplinarną.

Immunitety formalne: sędziowie TK zgodnie z art. 196 konstytucji mogą być pociągnięci do odpowiedzialności za zgodą trybunału; sędziowie TS zgodnie z art. 200 konstytucji nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody trybunału - immunitet ten ma też charakter trwały bo trwa także po ustaniu kadencji ale w stosunku do czynów popełnionych w związku z pełnioną funkcją; Prezes NIK - art. 206; RPO - art. 211; Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych - art. 11 ustawy o ochronie danych osobowych; Prezes IPN; Generalny Dyrektor NIK-u; sędziowie - art. 186; prokuratorzy w zakresie w którym nie korzystają z immunitetu materialnego;

Art. 156 konstytucji, nie wyłącza postępowania przed sądami powszechnymi członków RM.

9. brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

10. brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

11. zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

08.12.2009 (9)

Przeszkody natury faktycznej:

Nie wiążą się z niedopuszczalnością prawną procesu, ale skutkują zawieszeniem postępowania, gdy jest to przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępowania; czyli postępowanie jest prawnie dopuszczalne, ale występuje przeszkoda, która uniemożliwia jego prowadzenie, w szczególności nie można ująć oskarżonego, albo nie może on brać udziału z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby, postępowanie takie zawiesza się na czas trwania przeszkody. Zatem zawieszenie postępowania oznacza wstrzymanie biegu postępowania do czasu ustania długotrwałej przeszkody. Art. 22 wymienia przykładowo te przeszkody, które uzasadniają zawieszenie postępowania. Te przeszkody mówią o oskarżonym. Powstaje pytanie czy przyczyna uzasadniająca zawieszenie postępowania ma dotyczyć tylko oskarżonego czy także może zachodzić po stronie innego uczestnika procesu, np. świadek przebywa za granicą? Brzmienie art. 22 nie daje jednoznacznej odpowiedzi na powyższe pytanie. Ten problem był już dyskutowany pod rządami poprzednich kodeksów, które też jednoznacznie nie rozstrzygały tej kwestii. Wypowiedzi w literaturze na ten temat są różne. Niektórzy uważają, że wobec jedynie przykładowego wymienia w art. 22 przeszkód uzasadniających zwieszenie postępowania, przyczyna zwieszenia postępowania może występować po stronie innych uczestników postępowania. Wydaje się jednak, iż rację mają ci przedstawiciele nauki procesu karnego, którzy wiążą przyczynę zwieszenia uzasadniającą zwieszenie postępowania z osobą oskarżonego, bo on powinien brać udział w postępowaniu, a nie może z powodu przeszkód. Co do innych uczestników postępowania, to przepisy określają tę kwestię. Oskarżyciel publiczny - jest nim prokurator lub inny uprawniony nieprokuratorski organ, a zatem może być zastąpiony, taka przyczyna tutaj nie wchodzi w rachubę. Gdy chodzi o pokrzywdzonego, to po pierwsze ma on prawo brania udziału, jako strona zaś nie ma on obowiązku, po drugie może być zastąpiony przez pełnomocnika. W związku z powyższym wydaje się że rację mają ci, którzy łączą przyczyny zawieszenia z osobą oskarżonego.

W czasie zawieszenia postępowania należy dokonać odpowiednich czynności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem. Zawieszenie oznacza jedynie chwilowe wstrzymanie postępowania, w czasie trwania przeszkody, podejmuje się postępowanie po ustaniu przeszkody, która spowodowała zawieszenie postępowania. Na postanowienie w przedmiocie zawieszenia przysługuje zażalenie. W czasie zawieszenia można stosować środki zapobiegawcze w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Art. 22 nie jest jedynym przepisem zamieszczonym w k.p.k. stanowiącym podstawę prawną zwieszenia. O zawieszeniu postępowania mówi również art. 11§2 - umorzenie absorpcyjne. Ponadto o zawieszeniu postępowania mówią przepisy dotyczące udziału oskarżyciela prywatnego, art. 61, podobnie ten przepis ma zastosowanie do oskarżyciela posiłkowego tzw. subsydiarnego. Ustawa o świadku koronnym w art. 7 również przewiduje zawieszenie postępowania wszczętego przeciwko podejrzanemu, który został dopuszczony do udziału w charakterze świadka, jeśli sąd wydał postanowienie o dopuszczeniu dowodu zeznań świadka koronnego, sprawę tego świadka, który był wcześniej podejrzanym wyłącza się do odrębnego postępowania, które następnie zawiesza się do czasu zakończenia prawomocnym orzeczeniem postępowania w którym ten podejrzany występował w charakterze świadka koronnego.

Mówiąc o przedawnieniu jako o przesłance procesowej, jest sporną kwestią w doktrynie czy zawieszenie postępowania powoduje wstrzymanie biegu terminu przedawnienia czy też nie, ustawodawca również nie daje jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie mimo że pod rządami poprzedniego kodeksu już sprawa była sporna.

Art. 105 ust. 3 konstytucji „Postępowanie karne wszczęte wobec osoby przed dniem wyboru jej na posła ulega na żądanie Sejmu zawieszeniu do czasu wygaśnięcia mandatu. W takim przypadku ulega również zawieszeniu na ten czas bieg przedawnienia w postępowaniu karnym.” - w tym przepisie ustawodawca expressis verbis rozstrzygnął powyższy problem.

Można mieć co do takiego rozwiązania istotne zastrzeżenia.

STRONY PROCESOWE I ICH PRZEDSTAWICIELE:

Uczestnikiem procesu - jest każda osoba, która bierze udział w postępowaniu w roli wyznaczonej przez prawo.

Pojęcie podmiotu procesu (ma węższy zakres znaczeniowy) - podmiotami procesu są ci spośród uczestników którzy realizują podstawowe funkcje procesowe. Do nich zaliczymy organy i strony.

Pojęcie strony (ma najwęższy zakres znaczeniowy) - każda strona jest podmiotem i jednocześnie uczestnikiem procesu, ale nie każdy podmiot jest stroną, gdyż np. organ nie jest stroną.

Pojęcie strony w nauce procesu karnego - historycznie rzecz ujmując - różnie było przedstawiane, wcześniej spotykamy się z pojęciem strony w znaczeniu materialnym => którym jest podmiot stosunku materialnoprawnego powstałego w wyniku przestępstwa. To ujęcie budziło wątpliwości ponieważ mogło okazać się, że stosunek materialnoprawny między sprawcą przestępstwa a państwem nie powstał z uwagi na to, że nie było przestępstwa, wynik postępowania wskazuje na to, że nie zostało popełnione przestępstwo. Później mówiono, że stronami są te podmioty którym przysługiwało roszczenie o ukaranie wynikające z prawa materialnego, a więc według tego ujęcia jest stroną państwo oraz te podmioty przeciwko którym roszczenie to jest wysuwane, czyli oskarżony; według tej koncepcji państwo jest stroną, niezależnie od tego kto oskarża (kto wykonuje funkcję oskarżania). Ta koncepcja została zarzucona w nauce procesu karnego, ona była lansowana kiedy za przedmiot procesu uznawano roszczenie o ukaranie. Obecnie we współczesnej nauce procesu karnego pojęcie strony łączy się z interesem prawnym. Interesem w rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Stroną jest podmiot posiadający interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu, czyli kwestii odpowiedzialności prawnej za zarzucony oskarżonemu czyn. W polskiej nauce procesu karnego profesor Daszkiewicz przyjmuje stanowisko, że stroną jest podmiot który występuje w procesie we własnym imieniu i który ma interes w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. W świetle tej koncepcji oskarżyciel publiczny nie jest stroną, jest on rzecznikiem interesu publicznego działającym na prawach strony.

Czysto procesowa definicja strony odnosząca się do postępowania jurysdykcyjnego i zgodnie z nią strony we własnym imieniu wnoszą i popierają oskarżenie, albo dochodzą roszczeń cywilnych oraz te przeciwko którym postępowanie się toczy.

W postępowaniu sądowym stronami są:

1. oskarżyciel publiczny, posiłkowy i prywatny

2. powód cywilny

3. Oskarżony

W postępowaniu przygotowawczym stronami są:

1. podejrzany

2. pokrzywdzony

W postępowaniu karnym skarbowym występują strony szczególne których nie zna proces powszechny:

1. podmiot odpowiedzialny posiłkowo

2. interwenient

W nauce procesu wyodrębnia się stronę:

1. czynną - strona z inicjatywy której proces jest wszczynany

• oskarżyciel

• powód cywilny

• interwenient

2. bierną - strona przeciwko której proces się toczy

• oskarżony

• podmiot odpowiedzialny posiłkowo

=> nie chodzi tu o aktywność w procesie poszczególnych stron, lecz o zaakcentowanie z czyjej inicjatywy dochodzi do wszczęcia procesu.

Strony zastępcze - to są osoby, które wykonują uprawnienia pokrzywdzonego w razie jego śmierci, np. zmarł pokrzywdzony zanim złożył wniosek o ściganie przestępstwa ściganego z urzędu lecz na wniosek, jeśli nie złożył wniosku - to nie oznacza że postępowanie nie będzie mogło się toczyć po śmierci pokrzywdzonego, bowiem zgodnie z art. 52 wniosek mogą złożyć osoby najbliższe lub prokurator.

Strony nowe - to są strony, które wstępują w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, który już stał się stroną. Osoby najbliższe mogą wstąpić na miejsce zmarłego pokrzywdzonego jako strony.

Zdolność procesowa (zdolność bycia stroną w procesie karnym) - to zdolność zajęcia pozycji strony procesowej. To jest pojęcie abstrakcyjne i nie dotyczy konkretnego procesu tylko procesu toczącego się w konkretnej sprawie.

Zdolność procesową po stronie czynnej - ma osoba fizyczna w tym małoletnia; osoba prawna a także podmiot niemający osobowości prawnej.

Zdolność bycia oskarżycielem publicznym - ma prokurator oraz inne uprawnione organy tzw. nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni.

Zdolność procesową po stronie biernej (czyli zdolność bycia oskarżonym) - ma osoba fizyczna, która ukończyła 17 lat, wyjątkowo która ukończyła lat 15 (art. 10 k.k.)

W postępowaniu karnym-skarbowym odpowiedzialnym posiłkowo (też po stronie biernej) może być osoba fizyczna, osoba prawna oraz podmiot niemający osobowości prawnej.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony pod groźbą kary przewiduje postępowanie toczące się na podstawie przepisów k.p.k. z odrębnościami wskazanymi w ustawie, przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność wtórną w stosunku do odpowiedzialności oskarżonego.

Legitymacja procesowa - jest to odpowiednik zdolności procesowej, ale już w odniesieniu do konkretnego postępowania toczącego się w konkretnej sprawie; czyli jest to zdolność do zajęcia pozycji określonej strony w konkretnym procesie. Oskarżycielem prywatnym, posiłkowym czy powodem cywilnym może być pokrzywdzony. Osoby najbliższe przez fakt śmierci pokrzywdzonego zyskują legitymację do działania.

Legitymację do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego ma prokurator, w postępowaniach szczególnych inne także organy. Organy nieprokuratorskie nie mają legitymacji do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego.

Zdolność do podejmowania czynności procesowych - to jest możność osobistego działania przez stronę w procesie karnym. Ta zdolność zależy od pełnej zdolności do czynności prawnych w rozumieniu prawa cywilnego, czyli zdolność do osobistego podejmowania czynności procesowych ma osoba pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona. Zgodnie z art. 51 za pokrzywdzonego który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu. Jeżeli natomiast pokrzywdzony jest małoletni, albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Legitymacja do działania w procesie za stronę lub obok niej - chodzi tu o upoważnienie do obrony, legitymację obrońca również czerpie z faktu wyznaczenia go z urzędu, pełnomocnik od udzielenia pełnomocnictwa; przedstawiciel ustawowy ma legitymację do działania z mocy samego prawa - art. 76, art. 51§2;

Współuczestnictwo procesowe - mamy z nim do czynienia wówczas gdy kilka osób staje po jednej stronie, np. art. 59§2 - chodzi tu o postępowanie wszczęte przez oskarżyciela prywatnego, a kilka osób zostało pokrzywdzonych tym samym czynem; jeden wniósł skargę która spowodowała wszczęcie postępowania, wobec tego inni pokrzywdzeni tym samym czynem mogą się aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć do toczącego się postępowania. Mamy wówczas do czynienia ze współuczestnictwem po stronie oskarżycieli prywatnych.

Również może dojść do współuczestnictwa po stronie oskarżyciela publicznego i posiłkowego - art. 54.

Cechą charakterystyczną dla współuczestnictwa jest to, że każdy ze współuczestników zajmuje samodzielne stanowiska w procesie karnym. Może samodzielnie bez potrzeby uzgadniania z pozostałymi podejmować czynności procesowe. Może być taka sytuacja, że oskarżyciel publiczny od oskarżenia odstępuje, bo popiera oskarżenie oskarżyciel posiłkowy zgodnie z art. 54§2. Jeżeli było kilku oskarżycieli prywatnych, jeden z nich może od oskarżenia odstąpić, może zawrzeć ugodę z oskarżonym, pozostali zaś będą oskarżenie popierać, ta ugoda czy pojednanie wiąże skutek tylko między tym oskarżonym i oskarżycielem prywatnym który ugodę zawarła.

Kumulacja roli procesowej stron - jest to możliwe. Jest możliwa kumulacja roli świadka i strony, np. oskarżyciel prywatny czy posiłkowy, powód cywilny mogą być przesłuchiwani w charakterze świadka. Mamy tu do czynienia z kumulacją roli strony i roli źródła dowodowego. Możliwa jest również kumulacja ról różnych stron. Może być oskarżyciel prywatny i powód cywilny jednocześnie; może być oskarżyciel posiłkowy i powód cywilny. W zasadzie nie jest możliwe, aby oskarżony był jednocześnie oskarżycielem, z jednym wyjątkiem, jest to możliwe w przypadku oskarżenia wzajemnego, która to instytucja może mieć zastosowanie tylko w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe.

Oskarżyciel publiczny w procesie karnym:

Oskarżycielem publicznym jest organ państwowy, który we własnym imieniu wnosi i popiera oskarżenie w sprawie o przestępstwo publicznoskargowe, a także gdy chodzi o prokuratora w sprawie o przestępstwo prywatnoskargowe, kiedy wymaga tego interes społeczny.

Oskarżyciel publiczny jest stroną, która reprezentuje interes społeczny. Jest on obowiązany do zachowania obiektywizmu w przeciwieństwie do pozostałych oskarżycieli. Art. 47 przewiduje wyłączenie oskarżyciela publicznego od udziału w sprawie z przyczyn podobnych, które powodują wyłączenie sędziego z mocy prawa; chodzi tu mianowicie o przyczyny wymienione w art. 40§1 pkt. 1-4, 6, 10, §2 oraz art. 41 i 42, które stosuje się odpowiednio do prokuratora i innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych.

O wyłączeniu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego orzeka prokurator nadzorujący lub bezpośrednio przełożony, czyli o wyłączeniu prokuratora orzeka bezpośrednio jego przełożony natomiast o wyłączeniu prowadzącego postępowanie przygotowawcze orzeka prokurator nadzorujący.

Czynności dokonane przez osobę, która podlega wyłączeniu zanim to wyłączenie nastąpiło pozostają w mocy, są one skuteczne, jednakże czynność dowodową należy na żądanie strony w miarę możności powtórzyć.

Wyłączenie organu nieprokuratorskiego należy do prokuratora, który nadzoruje postępowanie przygotowawcze w zakresie w jakim go sam nie prowadzi.

Udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy, chyba że ustawa stanowi inaczej - art. 46 - chodzi tu o postępowanie zwyczajne, wszak w postępowaniu uproszczonym zgodnie z art. 477 udział nie jest obowiązkowy. Należy zaznaczyć, że art. 46 przewiduje obowiązkowy udział oskarżyciela publicznego w rozprawie (prokuratora) niezależnie od tego czy popiera wniesione oskarżenie czy też nie. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sąd, postępowanie może się toczyć dalej i nie stanowi to przeszkody procesowej, zatem mimo że oskarżyciel publiczny odstąpił od oskarżenia musi brać udział w rozprawie.

Istotna zmiana jaką wprowadziła nowela z 2003 r. w kwestii udziału prokuratora w posiedzeniu. Do wejścia tej noweli prokurator zajmował uprzywilejowaną pozycję wśród stron. Inne zaś strony mogły brać udział w posiedzeniu tylko wtedy gdy ustawa to przewidywała. Pod adresem tego rozwiązania podnoszono zarzut, że kłóci się ono z zasadą równości stron. W związku z tymi zarzutami nowela z 2003 r. przyjęła rozwiązanie, które przewiduje takie same możliwości prokuratora gdy chodzi o udział w posiedzeniach sądu jak i pozostałych stron, czasami jednak ustawa przewiduje w drodze wyjątku obowiązkowy udział prokuratora i obrońcy, ale nie chodzi tutaj o uprzywilejowaną pozycję prokuratora.

Podstawowym oskarżycielem publicznym jest prokurator, ponieważ jego udział eliminuje w procesie powszechnym udział nieprokuratorskich oskarżycieli publicznych

Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni:

• grupa oskarżycieli wymieniona w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 13 VI 2003 r.; oskarżyciele ci mają prawo do wnoszenia i popierania oskarżenia wyłącznie w postępowaniu przed sądem I instancji i w postępowaniu uproszczonym, zatem postępowaniu szczególnym. Tymi oskarżycielami są:

1. organy inspekcji handlowej

2. organy państwowej inspekcji sanitarnej

3. organy straży granicznej

4. prezes urzędu komunikacji elektronicznej

5. urzędy skarbowe

6. inspektorzy kontroli skarbowej

Organy finansowe mogą w postępowaniu uproszczonym wnosić i popierać oskarżenie. W postępowaniu zwyczajnym w sprawach skarbowych mogą występować obok prokuratora.

Dopiero kodeks karny skarbowy z 1999 r. wprowadził model sądowego orzecznictwa w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Wcześniej podstawowym organem orzekającym w tych sprawach i prowadzącym dochodzenie był organ finansowy. Wejście w życie kodeksu karnego skarbowego znacząco rozszerzyło kompetencje sądów, bo to one orzekają w tych sprawach.

Ta ww. grupa oskarżycieli, nie może występować przed sądem II instancji ani zaskarżyć wyroku sądu I instancji. Mogą jednakże złożyć wniosek o uzasadnienie wyroku sądu I instancji ponieważ jest to czynność dokonywana jeszcze w postępowaniu głównym.

• grupa oskarżycieli publicznych, którzy swoje uprawnienia do wnoszenia i popierania oskarżenia czerpią z przepisów ustaw szczególnych. Są to:

1. straż leśna i podmioty, którym przysługują uprawnienia strażnika leśnego => ustawa o lasach państwowych

2. strażnicy straży łowieckiej w zakresie czynów szkodnictwa łowieckiego => prawo łowieckie

3. państwowa agencja rozwiązywania problemów alkoholowych o przestępstwa wskazane w art. 45 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Te podmioty mają szersze uprawnienia aniżeli podmioty z grupy pierwszej ponieważ ustawy szczególne nie ograniczają ich uprawnień tylko do postępowania przed sądem I instancji, a zatem mogą zaskarżyć wyrok wydany przez sąd I instancji, a także występować w postępowaniu przed sądem II instancji.

Pokrzywdzony:

Pojęcie pokrzywdzonego ma inny zakres znaczeniowy aniżeli pojęcie poszkodowanego w rozumieniu prawa cywilnego.

Pokrzywdzony jest tylko ten, kogo przepisy k.p.k. za takiego uznają.

Ustawowa definicja pokrzywdzonego została zawarta w art. 49 §1 „Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo” §2 „Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej”

Kto jest pokrzywdzonym danym rodzajem przestępstwa rozstrzygają przepisy prawa materialnego, które wskazują na dobro prawnie chronione przez dany przepis.

Może być wielu pokrzywdzonych jednym czynem, np. współwłaściciele rzeczy.

Orzeczenie SN - materialna definicja pokrzywdzonego jaką posłużył się ustawodawca w art. 49 może skutkować niemożnością korzystania z praw pokrzywdzonego. Żeby można było mówić o przestępstwie wypadku drogowego to musi być uszkodzenie ciała powyżej 7 dni. Opis sprawy: miał miejsce wypadek drogowy w którym szkodę poniosły dwie osoby, przy czym uszczerbek jakiego doznały był różny. Jedna doznała uszczerbku ciała poniżej 7 dni, a zatem sąd SN uznał, że ta osoba nie jest pokrzywdzoną w rozumieniu art. 49, ponieważ przedmiotem ochrony określonym w tym przepisie jest uszkodzenie ciała powyżej 7 dni. Zatem zachowanie sprawcy w stosunku do niej wypełnia znamiona jedynie wykroczenia, więc może ona korzystać z praw pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia. W tym zdarzeniu występowały znamiona przestępstwa wypadku drogowego oraz znamiona wykroczenia. Co skutkuje możliwością prowadzenia podwójnego postępowania (jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia). W praktyce ma miejsce sytuacja, że rezygnuje się z prowadzenia postępowania w sprawie o wykroczenia, gdy toczy się postępowanie karne o ten czyn zakwalifikowane jako przestępstwo. Zatem osoba która doznała lekkiego uszczerbku zostaje pozbawiona korzystania z praw pokrzywdzonego.

Za pokrzywdzonego zgodnie z art. 49 § 3 „uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia” - zakład ubezpieczeń może realizować uprawnienia jakie przysługują pokrzywdzonemu w procesie karnym, niezależnie od tego czy już pokrył szkodę. Z reguły w praktyce jest tak, że ubezpieczyciel czeka z wypłatą odszkodowania do chwili zakończenia postępowania karnego.

Poprzednie brzmienie przepisu mówiło, że warunkiem korzystania z praw pokrzywdzonego przez zakład ubezpieczeń jest naprawienie szkody. Krytykowano to rozwiązanie jako de facto eliminujące zakład ubezpieczeń z udziału w postępowaniu jeśli czeka z wypłatą do zakończenia postępowania. W związku z tym rozszerzono możliwość korzystania z praw pokrzywdzonego przez zakład ubezpieczeń.

Dodany jest w art. 49 przepis §3a nowelą z 13 IV 2007 r., który dotyczy spraw o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Oraz tu art. 49 § 4 - jest to pewien relikt poprzedniego systemu w którym wzmożoną ochroną otoczone było mienie społeczne, chodziło o sytuacje w dawnym przepisie, w których nie działał organ instytucji w zakresie przestępstwa, które wyrządziło szkodę w mieniu społecznym, to wtedy w trosce o ochronę tego mienia ustawodawca przyznał organom kontroli państwowej prawo działania w procesie karnym, ale tylko w zastępstwie pokrzywdzonej instytucji, gdy ta nie działała.

Działanie za pokrzywdzonego:

Chodzi o osobę, która nie jest osobą fizyczną, za którą działa organ.

Ta osoba prawna czy jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej jest stroną procesową (pokrzywdzonym), ale działa i dokonuje czynności za nią ( w jej imieniu) organ. Jaki organ to decydują przepisy statutu danego podmiotu.

To samo gdy chodzi o małoletniego lub ubezwłasnowolnionego.

Art. 51 § 3 - to nowe rozwiązanie stanowi wyraz troski ustawodawcy o to by pokrzywdzony mógł realizować swoje prawa chroniące jego interesy.

Sytuacja pokrzywdzonego w procesie karnym:

Nowa kodyfikacja została oparta na założeniu iż należy dążyć do wzmożenia ochrony praw i interesów pokrzywdzonego.

Art. 2 - który określa cele postępowania karnego; wśród nich wymienia w punkcie 3, że przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Jest szereg rozwiązań przyjętych w nowym k.p.k., które wskazują na dążeniu ustawodawcy do wzmożenia ochrony praw i interesów pokrzywdzonego. Jest to zgodne z tendencją rozwojową procedury karnej w skali światowej, w szeregu systemów państw obcych obserwujemy dążenie do wzmocnienia pozycji pokrzywdzonego w procesie.

Rozwiązania przyjęte w prawie karnym procesowym są związane ze zmianą w zakresie filozofii karania. Przez długi czas filozofia karania była zdominowana przez interes państwa w karaniu sprawcy przestępstwa. Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych sprowadzał się w istocie rzeczy do ukarania sprawcy, nie zajmowano się zaś ofiarą przestępstwa; odsyłając pokrzywdzonego na drogę procesu cywilnego, gdyż uważano że on sam powinien zadbać o swój interes, bo ma możliwość dochodzenia naprawienia szkody w drodze procesu cywilnego oraz że jest to jego sprawa. W połowie XX wieku nastąpiła zmiana powyższej filozofii karania i problematyka ochrony ofiar przestępstw stała się przedmiotem forum międzynarodowego. Wiele uwagi poświęciło tej problematyce Zgromadzenie Ogólne NZ i Rada Europy, wypracowano pewne standardy postępowania z ofiarami przestępstw w procesie karnym. Zgromadzenie Ogólne NZ w 1985 r. przyjęło deklaracje o zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy (dostęp do wymiaru sprawiedliwości i właściwego traktowania w toku postępowania karnego ofiar przestępstw; prawo do restytucji szkód przez sprawcę przestępstwa; prawo do kompensacji szkody z funduszy publicznych; prawo do pomocy i opieki społecznej) W ten sposób w aktach prawa międzynarodowego przyjęto pewne standardy postępowania z ofiarami przestępstw. Mówiąc o tych standardach wskazać należy Europejską Konwencję o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy z 1983 r., która miała na celu ustanowienie reguł minimalnych w odniesieniu do kompensacji dla ofiar przestępstw, a także ustalenie zasad współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony ofiar przestępstw. Rada Europy przejawiła dążenie do wypracowania standardów postępowania z ofiarami przestępstw. W 1985 r. wydała zalecenia dotyczące pozycji ofiar przestępstw w prawie i procesie karnym. Te zalecenia podkreślają konieczność zapewnienia ofiarom przestępstw ochrony ich interesów w procesie karnym, a także możliwości dochodzenia ich praw w tym procesie. W tych zalecenia RE wskazuje również na potrzebę uruchomienia procedur mediacyjnych.

Decyzja ramowa z 2001 r. o pozycji ofiary w postępowaniu karnym, wymaga od państw członkowskich UE wprowadzenia do swych ustawodawstw krajowych regulacji zapewniających ofiarom przestępstw możliwości prawa udziału w procesie karnym. UE w 2001 r. przyjęła dokument pod nazwą Zielona Księga, dotyczący kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw. Deklaracja ONZ przewiduje prawo do kompensacji szkody dla ofiar przestępstw z funduszy publicznych. Jeśli chodzi o standardy europejskie dotyczące pozycji ofiary w procesie karnym, są to:

- prawo do szacunku i uznania

- prawo do wypowiadania się w procesie karnym i przedstawiania dowodów

- prawo do uzyskania informacji o przebiegu postępowania

- zwrot wydatków związanych z uczestnictwem w postępowaniu

- prawo do ochrony

- prawo do uzyskania kompensacji w toku postępowania karnego, aby nie zachodziła potrzeba wszczynania postępowania cywilnego w celu dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa

- potrzeba zapewnienia możliwości mediacji między oskarżonym a pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną w wyniku przestępstwa krzywdę

15.12.2009 (10) - nie byłam (uzupełnione z książki)

Pokrzywdzony jako quasi-strona:

Pokrzyw­dzony z racji samego pokrzywdzenia nie jest jeszcze generalnie stroną są­dowego postępowania karnego i aby się nią stać, musi z zasady podjąć kroki prawne w celu wejścia w rolę oskarżyciela posiłkowego (prywatnego) lub powo­da cywilnego (albo kumulatywnie obu tych stron).

Jako strona postępowania przygotowawczego zachowuje on pewne uprawnienia strony także w trakcie wstępnej kontroli oskarżenia, choćby nie wcielił się jesz­cze w rolę tego podmiotu procesu; może też z racji samego pokrzywdzenia uczestniczyć w rozprawie.

We wstępnej fazie postępowania sądowego, w razie rozpatrywania wniosku pro­kuratora o warunkowe umorzenie, sąd może, uznając to za celowe ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym co do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia krzywdzie, odroczyć posiedzenie lub nawet zarządzić mediacje (art. 341 § 3).

Przy rozpatrywaniu z kolei wniosku o skazanie bez rozpra­wy pokrzywdzony ma zapewnione prawo udziału w posiedzeniu sądu, który także może odroczyć posiedzenie lub zarządzić mediacje między stronami (art. 343 § 2).

Może on również brać udział w posiedzeniu w przedmiocie umorzenia procesu przed rozprawą z uwagi na niepoczytalność oskarżonego i zastosowanie środka zabezpieczającego (art. 354 pkt 2 infine).

Kodeks traktuje tu pokrzywdzonego jak quasi-stronę postę­powania, co wiąże się z faktem niejako zastępczego charakteru tych posiedzeń, w efekcie których eliminuje się rozprawę, przed którą to mógłby on wcielić się w rolę strony. Powyższe oznacza, że pokrzywdzony może realizować we wstępnej fazie postępowania sądowego jedynie takie uprawnienia, jakie Kodeks wyraźnie mu nadaje. Do uprawnień tych należy:

1. prawo zaskarżenia wyroku o warunkowym umorzeniu procesu - wydanego na posiedzeniu przed rozprawą (art. 444), stąd i wymóg doręczenia mu tego wyroku (art. 342§5).

2. Przy rozpatrywaniu wniosku oskarżyciela o skazanie oskarżonego bez rozprawy ustawa zakłada, że pokrzywdzony może tu - złożyć oświadczenie o przyłączeniu się do procesu w roli oskarżyciela posiłkowego ubocznego (art. 343§5 zd.2). jeżeli tego nie uczyni a sąd wniosek uwzględni i wyda wyrok, pokrzywdzony nie może go już skutecznie skarżyć. Gdyby sąd wniosku nie uwzględnił i skierował sprawę na rozprawę, pokrzywdzony będzie mógł przyłączyć się do procesu jako oskarżyciel uboczny także na tej rozprawie.

Inaczej należy podejść do udziału pokrzywdzonego w posiedzeniach sądu przed rozprawą, określonych w art. 339 § 3. W tym wypadku przepis milczy o pokrzywdzonym jako takim, wyraźnie jednak wspomina o udziale stron w po­siedzeniach sądu (art. 339 § 5). Nie ma więc żadnych podstaw do innego trakto­wania pokrzywdzonego, który we wstępnej fazie postępowania sądowego może wykonywać prawa strony jedynie wtedy, gdy bądź to wcieli się w rolę takiego pod­miotu, bądź też ustawa wyraźnie potraktuje go, w odniesieniu do danego posie­dzenia, jak quasi-stronę bez takiego wymogu wcielenia się. Pokrzywdzony może uczestniczyć w posiedzeniach sądu wskazanych w art. 339 § 3 jedynie wtedy, gdy złożył oświadczenie o wstąpieniu do postępowania w roli oskarżyciela posiłkowego lub dodatkowego oskarżyciela prywatnego albo przyję­to jego powództwo oraz gdy ustawa tak stanowi.

Kodeks przewiduje natomiast udział pokrzywdzonego z racji samego pokrzywdze­nia w posiedzeniu w przedmiocie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego (art. 550 § 2).

Pokrzywdzony z racji samego pokrzywdzenia może także uczestniczyć w rozprawie (art. 384 § 2). Nabywa on obecnie to prawo, „jeżeli się stawi". Jest to rozwiązanie odmienne zarówno od przyjętego w k.p.k. z 1969 r., który za­pewniał tę możliwość tylko pokrzywdzonemu będącemu już stroną (art. 331 § 2 d. k.p.k.), jak i od stanu sprzed noweli z 10 stycznia 2003 r., która milczała w kwestii owego stawiennictwa. Wydaje się, że pokrzywdzony powinien jednak być powia­domiony o rozprawie i jeżeli się stawi, może wziąć w niej udział, a niestawiennic­two - nawet usprawiedliwione - nie tamuje toku rozprawy. Takie też stanowisko zajął SN w postanowieniu z 26 stycznia 2007 r., wskazując, że pokrzywdzony powinien być powiadomiony o terminie roz­prawy także wtedy, gdy nie jest stroną w postępowaniu karnym. Udział pokrzyw­dzonego w rozprawie może być istotny, zwłaszcza gdy pokrzywdzony wystąpił w oparciu o art. 46 § l k.k. z wnioskiem o naprawienie przez skazanego szkody albo gdy od jego stanowiska zależy uwzględnienie wnios­ku oskarżonego o skazanie go, w określony sposób, bez postępowania dowodowego (art. 387 § 2 in fine). Pokrzywdzony może sprzeciwić się wnioskowi oskar­żonego niezależnie od tego, czy jest stroną postępowania sądowego. Nie da się też wykluczyć, że przy wniosku oskarżonego o skazanie sąd będzie chciał zarządzić, aby pokrzywdzony i oskarżony porozumieli się co do naprawienia szkody (art. 387 § 3 zd. 2 i art. 341 § 3), zatem i z tej przyczyny udział pokrzywdzonego w rozprawie może być niezbędny. Dlatego możliwe jest nawet zobowiązanie go do obecności na rozprawie lub jej części (art. 384 § 3). Jeżeli w takich sytuacjach pokrzywdzony ma być przesłuchany jako świadek, to mając na uwadze wymóg, aby osoby przesłucha­ne nie kontaktowały się z jeszcze nieprzesłuchanymi (art. 371) i aby złożone już zeznania nie wpływały na treść przyszłych zeznań, pokrzywdzonego przysłuchuje się w pierwszej kolejności (art. 384 § 3 zd. 2).

Udział pokrzywdzonego w rozprawie, gdy nie jest on stroną postępowania, nie gwarantuje mu jednak prawa zadawania pytań przesłuchiwanym, składania wniosków dowodowych, wypowiadania się w każdej rozstrzyganej kwestii czy do tzw. końcowego głosu, gdyż te mają jedynie strony (art. 367, 370 i 406). Aby posia­dać te uprawnienia, musi on zatem wcielić się w rolę strony procesu karnego.

Kodeks zastrzega dodatkowo, że w postępowaniu sądowym z uprawnień pokrzywdzonego do wstąpienia w rolę oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego nie może korzystać osoba występująca w tej samej sprawie jako oskar­żony, poza wypadkiem oskarżenia wzajemnego w sprawach prywatnoskargowych (art. 50). Nie można więc kumulować (poza procesem prywatnoskargowym) roli pokrzywdzonego z rolą oskarżonego. Dotyczy to nie tylko realizacji funkcji wskazanych w art. 53 (oskarżenie posiłkowe) i art. 62 (powództwo cywilne), ale też korzystania z art. 46 § l k.k. (wniosek o zobowiązanie do naprawienia szkody); to ostatnie „zastępuje" powództwo cywilne i tym samym nie jest możliwe kumulowanie tego wniosku z rolą powoda cywilnego (art. 49a).

W związku z art. 50 k.p.k. w orzecznictwie wskazuje się trafnie, że zakaz płynący z tego przepisu ma jedynie charakter procesowy i nie pozba­wia uprawnień pokrzywdzonego osoby, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, gdyż uprawnienie takie wynika już z prawa materialnego. Rzecz jedynie w tym, by nie nastąpiło to w tym samym postępowaniu, w którym dana osoba występuje także jako oskarżony. W związku z tym przyjmuje się np., że jeżeli istota przestępstwa sprowadza się do tego, iż współuczestnicy zdarzenia przestępnego, będący współsprawcami przestępstwa, którego znamiona ich zachowanie w tym zdarzeniu wypełnia, są jednocześnie pokrzywdzonymi działaniami innych jego współuczestników (np. w bójce), to w razie wydzielenia do odrębnego postępowania sprawy jednego z nich pozostali, których dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone przez zachowanie przestępne tego oskarżonego, którego dotyczy wydzielone postępowanie, mogą w tym postępowaniu wykonywać uprawnienia pokrzywdzonego, w tym przewidziane w art. 387 § 3 in fine k.p.k., gdyż nie są oni w tym procesie oskarżonymi, a zatem nie dochodzi do naruszenia zakazu wskazanego w art. 50 k.p.k.

Oskarżyciel posiłkowy:

Określenie „oskarżyciel posiłkowy" może mieć różne znaczenie, gdyż kryć się pod nim mogą podmioty o różnych uprawnieniach, zależnie od regulacji prawnej. Chodzi przy tym zawsze o pokrzywdzonego, któremu nadaje się konkretne możliwości oskarżycielskie w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu.

W teorii rozróżnia się w związku z tym:

1. tzw. oskarżyciela subsydiarnego, który podejmuje swą działalność, gdy oskarżyciel zasadniczy (publiczny) nie realizuje funkcji ścigania, czyli nie wnosi oskarżenia albo odstępuje od niego,

2. oskarżyciela konkurującego (pomocniczego), który dysponuje prawem samoistnej skargi niezależnie od oskarżyciela publicznego, oraz

3. oskarżyciela ubocznego, który włącza się do postępowania obok oskarżyciela publicznego. Ten aż do czasu Kodeksu z 1969 r. w ogóle nie był traktowany jako oskarżyciel posiłkowy, był pozbawiony samoistnego prawa skargi i działał tylko obok oskarżyciela publicznego. Nazwa „oskarżyciel posiłkowy" była przez długi czas rezerwowana bądź to wyłącznie dla oskarżyciela subsydiarnego , bądź ewentualnie obejmowano nią także oskarżyciela konkurencyjnego.

Przed drugą wojną światową, na gruncie Kodeksu z 1928 r., funkcjonowała konstrukcja oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego i konkurencyjnego. Po wojnie, w wyniku nowelizacji z 1949 r., pokrzywdzony utracił możliwość działania w roli oskarżyciela w sprawach ściganych z urzędu. Kodeks z 1969 r. przywrócił mu te prawa, ale tylko w postaci oskarżyciela ubocznego, o którego dopuszczeniu decydował sąd, biorąc pod uwagę, czyjego udział w postępowaniu leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Był to przy tym oskarżyciel z ograniczonymi upraw­nieniami, nie mógł np. zaskarżyć wyroku tylko co do kary, co krytycznie oceniano w doktrynie. W ówczesnej doktrynie wskazywano też, że instytucja oskarżenia ubocznego, która legła u podstaw oskarżenia posiłkowego w k.p.k. z 1969 r., nie została powiązana z instytucją wymuszenia skargi, jaka towarzyszy temu rozwią­zaniu w prawie niemieckim, wzmacniającą pozy­cję pokrzywdzonego, a którą doktryna traktowała jako gwarancję legalizmu.

Kodeks z 1997 r., uwzględniając powyższą krytykę, odmiennie ukształtował konstrukcję oskarżenia posiłkowego. Aktualnie oskarżycielem posiłkowym jest pokrzywdzony, który w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu występuje z oskarżeniem obok prokuratora albo - w określonych prawem sytuacjach - także zamiast tego podmiotu.

Jeżeli oskarżyciel publiczny wniósł akt oskarżenia, pokrzywdzony (podmiot uprawniony do wykonywania jego praw) może aż do rozpoczęcia przewodu sądo­wego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1). W razie zaś rozpoznawania na posiedzeniu - zawartego w akcie oskarżenia - wniosku oskarżyciela publicznego o skazanie oskarżonego bez rozprawy ma to uczynić najpóźniej na tym posiedzeniu (art. 343 § 5 zd. II). Jest to zatem tzw. oskarżenie uboczne. Oświadczenie pokrzywdzo­nego jest badane przez sąd jedynie od strony formalnej. Sądowi wolno orzec, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu jedynie wtedy, gdy stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną, czyli nie jest pokrzywdzonym (lub osobą uprawnioną do wykonywania praw pokrzywdzonego), albo że oświadcze­nie o przystąpieniu do postępowania złożono po terminie, tj. po rozpoczęciu prze­wodu sądowego (art. 56 § 2). Na postanowienie takie zażalenie nie służy (art. 56 § 3). Sąd nie dopuszcza też oskarżyciela posiłkowego, gdy oskarżenie takie jest w ogóle niedopuszczalne, co ma miejsce w razie złożenia przez prokuratora wnios­ku o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy (art. 354 pkt l in principio). Pokrzywdzony staje się zatem oskarżycielem posiłkowym (ubocznym) przez samo złożenie oświadczenia, że będzie działał w tym charakterze, a nie na mocy postanowienia sądu o dopuszczeniu go do procesu, jak to było pod rządem poprzedniego k.p.k. Działa on obok oskarżyciela publicznego, ale odstąpienie tego ostatniego od oskarżenia nie pozbawia go uprawnień oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 2), gdyż nie wiąże sądu (art. 14 § 2).

Pokrzywdzony może też niekiedy stać się oskarżycielem posiłkowym (ubocznym) z mocy samego prawa. Dotyczy to sytuacji, gdy po wytoczeniu przezeń oskarżenia prywatnego w sprawie o czyn ścigany skargą prywatną proku­rator obejmie ściganie, wstępując do tego postępowania, które tym samym toczy się dalej z urzędu. Dotychczasowy oskarżyciel staje się wówczas ex lege oskarżycie­lem posiłkowym, a inni pokrzywdzeni tym samym czynem mogą przyłączyć się do postępowania już tylko jako oskarżyciele posiłkowi (art. 60 § 2). Jeżeli natomiast prokurator objął ściganie poprzez wszczęcie postępowania, pokrzywdzeni mogą jedynie przyłączyć się do postępowania po wniesieniu oskarżenia przez proku­ratora. Gdyby w toku postępowania jeszcze jako prywatnoskargowego doszło do oskarżenia wzajemnego (art. 497), a prokurator objął oba oskarżenia, obaj oskarżeni stają się z mocy prawa, w odpowiednim zakresie, oskarżycielami posiłkowy­mi (ubocznymi), będąc też nadal oskarżonymi (art. 498 § 3).

Pokrzywdzony może też samodzielnie wystąpić z aktem oskarżenia, w sprawie o czyn ścigany z urzędu, jako oskarżyciel posiłkowy w razie po­wtórnej odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego lub powtórnego umorzenia tego postępowania przez prokuratora (art. 55 § 1). Jest to dopuszczalne także w sprawach należących do orzecznictwa sądów wojskowych. Mamy tu do czynienia z oskarżeniem typu subsydiarnego (zastępczego).

Dochodzenie do niego wygląda jednak inaczej niż na gruncie k.p.k. z 1928 r. Kodeks zakładał, aż do nowelizacji z 29 marca 2007 r., że w ra­zie odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego pokrzyw­dzonemu służyło zażalenie. Zażalenie to rozpoznawał prokurator nadrzędny, któ­ry mógł jedynie przychylić się do niego i nakazać wszczęcie lub kontynuowanie dochodzenia (śledztwa) albo - gdy nie widział ku temu podstaw - przekazać za­żalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 306 § l i 2). Przekazanie nie wymagało wydania postanowienia. Jeżeli sąd uchylił zaskarżone postanowie­nie, a prokurator po uzupełnieniach ponownie odmówił wszczęcia lub umorzył postępowanie, pokrzywdzonemu znów służyło zażalenie, które rozpoznawał pro­kurator nadrzędny, i dopiero wtedy, gdy nie uwzględnił on tego zażalenia, mógł w ciągu miesiąca wnieść własny akt oskarżenia.

Obecnie w wyniku wskazanej nowelizacji marcowej 2007 r. skreślono § 2 art. 306, co oznacza, że zażalenie składa się do prokuratora, który wydał lub zatwierdził orzeczenie o umorzeniu, a ten -jeżeli się doń nie przychyla - przekazuje je od razu do sądu. Sąd może przekazane mu zażalenie oddalić - i tym samym zamyka dro­gę do oskarżenia subsydiarnego - bądź też je uwzględnić - i wówczas, uchylając postanowienie, wskazuje powody tej decyzji oraz okoliczności, które należy jesz­cze wyjaśnić, lub czynności, jakie powinno się przeprowadzić. Wskazania te są dla prokuratora wiążące (art. 330 § 1). Jeżeli po ich wykonaniu prokurator nadal nie widzi podstaw do wszczęcia postępowania lub wniesienia oskarżenia, może po­nownie odmówić wszczęcia lub umorzyć postępowanie przygotowawcze; chodzi przy tym o ponowną taką samą decyzję. Na to ponowne postanowienie zażalenie już nie służy, a pojawia się prawo pokrzywdzonego do wy­stąpienia z oskarżeniem subsydiarnym. Jeżeli natomiast w wyniku decyzji sądu, postępowanie, którego wszczęcia odmówiono, wszczęto, a następnie umorzono, pokrzywdzony zyskuje prawo do pierwszego zaskarżenia umorzenia, na zasadach wyżej określonych, czyli do sądu poprzez prokuratora, który je wydał. I dopiero, gdy i to postanowienie sąd uchylił, a prokurator umorzy je po raz wtóry, czyli po­nownie, rodzi się po stronie pokrzywdzonego prawo do oskarżenia subsydiarne­go, bez potrzeby kolejnego występowania z zażaleniem. Prawo to przy wielości pokrzywdzonych odnosi się tylko do pokrzywdzonego, który skorzystał uprzednio z prawa do zażalenia na odmowę lub na umorzenie, a nie innym pokrzywdzo­nym, którzy na pierwszą decyzję w tej materii nie składali zażalenia. O prawie do wystąpienia z oskarżeniem subsydiarnym pokrzywdzony powinien być pouczony przy doręczaniu postanowienia prokuratora o ponownej odmowie lub ponownym umorzeniu postępowania (art. 330 § 2 po nowelizacji ustawą z 29 marca 2007 r.).

Wskazane wyżej stanowisko co do znaczenia słowa „ponownie" zajęto słusz­nie w u. SN z 17 maja 2000 r., przyjmując, że użyte w art. 330 § 2 określenie: „wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu postępowania lub o odmowie jego wszczęcia" oznacza wydanie po raz wtóry takiego samego postanowienia jak to, które było poprzednio przedmio­tem zaskarżenia. Dopiero w tym ostatnim przypadku pokrzywdzony może samo­dzielnie wnieść akt oskarżenia i wystąpić jako oskarżyciel posiłkowy (subsydiarny). Musi to uczynić nadal w terminie miesiąca od doręczenia mu postanowienia prokuratora (art. 55 § l zd. 1 in fine); termin ten nie podlega przywróceniu. Pokrzywdzony traci jednak prawo do wnie­sienia samodzielnie oskarżenia, jeżeli Prokurator Generalny - zanim wystąpi on z oskarżeniem - uchyli w trybie wskazanym w art. 328 § l k.p.k. postanowienie o umorzeniu postępowania. Uchylenie nie jest jednak możliwe po wniesieniu oskarżenia przez pokrzywdzonego z uwagi na powstałą wówczas zawisłość spra­wy. Do oskarżenia posiłkowego subsydiarnego dochodzi zatem w sytuacji swoiste­go sporu między pokrzywdzonym i sądem, uznającym jego racje z jednej strony,
a prokuraturą - z drugiej.

Wnoszony przez pokrzywdzonego akt oskarżenia jest publicznym aktem oskarżenia. Musi on odpowiadać warunkom formalnym takiego aktu, wskaza­nym w art. 332 k.p.k., oraz zawierać wykaz osób, które mają być wezwane na rozprawę, i wykaz dowodów, które mają być przeprowadzone w postępowaniu sądowym (art. 333 § l w zw. z art. 55 § 2 in principio). Aktem tym nie można natomiast domagać się zobowiązania osoby trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową z przestępstwa oskarżonego, do jej zwrotu Skarbowi Państwa, gdyż pra­wo wysunięcia takiego żądania służy jedynie prokuratorowi (art. 333 § 4 k.p.k. i art. 52 k.k.). Można natomiast połączyć z nim powództwo cywilne (adhezyjne).
Konstrukcja oskarżenia posiłkowego subsydiarnego pomyślana jest zatem bez wątpienia w interesie publicznym, ale też wyłącznie w zakresie kwestii odpowie­dzialności samego oskarżonego, z wyłączeniem innych zagadnień, które mogą
być rozstrzygane w postępowaniu karnym, ale jedynie wtedy, gdy występuje tu oskarżyciel publiczny będący prokuratorem. Oskarżyciel posiłkowy reprezen­tuje więc w istocie swój „prywatny" interes, choć działanie jego ma charakter publiczny. Staje się ono gwarancją realności zasady równości obywateli wobec prawa i zasady legalizmu.

Ze względu na wymogi stawiane aktowi oskarżenia wnoszonemu przez subsydiar­nego oskarżyciela posiłkowego czynność ta objęta jest przymusem adwokackim, z tym że gdy pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub spo­łeczna, akt ten może być sporządzony i podpisany także przez radcę prawnego (art. 55 § 2). Jeżeli akt ten ma braki formalne, zwracany jest do uzupełnienia na zasadach takich jak publiczny akt oskarżenia (art. 337). W razie uznania go za formalnie poprawny prezes sądu przesyła jego odpis prokuratorowi, wzywając go do nadesłania w terminie 14 dni akt postępowania przygotowawczego (art. 330§3). Jeszcze przed rozprawą sąd może orzec, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną do wystąpienia z oskarżeniem subsydiarnym (tj. pokrzywdzonym lub uprawnionym do wykonywania praw pokrzywdzonego) albo że akt oskarżenia wniesiono po ter­minie, czyli po upływie miesiąca od powiadomienia o prawomocnym powtórnym umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 56 § 2). Na postanowienie to przysługuje zażalenie (a contrario z art. 56 § 3); nie jest ono objęte przymusem adwokackim. Sąd umarza postępowanie przed rozprawą, je­żeli okaże się, że posiłkowe oskarżenie subsydiarne jest pozbawione faktycznych podstaw oskarżenia (art. 339 § 3 pkt 2). Przy rozpatrywaniu sprawy z oskarże­nia posiłkowego subsydiarnego wykluczona jest możliwość zwrotu sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego (art. 55 § l zd. 2 w zw. z art. 339 § 3 pkt 4). Dopuszczalne jest natomiast zlecanie przez sąd Policji dokonania określonych czynności dowodowych, jak w postępowaniu prywatnoskargowym (art. 55 § l zd. 1 in fine i art. 488 § 2).

W sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarży­ciela posiłkowego może brać udział również prokurator (art. 55 § 4); nie występu­je on tu jednak jako oskarżyciel publiczny (strona), lecz wyłącznie jako rzecznik praworządności (interesu publicznego). Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowania jako oskarżyciel posiłkowy uboczny przez złożenie stosownego oświadczenia (art. 55 § 3). Sąd może jednak orzec, iż osoba taka nie może wystę­pować w roli oskarżyciela posiłkowego, gdy stwierdzi, że nie jest ona uprawniona albo że oświadczenie o przystąpieniu złożyła po terminie. Na postanowienie to zażalenie nie służy (art. 56 § 2 i 3).

Wysuwane w piśmiennictwie twierdzenia, jakoby każdy z pokrzywdzonych, który spełnia wymogi do wystąpienia z subsydiarnym aktem oskarżenia, może go skutecznie wnieść i że powoduje to wielość takich oskarżycieli nie uwzględnia faktu, że wniesienie pierwszego z takich aktów wszczyna postępowanie i powoduje zawisłość sprawy (art. 17 § l pkt 7), a więc jest przeszkodą procesową dla pozostałych, stąd jedynie prawo innych takich po­krzywdzonych do przyłączenia się do procesu jako oskarżycieli ubocznych, na co wyraźnie wskazuje art. 55 § 3.

Zarówno przy oskarżeniu posiłkowym typu ubocznego, jak i subsydiarnym sąd, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, może ograni­czyć liczbę oskarżycieli posiłkowych (art. 56 § l zd. 1). Chodzi tu o sytuacje, gdy liczba pokrzywdzonych danym czynem jest znaczna i włączenie się do postępowania wszystkich pokrzywdzonych, z uwagi na wymogi proceduralne (zawiadamianie, pra­wo aktywnego udziału w rozprawie, wnioski dowodowe, prawo wypowiadania się w poszczególnych kwestiach), poważnie utrudniłoby proces. Kodeks nie zna tzw. łącznej skargi posiłkowej, w której jeden podmiot działałby za wielu pokrzyw­dzonych. Decyzja w przedmiocie ograniczenia liczby oskarżycieli posiłkowych leży w gestii sądu (nie prezesa sądu) i wymaga tym samym postanowienia (art. 93 § 1).

W razie wprowadzenia takiego ograniczenia sąd orzeka o niemożności udziału okreś­lonego pokrzywdzonego w charakterze oskarżyciela posiłkowego także wtedy, gdy w postępowaniu uczestniczy już określona przez sąd liczba oskarżycieli posiłkowych (art. 56 § l zd. 2); na postanowienie to zażalenie nie służy (art. 56 § 3). Oskarżyciel posiłkowy (czyli pokrzywdzony po złożeniu stosownego oświadczenia), który z uwa­gi na ograniczenie przez sąd liczby uczestniczących w procesie oskarżycieli nie bie­rze udziału w postępowaniu, może przedstawić sądowi swoje stanowisko na piśmie w terminie 7 dni od doręczenia mu postanowienia o ograniczeniu liczby oskarżycieli posiłkowych (art. 56 § 4). W piśmie tym mogą być zaprezentowane zarówno poglądy pokrzywdzonego odnośnie do odpowiedzialności karnej oskarżonego, jak i np. wska­zane konkretne dowody niezbędne zdaniem oświadczającego do przeprowadzenia; sąd może wówczas przeprowadzić te dowody z urzędu.

Oskarżyciel posiłkowy jest pełnoprawną stroną procesową. Jest za­wsze podmiotem niezależnym, nawet gdy działa obok oskarżyciela publicznego. Z uwagi na interes, jaki reprezentuje, może jedynie popierać oskarżenie i nie może podejmować jakichkolwiek czynności na korzyść oskarżonego. Działa zatem wyłącznie we własnym interesie, czyli na niekorzyść oskarżonego. Obecny Kodeks nie ogranicza oskarżyciela posiłkowego w zakresie zaskarżania orzeczeń, może on więc skarżyć każde rozstrzygnięcie i ustalenie, które narusza jego prawa lub szkodzi jego interesom (art. 425 § 3). Ma zatem również możliwość zaskarżenia wyroku także wyłącznie co do kary (art. 447 § 2), gdyż jego procesowym interesem jest doprowadzenie do sprawiedliwego, w jego odczuciu, ukarania sprawcy przestępstwa.

W odróżnieniu od prokuratora udział oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu nie jest jednak obowiązkowy, a jego niestawiennictwo nie tamuje toku procesu. Jednakże w razie należytego usprawiedliwienia nieobecności i wnioskowania o nieprzeprowadzanie rozprawy bez jego obecności sąd powinien rozprawę odroczyć lub przerwać. To samo dotyczy nieobecności wywołanej niezawiadomieniem o rozprawie albo wynikłej z przeszkody żywiołowej lub innej ważnej przyczyny, np. losowej (art. 117 § 2).

Oskarżyciel posiłkowy może w toku postępowania korzystać z pomocy pełnomocnika (art. 87 § 1). Jeżeli jest nim instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, pełnomocnikiem takim może być radca prawny albo inny pracownik tej instytucji bądź jej organu nadrzędnego (art. 88 § 2), w innych wypadkach musi to być adwokat (art. 82 w zw. z art. 88 § 1). W razie wykazania, że nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnictwa bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny, oskarżyciel posiłkowy może wnosić o ustanowienie mu przez sąd pełnomocnika z urzędu (art. 78 w zw. z art. 88 § 1).

Oskarżyciel posiłkowy, który sam wniósł oskarżenie, ponosi jednak koszty procesu jak oskarżyciel prywatny (art. 640), a więc w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania (art. 632 pkt 1). Nie dotyczy to oskarżyciela posiłkowego ubocznego - wtedy koszty wykłada i ponosi Skarb Państwa (art. 619 i 632 pkt 2). Gdyby jednak wnosił on środek odwoławczy, to w razie jego nieuwzględnienia po­nosi on koszty postępowania odwoławczego (art. 636 § 1); w razie wielości oskar­życieli posiłkowych skarżących orzeczenie koszty zasądza się od każdego z nich według zasady słuszności (art. 633). Sąd może jednak zawsze zwolnić oskarżycie­la posiłkowego w całości lub w części od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych, jeżeli istnieją podstawy do uznania, że ich uiszczenie byłoby dlań zbyt uciążliwe z uwagi na wysokość dochodów oraz sytuację rodzinną i majątkową, albo gdy za zwolnieniem przemawiają względy słuszności (art. 624 § 1).

Oskarżyciel posiłkowy może zawsze odstąpić od oskarżenia. Jeżeli oskarżyciel posiłkowy odstąpił od oskarżenia w sprawie, w której nie bie­rze udziału oskarżyciel publiczny, a więc w postępowaniu prowadzonym dotąd na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez pokrzywdzonego, sąd zawiadamia o tym prokuratora. Nieprzystąpienie przez niego do oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia powoduje umorzenie postępowania (art. 57 § 2). Dotyczy to także sytuacji, gdy w postępowaniu uczestniczy prokurator, ale nie jako oskarżyciel publiczny (art. 55 § 4), z tym że może on wówczas od razu przy­stąpić do oskarżenia, od którego pokrzywdzony odstąpił.

Zawiadomienie prokuratora należy uznać za zbędne, gdy odstępującym jest tylko oskarżyciel posiłkowy, który przyłączył się do oskarżenia wniesionego przez inne­go pokrzywdzonego (art. 55 § 3), a więc gdy subsydiarny oskarżyciel posiłkowy podtrzymuje wniesione oskarżenie. Zawiadomienie takie jest konieczne zatem je­dynie wtedy, gdy od oskarżenia odstępuje ten oskarżyciel posiłkowy, który wniósł oskarżenie. Kodeks nie przewiduje przejęcia tego oskarżenia, w razie od­stąpienia wnoszącego je, przez innego oskarżyciela posiłkowego, który tylko przy­łączył się do niego, a tym bardziej przez innego pokrzywdzonego, który do tej pory nie wstąpił do procesu w roli strony. Ponieważ oskarżyciel posiłkowy, nawet wtedy, gdy sam wnosi oskarżenie o czyn ścigany z urzędu, reprezentuje tylko swój własny interes, to odstąpienie od oskarżenia, jeżeli nie obejmie go prokurator, oznacza brak skargi uprawnionego oskarżyciela i zmusza sąd do umorzenia postępowania.

Nie wywołuje natomiast żadnych skutków dla postępowania odstąpienie od oskar­żenia przez oskarżyciela posiłkowego działającego obok oskarżyciela publicznego, a więc oskarżyciela typu ubocznego. Postępowanie w takim przypadku trwa na­dal. Dotyczy to także sytuacji, gdy oskarżyciel publiczny wcześniej też odstąpił od oskarżenia, gdyż odstąpienie sądu nie wiąże. Oskarżyciel posiłkowy (każdy), któ­ry odstąpił od oskarżenia, nie może już ponownie przyłączyć się do postępowania (art. 57 § 1).

Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania (art. 58 § l 708 in principio). Jeżeli był to jednak oskarżyciel, który samodzielnie popierał oskar­żenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe dla zmarłego mogą wstąpić w prawa oskarżyciela w zawitym terminie 3 miesięcy od dnia jego śmierci; jeżeli tego nie uczynią, sąd umarza postępowanie (art. 56 § 2 w zw. z art. 61). Jeżeli zmar­ły działał w postępowaniu wytoczonym przez oskarżyciela publicznego, osoby naj­bliższe mogą wstąpić w jego prawa w każdym stadium procesu (art. 58 § l in fine). Prawo wstąpienia ma każda z osób należących do kategorii najbliższych, z tym że wstąpienie jednej z nich eliminuje uprawnienia pozostałych, gdy natomiast w toku procesu zmarł oskarżyciel posiłkowy uboczny, ale w sytuacji, gdy to tylko on zainicjował dane postępowanie (np. wniósł apelację czy kasację), sąd powinien jednak odroczyć rozpoznanie sprawy i umożliwić wstąpienie do postępowania osób najbliższych dla zmarłego, gdyż przy ich braku, po śmierci oskarżyciela posiłkowego ubocznego, możemy mieć do czynienia nawet z brakiem skargi (skarżącego).

22.12.2009 (11)

Pozycja oskarżyciela prywatnego w procesie karnym:

Oskarżyciel prywatny - to pokrzywdzony który wnosi i popiera oskarżenie przed sądem w sprawie o przestępstwo prywatnoskargowe.

Inny pokrzywdzony tym samym czynem może przyłączyć się do oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela prywatnego. Może to uczynić do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Jest to termin nieprzekraczalny, po rozpoczęciu przewodu sądowego już to przyłączenie jest niemożliwe. W razie przyłączenia się przez innego pokrzywdzonego do postępowania wszczętego na skutek skargi wniesionej przez oskarżyciela prywatnego, mamy do czynienia ze współuczestnictwem po stronie oskarżenia, zatem mamy do czynienia z kilkoma osobami które występują w charakterze oskarżycieli prywatnych. Cechą charakterystyczną dla współuczestnictwa procesowego jest to, że każdy ze współuczestników zajmuje w procesie stanowisko samodzielne, czyli niezależne od pozostałych współuczestników. Może zatem podejmować czynności procesowe w toczącym się procesie, które uznaje za uzasadnione, nie licząc się ze stanowiskiem pozostałych współuczestników.

Co będzie gdy inni pokrzywdzeni tym samym czynem nie skorzystają z możliwości jakie daje im ustawodawca w art. 59 § 2? Odpowiedź na to pytanie zależy od tego jakim orzeczeniem zakończyło się postępowanie wszczęte na skutek skargi, która została wniesiona jako pierwsza przez jednego z pokrzywdzonych. Jeżeli by to postępowanie zakończyło się umorzeniem z powodu odstąpienia oskarżyciela prywatnego od oskarżenia czy też pojednania się lub zawarcia ugody między oskarżycielem prywatnym a oskarżonym, to tego rodzaju orzeczenie wywołuje tylko skutek między stronami którymi toczyło się postępowanie. Nie działa natomiast w stosunku do pozostałych pokrzywdzonych. A więc np. oskarżyciel prywatny odstąpił od oskarżenia i to spowodowało umorzenie postępowania, to pozostali pokrzywdzeni którzy się nie przyłączyli do toczącego się postępowania nie tracą prawa skargi.

Jeżeli by natomiast postępowanie wszczęte na skutek skargi jednego z pokrzywdzonych zakończyło się rozstrzygnięciem merytorycznym, a więc rozstrzygnięciem o przedmiocie procesu, tj. wyrokiem to wtedy zgodnie z zasadą, że jeden czyn stanowi jedno przestępstwo za które można ponosić tylko raz odpowiedzialność, takie rozstrzygnięcie co do meritum procesu powoduje iż pozostali pokrzywdzeni już nie mogą wnosić oskarżenia, zatem tracą prawo skargi (powstaje res iudicata)

Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia powoduje umorzenie postępowania, z tym że jeżeli oskarżyciel prywatny odstąpił od oskarżenia do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, to do umorzenia nie jest wymagana zgoda oskarżonego. Sąd umarza postępowanie nie pytając o zgodę na takie rozstrzygnięcie oskarżonego. Jeżeli natomiast odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia nastąpi po rozpoczęciu przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej to umorzenie postępowania przez sąd zależne będzie od wyrażenia zgody na to przez oskarżonego, rozwiązanie to jest przewidziane w art. 496. Czym uzasadnione jest przyjęcie takiego rozwiązania? Ten wymóg zgody oskarżonego na umorzenie został wprowadzony ze względu na ochronę interesów oskarżonego. Oskarżony może być zainteresowany, aby postępowanie toczące się przeciwko niemu i zakończyło się nie wyrokiem umarzającym (rozstrzygnięciem formalnym), lecz rozstrzygnięciem merytorycznym, spodziewa się wydania wyroku uniewinniającego.

Jako odstąpienie od oskarżenia traktuje ustawodawca nieusprawiedliwione niestawiennictwo na rozprawę główną oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika. Jeżeli będzie sam pełnomocnik to obecność oskarżyciela prywatnego nie jest wymagana, wystarczy obecność samego pełnomocnika żeby popierane było oskarżenie. Jeżeli nie będzie ani oskarżyciela prywatnego ani pełnomocnika to uważa się wówczas iż oskarżyciel prywatny od oskarżenia odstąpił co powoduje umorzenie postępowania.

Skargę prywatną oskarżyciel wnosi bądź bezpośrednio do sądu lub za pośrednictwem policji, która po zabezpieczeniu dowodów przekazuje sprawę do sądu. Policja nie jest w tym wypadku oskarżycielem, art. 488. Jeżeli skargę wniósł do sądu oskarżyciel prywatny to na polecenie sądu policja dokonuje określonych przez sąd czynności dowodowych po czym przekazuje sprawę sądowi. W postępowaniu prywatnoskargowym nie ma stadium postępowania przygotowawczego, jedynie policja na polecenie sądu może dokonać określonych przez sąd czynności dowodowych. Skarga oskarżyciela prywatnego może zgodnie z art. 487, ograniczyć się do oznaczenia osoby oskarżonego zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów na których opiera się oskarżenie. Nie może być to akt oskarżenia (skarga oskarżyciela prywatnego) bez oznaczenia osoby oskarżonego. Akt oskarżenia wyznacza granice podmiotowe i przedmiotowe postępowania przed sądem. Do aktu oskarżenia oskarżyciel prywatny musi dołączyć opłatę. Oskarżyciel prywatny zgodnie z art. 623 może ubiegać się o zwolnienie z kosztów sądowych.

Art. 60 - prokurator działa tu jako rzecznik interesu społecznego, kierując się interesem społecznym może wszcząć postępowanie w sprawie o przestępstwa prywatnoskargowe czyli chodzi o sytuacje kiedy nie doszło jeszcze do wszczęcia postępowania przez oskarżyciel prywatnego, wszczyna to oskarżenie prokurator i jest to jedna forma ingerencji, zaś druga polega na przyłączeniu się prokuratora do postępowania wszczętego już przez oskarżyciela prywatnego. Dwie formy ingerencji są przewidziane w art. 60. Interes społeczny to jest kryterium ingerencji prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych. Jest to kategoria obiektywna czyli jej istnienie nie zależy od uznania prokuratora. Ocena czy interes wymaga ingerencji należy do prokuratora i nie podlega ocenie sądu. Jakie okoliczności mogą wskazywać na to, że interes społeczny wymaga ingerencji prokuratora? Mogą to być okoliczności leżące po stronie pokrzywdzonego, np. trudna sytuacja życiowa, osoba pokrzywdzona ze względu na wiek czy z innych powodów jest osobą nieporadną, przekraczałoby to w jej sytuacji życiowej ponoszenie ciężaru oskarżenia i faktyczne możliwości. Gdyby nie ingerencja prokuratora sprawca takiego przestępstwa prywatnoskargowego, który dopuścił się przestępstwa wobec osoby znajdującej się w takiej trudnej życiowej sytuacji mógłby uniknąć odpowiedzialności. Mogą ten interes społeczny także uzasadniać okoliczności dotyczące samego czynu, szczególnie drastyczny sposób działania sprawcy. Mogą dotyczyć także samego sprawcy, np. recydywisty. Rozwiązanie przyjęte w art. 60 nie stanowi odstępstwa od zasady legalizmu. W praktyce ze względu na nieostrość sformułowania tego kryterium, możemy mieć do czynienia z zachowaniami oportunistycznymi, przez niewłaściwą ocenę sytuacji, w kontekście kryterium jakim jest interes społeczny.

Jakie konsekwencje pociąga za sobą ingerencja prokuratora? Jeżeli prokurator przyłączył się do postępowania wszczętego przez oskarżyciela prywatnego to ingerencja prokuratora powoduje zmianę trybu postępowania z prywatnoskargowego na tryb ścigania z urzędu, art. 60 § 2. Zatem mamy do czynienia z przestępstwem prywatnoskargowym, charakter przestępstwa nie zmienia się a zmianie ulega jedynie tryb postępowania. Pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie czyli zajął już pozycję oskarżyciela prywatnego ex lege staje się oskarżycielem posiłkowym, jego prywatna skarga przechodzi w stan brzemiący i trwa w tym stanie do momentu popierania oskarżenia przez prokuratora. Jeżeli prokurator od oskarżenia odstąpił do którego się wcześniej przyłączył to postępowanie przestaje się toczyć z urzędu, powraca do trybu prywatnoskargowego. Skarga oskarżyciela prywatnego przechodzi w stan aktywny ze stanu brzemiącego i nadal stanowi podstawę prowadzenia postępowania przez sąd, art. 60§3. Jeśli zaś chodzi o drugą formę ingerencji, prokurator wszczął postępowanie, w tym wypadku może być przeprowadzone dochodzenie czyli stadium przygotowawcze może wystąpić także w sprawie z oskarżenia prywatnego. Po zakończeniu dochodzenia prokurator wniósł akt oskarżenia i go popiera, pokrzywdzony nie zajął jeszcze pozycji strony oskarżającej, ale może ją zająć lecz nie jako oskarżyciel prywatny tylko posiłkowy, ponieważ od początku postępowanie w tej sprawie toczy się z oskarżenia publicznego (z urzędu). Czyli sytuacja pokrzywdzonego wygląda tak jak w przypadku przestępstw publicznoskargowych, a więc chcąc zając pozycję oskarżyciela posiłkowego powinien złożyć oświadczenie, że będzie działał w takim charakterze do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.

Pokrzywdzony jest oskarżycielem posiłkowym bo postępowanie toczy się z urzędu, prokurator wniósł oskarżenie ale odstępuje od oskarżenia, bo ujawniły się okoliczności które wskazują na to, że interes społeczny nie wymaga ingerencji. Wtedy postępowanie w tej sprawie może się toczyć, ale w trybie prywatnoskargowym, mianowicie pokrzywdzony który nie wniósł oskarżenia może w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia, złożyć własny akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne. Gdyby takiego oświadczenia nie złożył w terminie 14 dni to sąd umarza postępowanie.

Art. 465§2a - zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd. Art. ten stanowi wyjątek od sądowej kontroli zażaleniowej na rzecz prokuratora nadrzędnego.

Dyskusyjnym problemem jest kwestia czy prokurator może przyłączyć się do postępowania prywatnoskargowego czyli wszczętego przez oskarżyciela prywatnego, wnosząc apelację od wyroku na korzyść oskarżonego. Czy też ingerencja taka jest możliwa wyłącznie po stronie oskarżenia. Zdania na ten temat są w literaturze podzielone. Jest wielu przedstawicieli doktryny procesu karnego którzy prezentują pogląd, że ingerencja jest po stronie oskarżenia, co wykluczałoby wnoszenie środka odwoławczego na korzyść oskarżonego. A przeciwnicy tego stanowiska prezentują pogląd, że skoro prokurator działa jako rzecznik interesu społecznego to nie powinien dopuścić do takiej sytuacji w której w obrocie prawnym funkcjonowałby wyrok obarczony wadami (wyrok wadliwy), zatem powinien być z obrotu prawnego wyeliminowany.

W razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie się zawiesza. Czas zwieszenia może trwać max. 3 miesiące po tym terminie postępowanie umarza się.

Oskarżenie wzajemne:

Istota oskarżenia wzajemnego polega na tym, że w jednym postępowaniu rozpoznawane są dwie sprawy z oskarżenia prywatnego.

Oskarżenie wzajemne ma zastosowanie wyłącznie w sprawach prywatnoskargowych.

Jest to uregulowane w art. 497, 498

Oskarżycielem prywatnym jest sam pokrzywdzony, czyli odpada konstrukcja stron zastępczych tzw. stron nowych w razie śmierci oskarżyciela prywatnego.

Czyn zarzucony oskarżycielowi prywatnemu pozostaje w związku z zarzuconym oskarżonemu.

Może być wniesione do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, mamy wówczas do czynienia z kumulacją ról. Jedyna sytuacja kiedy możliwa jest w polskim procesie kumulacja roli oskarżyciela i oskarżonego. Ta sama osoba występuje w roli oskarżyciela prywatnego i oskarżonego zarazem.

Oskarżeni składają wyjaśnienia, jako pierwszy składa je ten, który wniósł oskarżenie pierwszy.

Rolę oskarżyciela prywatnego można także połączyć z rolą powoda cywilnego.

Ingerencja prokuratora jest tu także możliwa, ale tu mogą być różne układy procesowe. Mianowicie prokurator może objąć obydwa oskarżenia wtedy postępowanie toczy się z urzędu a dotychczasowi oskarżyciele prywatni z mocy samego prawa stają się posiłkowymi w zakresie swych czynów którymi zostali pokrzywdzeni. Jeżeli prokurator objął jedno oskarżenie to drugą sprawę wyłącza się do odrębnego postępowania czyli w tej sprawie w której objął oskarżenie postępowanie będzie się toczyć w trybie publicznoskargowym (z urzędu), a w tej której nie objął to w trybie prywatnoskargowym nie jest możliwe rozpoznawanie dwóch spraw w jednym postępowaniu toczących się w dwóch różnych trybach. Stąd konieczne jest wyłączenie do odrębnego postępowania. Jeżeli by prokurator wcześniej objął czyli przed wniesieniem oskarżenia wzajemnego to już oskarżenie wzajemne odpada. Może pokrzywdzony wytoczyć odrębne postępowanie.

Obaj oskarżyciele jeżeli prokurator odstąpił od oskarżenia w dwóch oskarżeniach to powracają do ról oskarżycieli prywatnych i dalej postępowanie może się toczyć łącznie, a jeżeli objął tylko jedno i odstąpił to tak jak w przypadku art. 60 oskarżyciel prywatny powraca do swojej roli.

Art. 622 - zwrot zryczałtowanej równowartości wydatków oskarżycielowi prywatnemu.

Powód cywilny:

Art. 2 - uwzględnia prawnie chronione interesy

Tendencja rozwojowa procesu karnego przejawia się w dążeniu do tego, aby zapewnić pokrzywdzonemu już w postępowaniu karnym możliwość uzyskania naprawienia szkody jaką wyrządził mu sprawca przestępstwem.

Nowy k.k. i k.p.k. przyjmuje szereg rozwiązań odpowiadających tej tendencji rozwojowej we współczesnej procedurze karnej. Realizacja roszczeń cywilnych wynikających z przestępstwa może nastąpić w różny sposób. Mianowicie poprzez orzeczenie środka karnego jakim jest obowiązek naprawienia szkody, art. 39 pkt 5 k.k. wymienia w katalogu środków karnych m.in. obowiązek naprawienia szkody. Art. 46 k.k. który jest nowym rozwiązaniem wprowadzonym w 1997 r., został zmodyfikowany przez ustawę w 2007 r. W razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się - to jest rozwiązanie które ma ułatwić pokrzywdzonemu dochodzenie naprawienia szkody wyrządzonej przez przestępstwo. Ten przepis uległ zmianie ponieważ dodano w 2007 r. przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Jest to tylko możliwe w tych ww. przestępstwach. Jest propozycja dalszego rozszerzenia tego przepisu na wszystkie przestępstwa bez ograniczeń. To rozwiązanie o którym mowa w art. 46 k.k. jest alternatywą w stosunku do powództwa cywilnego. Nie może być szkoda źródłem zysku/korzyści, a więc nie może być tak, że pokrzywdzony występuje z wnioskiem w trybie art. 46 i z powództwem cywilnym jednocześnie, gdyż nie może dwukrotnie uzyskać naprawienia szkody.

Obowiązek naprawienia szkody może być także orzeczony jako środek probacyjny przy warunkowym umorzeniu postępowania, wynika to z art. 67 § 3 k.k., a także przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary art. 77 § 2 k.k.

Obowiązek naprawienia szkody może polegać na zasądzeniu odpowiedniej kwoty pieniężnej stanowiącej równowartość szkody, bądź na przywróceniu stanu poprzedniego (restytucja).

W razie złożenia wniosku sąd jest zobligowany przy skazaniu za przestępstwo określone w art. 46 k.k. do nałożenia na oskarżonego obowiązku naprawienia szkody (orzeczenie obligatoryjne). Sąd nie może pozostawić wniosku bez rozpoznania. Zamiast - zgodnie z art. 46 § 2 k.k. - orzeczenia obowiązku naprawienia szkody sąd może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w celu zadośćuczynienia. Nawiązka stanowi środek zastępczy w stosunku do obowiązku naprawienia szkody.

Inny sposób naprawienia szkody - świadczenie pieniężne, to także środek karny. Zasądzenie odszkodowania pieniężnego z urzędu w razie skazania, art. 415 § 3 może zasądzić sąd. Jest to z urzędu czyli bez zgłoszenia powództwa cywilnego - art. 415 § 4.

Powództwo adhezyjne (dodany):

W razie jego wytoczenia mamy do czynienia z procesem adhezyjnym.

Jest to proces dołączony do głównego nurtu procesu karnego o roszczenia majątkowe wynikające bezpośrednio z przestępstwa.

Roszczeń niemajątkowych np. przeproszenia pokrzywdzonego w razie naruszenia dóbr osobistych w procesie adhezyjnym dochodzić nie można.

Proces adhezyjny jest procesem karnym o roszczenia majątkowe ponieważ w tym procesie mają zastosowanie przepisy k.p.k., a jedynie w kwestiach nieuregulowanych przez przepisy k.p.k. mają zastosowanie odpowiednie przepisy k.c., stąd jest to proces karny.

Roszczenie adhezyjne może być dochodzone tylko przeciwko oskarżonemu, a nie jest możliwe dochodzenie roszczeń od osób trzecich.

W razie śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogą dochodzić roszczeń im przysługujących zgodnie z art. 63 § 2.

Kto jest uprawnionym do wytoczenia powództwa cywilnego? Pokrzywdzony, a w razie jego śmierci osoby najbliższe, ponadto tu także może działać prokurator jako rzecznik interesu społecznego - art. 64.

Powództwo cywilne może być wytoczone do rozpoczęcia przewodu sądowego - art. 62.

Pokrzywdzony ma prawo wyboru dochodzenia roszczeń.

Rozpoczęcie przewodu sądowego na rozprawie głównej jest ostatnim momentem do którego pokrzywdzony może wytoczyć powództwo cywilne. Może zrobić to wcześniej bo już w postępowaniu przygotowawczym. Jednak w postępowaniu przygotowawczym powodem cywilnym nie jest, bo jest to rola przewidziana w postępowaniu sądowym, ale wytoczenie powództwa w postępowaniu przygotowawczym jest dla niego rozwiązaniem korzystnym. Gdyż po pierwsze za datę wytoczenia powództwa uważa się datę wytoczenia powództwa w postępowaniu przygotowawczym więc w razie czego przerywa bieg terminu przedawnienia, może dochodzić odsetek od daty wytoczenia powództwa, po wtóre może wystąpić z wnioskiem do prokuratora o zabezpieczenie majątkowe dochodzonych roszczeń, co niewątpliwie jest dla niego bardzo korzystne, bo może uniknąć w ten sposób wyzbycia się przez oskarżonego majątku z którego będzie mógł te roszczenia zaspokoić.

Z dochodzeniem roszczeń związane są koszty. Powód cywilny w procesie karnym (adhezyjnym) jest czasowo zwolniony od uiszczenia wpisu od powództwa cywilnego i od apelacji w ten sposób również ustawodawca chciał ułatwić pokrzywdzonemu dochodzenie roszczeń na drodze procesu karnego. W razie gdyby przegrał sprawę to wtedy musi ponieść koszty.

W razie oddalenia powództwa sąd obciąża kosztami powoda cywilnego zgodnie z art. 644

Rodzaje rozstrzygnięć w przedmiocie powództwa cywilnego - tu mogą być dwa rozstrzygnięcia:

1. formalne - to przyjęcie powództwa, odmowa przyjęcia powództwa i pozostawienie powództwa cywilnego bez rozpoznania.

W razie innego rozstrzygnięcia niż skazanie sąd pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania, co oznacza iż powód cywilny ma otwartą drogę dochodzenia roszczeń w procesie cywilnym.

Sąd uniewinniając oskarżonego pozostawia powództwo bez rozpoznania.

Art. 65 mówi o tym kiedy sąd odmawia przyjęcia powództwa cywilnego. Powództwo cywilne z mocy samego przepisu jest niedopuszczalne - art. 354 - gdy chodzi o rozpoznawanie wniosku przez sąd (umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy).

- kiedy roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia

- powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną.

- jeśli roszczenie było przedmiotem innego postępowania, toczyło się postępowanie karne, bądź o tym już rozstrzygnięto - res iudicata

- jeżeli po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną, albo osobą która nie występuje w charakterze oskarżonego - roszczeń adhezyjnych dochodzić można tylko przeciwko oskarżonemu, więc jeśli zachodzi współuczestnictwo konieczne (o czym mówią przepisy szczególne), nie można dochodzić roszczeń.

- kiedy złożono wniosek o którym mowa w art. 46

Jeżeli nie zachodzi żadna z tych okoliczności, które wymienione są w art. 65 to sąd przyjmuje powództwo cywilne (wydaje postanowienie o przyjęciu powództwa cywilnego).

Może być taka sytuacja, że sąd przyjął powództwo cywilne a w toku postępowania ujawniły się okoliczności wymienione w art. 65; gdyby znane były wcześniej to sąd odmówiłby przyjęcia powództwa. Wtedy pozostawia bez rozpoznania.

Na odmowę przyjęcia powództwa lub pozostawienie bez rozpoznania nie przysługuje zażalenie a to ze względu na to, że powód ma otwartą drogę procesu cywilnego.

2. merytoryczne - to uwzględnienie w całości lub w części lub oddalenie w całości lub w części.

Jest to uzależnione od rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej. Art. 415 § 1 - możliwe w razie skazania oskarżonego. Oddala powództwo wtedy gdy uważa, że roszczenia są bezzasadne.

Powód cywilny jest stroną procesową, ale może tylko wypowiedzieć się na temat okoliczności na których opiera swoje roszczenie, nie może natomiast wypowiadać się na temat kary gdyż na tym nie opiera swoich roszczeń.

W razie zwieszenia postępowania, sąd przekazuje sprawę na żądanie powoda do postępowania cywilnego.

Ustawodawca wzmocnił pozycję powoda cywilnego w nowym kodeksie także przez to, że wprowadził samoistną apelację powoda cywilnego. W poprzednim kodeksie zaskarżenie wyroku przez powoda cywilnego było możliwe tylko wtedy gdy któraś ze stron, oskarżyciel lub oskarżony zaskarżył wyrok; czyli brak było samoistnej apelacji powoda cywilnego.

Jeżeli by jednak wznowienie postępowania miało dotyczyć tylko roszczeń cywilnych, to wtedy już wznowieniem nie zajmuje się sąd karny tylko cywilny i to wznowienie następuje w oparciu o przepisy k.p.c.

05.01.2010 (12)

Pozycja oskarżonego w procesie karnym:

Pojęcie oskarżonego:

1. ujęcie wąskie

oskarżonym jest osoba fizyczna przeciwko której został wniesiony akt oskarżenia do sądu, a także osoba co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (definicja z art. 71§2) => oskarżony jest stroną postępowania sądowego

2. ujęcie szerokie

oskarżonym jest również strona postępowania przygotowawczego czyli podejrzany (art. 71 §3)

Za podejrzanego, zgodnie z art. 71§1 uważa się osobę co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.

Wszczęcie postępowania przeciwko określonej osobie następuje z chwilą przedstawienia jej zarzutów. Wcześniej postępowanie przygotowawcze może się toczyć w sprawie czyli in rem.

Instytucja przedstawienia zarzutów składa się z trzech czynności:(reguluje ją art. 313§1)

1. sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów

2. ogłasza się je niezwłocznie podejrzanemu

3. przesłuchanie podejrzanego

Te trzy czynności powinny nastąpić niezwłocznie, jedna po drugiej.

Do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów konieczne jest dokonanie wszystkich trzech czynności. Nie może być takiej sytuacji, że organ prowadzący postępowanie przygotowawcze sporządza postanowienie o przedstawieniu zarzutów, a następnie odkłada je „do szuflady”. Ustawa wymaga niezwłocznego ogłoszenia podejrzanemu tego postanowienia, gdyż znajomość zarzutu jest warunkiem sine qua non realizacji prawa do obrony. Wyjątkowo ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego może nastąpić wtedy gdy jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju. Jest to jedyna sytuacja w której z przyczyn leżących po stronie podejrzanego nie jest możliwe wygłoszenie postanowienia lub jego przesłuchanie. Ale mamy do czynienia z podejrzanym poprzez samo sporządzenie postanowienia.

K.p.k. z 1928 dopuszczał możliwość odroczenia (na 14 dni) ogłoszenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Było to podyktowane dobrem toczącego się postępowania, śledztwa, za pisemną zgodą prokuratora.

Mamy jednak do czynienia z wyjątkiem o ogólnej reguły głoszącej, iż uzasadnienie postanowienia sporządza się wraz z samym postanowieniem. Ustawodawca w art. 313 wprowadził wyjątek od tej reguły dotyczący uzasadnienia postanowienia mając na uwadze interes toczącego się śledztwa, mianowicie uzasadnienie sporządza się na ustne żądanie podejrzanego - art. 313§3 i §4. W ciągu 14 dni od złożenia żądania może organ prowadzący śledztwo nie przedstawiać dowodów na których oparty został zarzut.

Art. 313 - dotyczy śledztwa, zatem reguluje instytucję przedstawienia zarzutów w śledztwie.

W dochodzeniu mamy do czynienia z uproszczoną formą przedstawienia zarzutów. Uproszczenie polega na tym, że w dochodzeniu zgodnie z art. 325g niekonieczne jest wydawanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Można ustnie przedstawić zarzut. Przesłuchanie osoby podejrzanej zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu który jest wpisany do protokołu przesłuchania. Osobę tę od chwili rozpoczęcia przesłuchania uważa się za podejrzanego.

Istnieje jeszcze drugi wypadek w którym mamy do czynienia z podejrzanym (stroną postępowania przygotowawczego) mimo, że nie wydano postanowienia o przedstawieniu zarzutów - art. 308 (dotyczy instytucji czynności niecierpiących zwłoki). Zatem przepis ten reguluje instytucję faktycznego wszczęcia postępowania przygotowawczego. Przed formalnym wszczęciem postępowania przygotowawczego dokonuje się czynności procesowych. Więc reguła jest taka, że najpierw wydaje się postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego, a potem dopiero dokonuje się czynności procesowych w toku formalnie wszczętego postępowania. Ustawodawca poczynił jednak wyjątek od tej reguły pozwalając na dokonanie czynności procesowych mających na celu zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Ale dokonanie pierwszej z tych czynności oznacza, iż doszło do wszczęcia postępowania przygotowawczego; (§2). Jeżeli dokonano przesłuchania w trybie czynności niecierpiących zwłoki (przesłuchania w charakterze podejrzanego), w sprawie w której prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, przekazuje się sprawę prokuratorowi, który najpóźniej w ciągu 5 dni wydaje postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo w razie braku warunków do jego sporządzenia umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej. Jeżeli policja przesłuchała daną osobę w charakterze podejrzanego ustnie informując ją o treści zarzutu, to wówczas jeżeli śledztwo jest obowiązkowe, przekazuje sprawę prokuratorowi, który w ciągu 5 dni musi zdecydować czy wyda postanowienie o przedstawieniu zarzutów czy też stwierdzi, iż nie ma takich podstaw, bo policja popełniła błąd zbyt pośpiesznie przesłuchując daną osobę w charakterze podejrzanego. W takiej sytuacji prokurator odmawiając wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów umarza postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej, czyli kończy tym samym postępowanie wszczęte przeciwko określonej osobie. Mimo iż postanowienie o przedstawieniu zarzutów nie zostało wydane, postępowanie przeciwko tej osobie już zostało wszczęte.

Reasumując:

1. W śledztwie trzy czynności składają się na przedstawienie zarzutów, konieczne jest wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, niezwłoczne jego ogłoszenie i przesłuchanie w charakterze podejrzanego.

2. W dochodzeniu nie zachodzi potrzeba wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, chyba że dana osoba jest tymczasowo aresztowana, można przedstawić zarzut ustnie wpisując jego treść do protokołu przesłuchania. Ale zarzut musi być postawiony i jego treść musi być znana osobie, którą się przesłuchuje w charakterze podejrzanego. Z chwilą przystąpienia do przesłuchania ona jest podejrzanym, przeciwko niej toczy się postępowanie.

3. Trzecia czynność w ramach art. 308. - czynności niecierpiące zwłoki

Podejrzany jest stroną postępowania przygotowawczego, osobą przeciwko której toczy się postępowanie przygotowawcze. Ustawodawca posługuje się także innym terminem tj. osoba podejrzana. Błędem jest używanie zamiennie terminu podejrzany i osoba podejrzana.

Osoba podejrzana nie jest jeszcze stroną postępowania, przeciwko niej nie toczy się postępowanie. Jest to osoba którą się podejrzewa o popełnienie przestępstwa, ale której nie przedstawiono jeszcze zarzutu. Z wielu osób podejrzanych, niektóre tylko mogą zająć pozycję podejrzanego, jedna z nich lub żadna.

Możliwość dokonywania względem osoby podejrzanej różnych czynności procesowych określonych w ustawie, np. może być zatrzymana (art. 244, 247), wolno ją także poddać oględzinom, fotografować, okazywać innym osobom, itd. Dokonanie czynności procesowych nie powoduje, iż staje się ona podejrzanym (ma prawo wniesienia zażalenia na pewne czynności na podstawie art. 302 i przepisów szczególnych). Ustawodawca nakłada na tą osobę szereg obowiązków oraz przyznaje pewne uprawnienia, jednak tylko te które wyraźnie ustawodawca przewidział, np. w przypadku zatrzymania to ma prawo wniesienia zażalenia do sądu celem zbadania przez sąd legalności, zasadności i prawidłowości wykonania tego środka przymusu. Jako osoba zatrzymana ma prawo kontaktu z adwokatem, a nie obrońcą, gdyż nie jest jeszcze podejrzanym więc nie przysługuje jej prawo do korzystania z obrońcy.

Jeszcze pod rządem kodeksu z 1969 r. SN w jednym ze swych orzeczeń w 1995 r. wypowiedział pogląd, iż wszczęciem postępowania przeciwko określonej osobie jest każda czynność zmierzająca do ścigania. Wówczas nie znalazł ten pogląd aprobaty w orzecznictwie, nie znajduje dostatecznego uzasadnienia również w obowiązujących przepisach. Zatem do tego żeby być podejrzanym muszą być dokonane określone czynności związane z zarzutem.

Charakterystyka pozycji oskarżonego w procesie:

Art. 6 - tu ustawodawca użył „oskarżony” w szerokim tego słowa znaczeniu, mając na myśli zarówno stronę przeciwko której toczy się postępowanie jurysdykcyjne jak i postępowanie przygotowawcze, a zatem także i podejrzany. Zasada ta znalazła wyraz w art. 42 Konstytucji który gwarantuje prawo do obrony ust. 2 „Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.” Takie samo prawo przewidują akty prawa międzynarodowego.

Regułą jest fakultatywny udział obrońcy, oskarżony ma jedynie prawo do korzystania z pomocy obrońcy, nie ma zaś obowiązku. Jednakże mają na względzie konieczność zapewnienia warunków rzetelnego procesu ustawodawca przewiduje w wypadkach określonych w przepisach obligatoryjny udział obrońcy - obrona obowiązkowa czyli obligatoryjna.

Kiedy obrona jest obowiązkowa? Może to dotyczyć całego postępowania, bądź tylko pewnego etapu postępowania sądowego. Jeśli chodzi o całe postępowanie to art. 79, oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę, np. nieporadność życiowa. Również w postępowaniu przygotowawczym sąd może dostrzec taką potrzebę, np. rozpoznając zażalenie na postanowienie prokuratora czy też rozpatrując wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania.

Pod rządami poprzedniego kodeksu powstała kontrowersja. Pojawienie się w toku postępowania uzasadnionych wątpliwości co do poczytalności oskarżonego a co za tym idzie konieczność powołania biegłych psychiatrów (cn. 2) oznacza, iż bez względu na treść wydanych przez nich opinii w toku postępowania do końca tegoż postępowania istnieje obowiązkowy udział obrońcy. Zdania jednak na ten temat były podzielone. W pierwotnej wersji k.p.k. ustawodawca przewidział obligatoryjny udział obrońcy do końca postępowania bez względu na treść wydanej w toku postępowania opinii biegłych psychiatrów o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego. Jednakże w drodze noweli z 2003 r. zmieniono to uregulowanie stanowiąc w art. 79 § 4 „Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.” Pierwszeństwo co do zasady ma obrońca z wyboru, a z urzędu tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie czyli w tych przypadkach kiedy udział obrońcy jest obligatoryjny, oskarżony może dokonać jednak wyboru.

W wypadkach wskazanych w art. 79 oskarżony musi mieć obrońcę w toku całego postępowania.

Jeśli zaś chodzi o obligatoryjny udział obrońcy w postępowaniu przed sądem to ten przypadek jest uregulowany w art. 80.

Poza wypadkami ww. wymienionymi obligatoryjny udział obrońcy jest także przewidziany w postępowaniu uproszczonym - art. 517i. Postępowanie przyśpieszone wprowadzone zostało do k.p.k. w drodze nowelizacji, jednak nie spełniło ono oczekiwań ustawodawcy. Okazało się zbyć drogim ustawodawczym przedsięwzięciem. Z reguły oskarżeni korzystają z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, co obciąża budżet. W związku z tym iż koszty są ogromne to są propozycje zmian, które pozwoliłyby na ich wyeliminowanie. Propozycja zatem zmierza do wyeliminowania obligatoryjnego udziału obrońcy z zapewnieniem jednak prawa do korzystania z pomocy obrońcy poprzez zapewnienie dyżurów adwokatów w siedzibie sądu z pośród których oskarżony może dokonać wyboru. Ponad to w postępowaniu przed sądem wojskowym - art. 671 - przewiduje obligatoryjny udział obrońcy. Art. 548 - dotyczy wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu, które to postępowanie toczy się po śmierci oskarżonego (postępowanie rehabilitacyjne).

Nie zachowanie wymogu obligatoryjnego udziału obrońcy w tych przypadkach, gdy udział obrońcy jest obowiązkowy stanowi uchybienie, które zaliczył ustawodawca do najpoważniejszych uchybień procesowych. Mianowicie należy to uchybienie do tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych, których wystąpienie powoduje zawsze uchylenie orzeczenia. Orzeczenie zapadłe w postępowaniu w którym sąd dopuścił się uchybień zaliczonych przez ustawodawcę do tej najcięższej kategorii (katalog uchybień jest zamknięty - art. 439), to w takim przypadku sąd uchyli orzeczenie i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania już z udziałem obligatoryjnego obrońcy.

Do udziału obrońcy wyznaczonego z urzędu dochodzi:

1. Gdy oskarżony wykaże że nie może ponieść kosztów udziału obrońcy z wyboru => korzystanie z prawa ubogich, art.78. W takim przypadku Prezes sądu wyznacza obrońcę z urzędu.

2. Gdy się okaże się że nie istnieją okoliczności na podstawie których został wyznaczony obrońca => cofnięcie przez sąd właściwy do rozpoznania sprawy.

3. Gdy udział obrońcy jest obligatoryjny, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru - również następuje wyznaczenie obrońcy przez Prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Zarówno oskarżony jak i obrońca mogą wnosić o wyznaczenie innego obrońcy w miejsce dotychczasowego. We wniosku muszą być podane powody zmiany obrońcy.

Do instytucji wyznaczenia obrońcy dochodzi w wypadku dobrowolnego poddania się karze - art. 387.

Art. 451 - obecność obrońcy ma zapewniać realizację prawa do obrony oskarżonego. Nie jest możliwa w świetle tego przepisu, taka sytuacja, że sąd odwoławczy nie zażąda sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności na rozprawę odwoławczą, mimo że oskarżony tego żądał i przeprowadza rozprawę bez udziału oskarżonego i obrońcy. Oczywiście jest to możliwe wtedy gdy mimo pouczenia go o prawie do złożenia takiego żądania nie uczynił tego, gdyż zrezygnował z udziału w sprawie odwoławczej. Udział obrońcy w sytuacji gdy sąd odwoławczy nie uwzględnia żądania oskarżonego sprowadzenia go na rozprawę odwoławczą ma gwarantować realizację jego prawa do obrony. Podkreśla się, iż można zrezygnować ze sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności na rozprawę odwoławczą wtedy gdy apelacja podnosi zarzuty tylko natury prawnej - to tu więcej da udział obrońcy w rozprawie jako profesjonalisty aniżeli samego oskarżonego, bądź gdy apelacja jest wniesiona na korzyść oskarżonego którego chroni zakaz pogarszania sytuacji. Gdy chodzi o oskarżonego to ma on prawo do obrony, ale nie ma obowiązku udowadniania swej niewinności, która jest objęta domniemaniem, ani też dostarczania dowodów swej winy - art. 74. Czy nałożenie na oskarżonego wymienionych w tym przepisie obowiązków nie koliduje z zasadą ciężaru dowodu przed zakazem samooskarżania się? Przecież wyniki tych czynności mogą okazać się nie korzystne dla oskarżonego a więc poprzez udział oskarżony dostarczy dowodów swojej niewinności. Z drugiej zaś strony trudno sobie wyobrazić proces w którym oskarżony nie był zobowiązany do poddania się np. badaniom na zawartość alkoholu w organizmie. Przyjmuje się założenie, że przeprowadzenie tych badań nie wymaga aktywnego zachowania się oskarżonego. Gdyby przeprowadzenie danej czynności dowodowej było związane z koniecznością aktywnego zachowania się to wówczas nie można zmusić (zobowiązać) oskarżonego do takiego aktywnego działania. W tych wypadkach o których mowa w art. 74§2 chodzi tylko o bierne zachowanie się oskarżonego. Oskarżony ma prawo do milczenia bo może odmówić składania wyjaśnień, które są zarówno środkiem dowodowym jak i środkiem obrony. Może bez podawania powodów odmówić wyjaśnień, lub odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania również nie podając powodów. Nie można jednak mówić o prawie oskarżonego do kłamstwa, gdyż jeśli mówimy, że dany podmiot ma do czegoś prawo to korzystanie z tego prawa nie może dla niego pociągać negatywnych konsekwencji. Nie jest tak w wypadku kłamstwa oskarżonego, co prawda składanie nieprawdziwych wyjaśnień nie może pociągać odpowiedzialności karnej, natomiast może narazić się na to składając fałszywe wyjaśnienia, które nie zostały poparte innymi dowodami i sąd po prostu nie da tym wyjaśnieniom wiary - może uznać za wiarygodne bardziej przekonujące dowody przeciwne.

Granice prawa do obrony:

Pojawił się w orzecznictwie, a także w nauce procesu karnego problem fałszywego oskarżania innych osób przez oskarżonego. Czy ponosi odpowiedzialność karną za fałszywe oskarżenie czy też mieści się takie zachowanie w granicach do obrony. Jeśli mieści się w granicach do obrony to nie może ponosić odpowiedzialności. Już pod rządami kodeksów z 1928 i z 1969 zarysowały się różnice stanowisk. SN dość restrykcyjnie podchodził do zagadnienia fałszywych oskarżeń innych osób przez oskarżonych. SN rozstrzygał problem o to czy może oskarżony realizować prawo do obrony w ten sposób, że pomawia fałszywie funkcjonariusza przesłuchującego go o stosowanie nielegalnych metod. Czy będzie odpowiadał za zniesławienie? SN udzielił odpowiedzi twierdzącej na to pytanie jednak że to stanowisko nie spotkało się z aprobatą ze strony większości przedstawicieli doktryny. Którzy uważali, że mieści się to w granicach prawa do obrony. Obecnie przeważa stanowisko, iż fałszywe oskarżenie innej osoby albo zarzut zniesławiający inną osobę, jeśli został postawiony w związku z obroną to mieści się w granicach prawa do obrony. Natomiast gdy oskarża inną osobę o czyn jemu nie zarzucony to takie zachowanie nie mieści się w granicach prawa do obrony, a zatem jest to zachowanie bezprawne i ponosi odpowiedzialność karną.

Uprawnienia - art. 300 (Podejrzany - obowiązek pouczenia)

Oskarżony może mieć jednocześnie 3 obrońców.

Jeden obrońca może bronić kilku oskarżonych w tym samym procesie pod warunkiem, że nie zachodzi kolizja interesów tych osób (oskarżonych) => art. 85. Na obrońcy spoczywa obowiązek niedopuszczenia do takiej sytuacji w której broniłby kilka osób (oskarżonych), których interesy pozostają w sprzeczności. W procesach złożonych będziemy mieli do czynienia ze sprzecznością interesów zwłaszcza w sytuacji, gdy oskarżeni wzajemnie się pomawiają.

Stwierdzając sprzeczność tych interesów sąd wydaje postanowienie zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę - na postanowienie służy zażalenie. W postępowaniu przygotowawczym uprawnienia sądu przysługują Prezesowi sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Strony szczególne występujące w postępowaniu karnym skarbowym:

1. Interwenient - jest to podmiot, który, nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi - art. 56§41 k.k.s. (definicja interwenienta)

k.k.s. wśród środków karnych, które mogą być zarówno za przestępstwa skarbowe jak i wykroczenia skarbowe, wymienia przepadek przedmiotów. Przepadek przedmiotów jest orzekany na rzecz Skarbu Państwa.

Podmiot który ma roszczenie do przedmiotu podlegającego przepadkowi może wystąpić z tym roszczeniem, zgłosić interwencję po to, aby nie dopuścić do orzeczenia przepadku przedmiotu na rzecz Skarbu Państwa. Jest on stroną postępowania karnego skarbowego w granicach interwencji. Tę interwencję może głosić na piśmie lub ustnie do protokołu do rozpoczęcia przewodu sądowego w I instancji. Z chwilą zgłoszenia interwencji przysługują mu prawa strony. W granicach interwencji - co oznacza, że może się wypowiadać w danej sprawie co do okoliczności które dotyczą jego roszczenia do przedmiotu podlegającego przepadkowi. Może on zaskarżyć wyrok tylko w tej części która dotyczy jego interwencji czyli roszczeń. Może być przesłuchiwany w charakterze świadka i może być reprezentowany przez pełnomocnika.

2. odpowiedzialny posiłkowo - podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał do udziału w tym charakterze.

Jest to odpowiedzialność majątkowa podmiotu innego aniżeli oskarżony, za grzywnę wymierzoną oskarżonemu za przestępstwo skarbowe, a także za równowartość pieniężną przepadku przedmiotu.

Wydawane jest postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej.

Dany podmiot występuje jako strona w postępowaniu karnym skarbowym. Ma prawo do korzystania z pomocy pełnomocnika a nie obrońcy gdyż nie jest oskarżonym, składa wyjaśnienia a nie zeznania, ponieważ w tym postępowaniu ma być rozstrzygana kwestia odpowiedzialności tego podmiotu, ale nie jest to odpowiedzialność karna tylko majątkowa i ma charakter wtórny w stosunku do odpowiedzialności karnej oskarżonego. Za grzywnę orzeczoną wobec sprawcy przestępstwa skarbowego odpowiada w pierwszej kolejności sam skazany. Dopiero wtedy gdy sprawca dobrowolnie nie wpłacił grzywny, albo egzekucja stała się bezskuteczna to sięga się po pieniądze od odpowiedzialnego posiłkowo. Odpowiedzialność posiłkowa ma charakter osobisty i nie obciąża spadku. Natomiast śmierć w toku postępowania wykonawczego skazanego nie powoduje wygaśnięcia odpowiedzialności posiłkowej.

Może być kumulacja stanowiska podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jak i interwenienta.

12.01.2010 (13)

Quasi strona (niby strona):

Jest to uczestnik postępowania karnego, którego ustawodawca nie zaliczył do kategorii stron, przyznając mu jednocześnie szereg uprawnień procesowych z których korzystają strony, czyli uprawnień które przysługują stronom. Pozycja quasi stron w znacznym stopniu zbliża tych uczestników do pozycji strony. Nie korzystają one jednak z pełnego zakresu uprawnień procesowych przysługujących stronom.

Pokrzywdzony, który uczestniczy w postępowaniu jurysdykcyjnym nie będąc stroną procesową. Nie występuje ani w roli oskarżyciela posiłkowego, prywatnego ani powoda cywilnego. Pokrzywdzony z faktu samego pokrzywdzenia w postępowaniu przygotowawczym jest stroną, zaś w postępowaniu sądowym przysługują mu niektóre uprawnienia procesowe wyraźnie przez ustawodawcę określone. A więc określamy go mianem quasi strony w postępowaniu sądowym gdy nie występuje w roli strony.

Podmiot wymieniony w art. 52 k.k. (art. 416 k.p.k.) - jest to instytucja prawa karnego materialnego. Chodzi o zwrot korzyści majątkowej uzyskanej przez podmiot niebędący oskarżonym z czynu popełnionego przez oskarżonego.

Art. 52 k.k. „W wypadku skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie, sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi innemu podmiotowi”. Jest to odpowiedzialność podmiotu trzeciego niebędącego oskarżonym za zwrot korzyści na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej w wyniku przestępstwa. Ta odpowiedzialność ma charakter odpowiedzialności wtórnej, bo zależy od skazania oskarżonego. Jest to odpowiedzialność majątkowa. Konstrukcja przyjęta w art. 52 nasuwa szereg wątpliwości, kontrowersyjny jest w ogóle charakter tego środka, czy jest to środek karny czy też nie. Niektórzy uważają, że jest to środek karny, zaś inni przeciwstawiają się temu stanowisku twierdząc, że środek karny może być orzeczony jako środek reakcji na przestępstwo wobec oskarżonego. A tutaj chodzi o środek orzekany wobec innego podmiotu niebędącego oskarżonym. Ponad to kontrowersyjny jest także charakter odpowiedzialności tego podmiotu czy jest to odpowiedzialność karna czy też nie nosi ona znamion odpowiedzialności karnej.

Pozycja podmiotu z art. 52 k.k. w procesie karnym:

Odpowiedzialność ta wchodzi w rachubę tylko wtedy gdy wniosek o nałożenie na określony podmiot obowiązku zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa oskarżonego, złożył prokurator - art. 333§4 k.p.k. Wniosek ten może być dołączony w postaci odrębnego pisma do aktu oskarżenia, ponad to może wchodzić w rachubę złożenie tego wniosku w przypadku gdy wcześniej prokurator złożył wniosek do sądu o warunkowe umorzenie postępowania, a ten wniosek nie został przez sąd uwzględniony i wniosek ten po uzupełnieniu spełnia funkcję aktu oskarżenia oraz stanowi podstawę do wyznaczenia rozprawy. W ramach uzupełniania tego wniosku o warunkowe umorzenie postępowania prokurator również może złożyć taki wniosek o nałożenie obowiązku zwrotu korzyści uzyskanej z przestępstwa sprawcy.

W postępowaniu karnym skarbowym wniosek taki poza prokuratorem może złożyć finansowy organ, który uprawniony jest do wniesienia aktu oskarżenia.

Ten podmiot co do którego prokurator złożył wniosek jest uczestnikiem postępowania wyłącznie w postępowaniu jurysdykcyjnym. W postępowaniu przygotowawczym nie ma miejsca na tego uczestnika, przepisy k.p.k. nie przewidują takiego uczestnika. On może w tym postępowaniu czyli przygotowawczym występować w roli świadka i składać zeznania. W postępowaniu sądowym korzysta z szeregu uprawnień procesowych, w które to uprawnienia wyposażone zostały również strony i stąd jego pozycja jest taka jak pozycja strony.

W pierwotnej wersji k.p.k. regulacja dotycząca pozycji tego podmiotu w procesie karnym była bardzo ograniczona.

Nowela z 2003 r. rozszerzyła w sposób znaczący zakres uprawnień procesowych przysługujących obecnie temu podmiotowi. Może on:

1. korzystać z pomocy pełnomocnika. Nie jest oskarżonym i nie korzysta z obrońcy.

2. korzystać bezpłatnie z pomocy tłumacza

3. składać wnioski dowodowe - to uprawnienie przyznała mu nowela z 2003 r.

4. wypowiadać się zgodnie z zasadą kontradyktoryjności co do wszystkich kwestii które dotyczą jego odpowiedzialności

5. zgodnie z art. 406 ma prawo zabrać głos w fazie przemówień stron po zamknięciu przewodu sądowego

6. być obecny na rozprawie - art. 384 § 4 - ten podmiot składa zeznania. Ale zgodnie z art. 416 może bez podania powodów odmówić złożenia zeznań.

7. a prawo zadawania pytań osobom przesłuchiwanym

8. domagać się pisemnego uzasadnienia wyroku - art. 423 § 2

9. ma prawo do wnoszenia środków zaskarżenia - art. 425

10. ma prawo do wniesienia apelacji - art. 444

11. art. 459 - prawo do wnoszenia zażalenia

Ten podmiot nie ma prawa do wniesienia kasacji jako nadzwyczajnego środka zaskarżenia, nie może też składać wniosków o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu. Prawo do wniesienia kasacji jak i wniosek o wznowienie przysługuje stronom a podmiot ten nią nie jest.

Podmiot z art. 416 k.p.k. (art.52) ma cały szereg uprawnień stron, ale stroną nie jest i nie korzysta z pełnego zakresu uprawnień stron.

Niektóre przepisy dotyczące stron można stosować w drodze analogii do tego podmiotu, a wynika to stąd iż jeśli ustawa expressis verbis przyznaje mu prawo jakieś większe np. prawo do udziału w rozprawie odwoławczej, niezależnie od tego czy sam wniósł apelacje czy też nie, to powinien być o tym zawiadomiony, oraz należy mu umożliwić wzięcie udziału w tej rozprawie zwłaszcza, gdy apelacja dotyczy także tego rozstrzygnięcia, które związane jest z jego odpowiedzialnością.

W razie uniewinnienia lub warunkowego umorzenia wniosek prokuratora pozostawia się bez rozpoznania.

Na tym podmiocie spoczywają także określone uprawnienia - art. 75, 72, 87, 89

Art. 384 - dotyczy obecności na sali pokrzywdzonego, świadka, biegłych => odnosi się to także do podmiotu z art.416 k.p.k. (art.52 k.k.)

Jest sprawą sporną czy ten podmiot może zaskarżyć wyrok w tej części, która jego dotyczy - art. 425 §3

Pojawia się jednak problem czy może ten podmiot kwestionować winę. Niektórzy uważają, że w kwestii winy nie może on zabierać głosu ponieważ to nie jego interes i nie może się wypowiadać na ten temat. Pani profesor jest przeciwnego zdania z tego względu na to, że na winie oparte jest rozstrzygnięcie o jego odpowiedzialności. Ma interes w tym aby nie doszło tu do skazania, bo jeśli nie dojdzie do skazania oskarżonego to nie może zapaść rozstrzygnięcie nakładając odpowiedzialność majątkową za korzyść bezpodstawnie uzyskaną z przestępstwa innej osoby.

Jest to nowa instytucja, która została wprowadzona do polskiego ustawodawstwa w 1997 r. w k.k., a rozwiązania przyjęte w prawie procesowym są konsekwencją konstrukcji materialnoprawnej. Takiemu podmiotowi trzeba także zapewnić możliwość ochrony przed taką odpowiedzialnością.

W uzasadnieniu k.k. czytamy, że ta instytucja z którą mamy do czynienia w art. 52 k.k. została wprowadzona w celu ochrony finansowych interesów państwa.

Do kategorii quasi stron zaliczyć musimy także przedstawiciela podmiotu zbiorowego o którym mowa w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony pod groźbą kary. Chodzi tu także o odpowiedzialność wtórną w stosunku do odpowiedzialności sprawcy przestępstwa. Przedstawiciel tego podmiotu pojawił się w procesie karnym w wyniku nowelizacji ww. ustawy, która miała miejsce w 2005 r. Podmiot ten uzyskał możliwość aktywnego udziału w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko sprawcy przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Ta nowelizacja ustawy została wymuszona przez orzeczenie TK z 3 lipca 2004 r. Trybunał uznał w swym orzeczeniu za sprzeczne z Konstytucją rozwiązania przewidziane w tej ustawie w zakresie w jakim nie zapewniają podmiotowi zbiorowemu udziału w procesie karnym toczącym się przeciwko sprawcy przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. A z racji którego to przestępstwa podmiot ten zbiorowy może być następnie pociągnięty do odpowiedzialności w innym postępowaniu toczącym się w oparciu o przepisy tej ustawy. TK zwrócił uwagę, że w świetle przepisów tej ustawy, odpowiedzialność jaka grozi tym podmiotom zbiorowym ma charakter represyjny. Nie rozstrzygnął charakteru tej odpowiedzialności (czy jest to odpowiedzialność karna czy też nie).

W procesie karnym, który stwarza podstawę do prowadzenia późniejszego postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu należy przedstawicielowi tego podmiotu zapewnić prawo aktywnego uczestnictwa.

Obecnie podmiot zbiorowy może zgłosić w procesie karnym swego przedstawiciela przed rozpoczęciem przewodu sądowego w I instancji. Zgłoszenie to następuje w formie pisemnej. Przedstawicielem tym może być osoba fizyczna pełniąca funkcję organu lub wchodząca władz organu kolegialnego. Przedstawiciel ten ma pozycję podobną do pozycji zajmowanej przez podmiot z art. 52 k.k.

Przedstawiciele procesowi stron:

Jest to podmiot działający w imieniu i na rzecz reprezentowanego podmiotu (strony). Może on działać zamiast strony lub obok niej.

Są to:

1. przedstawiciel ustawowy

2. oskarżony, który jest nieletni lub ubezwłasnowolniony - art. 76. W tym wypadku mamy do czynienia z przedstawicielami ustawowymi ponieważ źródłem umocowania jest ustawa.

3. Obrońca oskarżonego, pełnomocnik - źródłem umocowania do działania w procesie, zarówno obrońcy jak i pełnomocnika może być wybór dokonany przez stronę (umocowanie udzielone przez stronę) bądź wyznaczenie zarówno obrońcy jak i pełnomocnika z urzędu przez Prezesa sądu lub sąd.

Sytuacja obrońcy w postępowaniu karnym:

Na temat statusu prawnego obrońcy w nauce procesu karnego wysuwane były różne koncepcje. Niektórzy przedstawiciele nauki mówią, że jest to pomocnik oskarżonego, inni że jest współczynnikiem wymiaru sprawiedliwości, niektórzy że jest stroną procesową, jeszcze inni że jest przedstawicielem procesowym oskarżonego.

Określenie statusu prawnego obrońcy to nie tylko rozważania czysto teoretyczne niemające praktycznego znaczenia, wprost przeciwnie. Od tego którą z koncepcji przyjmiemy na temat statusu obrońcy i jak określimy jego pozycję zależeć będzie odpowiedź na wiele pytań.

Obrońca jest rzecznikiem ochrony interesu oskarżonego, bo ma prawo działać tylko na korzyść oskarżonego. Ale niewątpliwie jego funkcja ma charakter publiczny, działając bowiem na korzyść oskarżonego współdziała z wymiarem sprawiedliwości i przyczynia się do rzetelnego procesu i prawidłowego wymiaru sprawiedliwości przez to, że jego działanie ma stwarzać przeciwwagę działaniu strony oskarżającej i dzięki zapewnieniu warunków kontradyktoryjności procesu ułatwia sądowi wykrycie prawdy. Jego funkcja ma charakter publiczny choć jest rzecznikiem interesu wyłącznie oskarżonego.

Ci którzy mówią że jest jedynie pomocnikiem oskarżonego, negują rolę obrońcy jako przedstawiciela procesowego oskarżonego.

Przeważa w polskiej nauce koncepcja zgodnie z którą obrońca jest przedstawicielem procesowym oskarżonego. Zakres uprawnień obrońcy jest zdeterminowany z zakresem uprawnień przysługujących oskarżonemu. Są jednak czynności które wymagają działania samego oskarżonego, np. zgoda na warunkowe umorzenie postępowania, dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. W tych sytuacjach w których ustawodawca nakazuje brać wolę samego oskarżonego nie może być mowy o sprzeczności między działaniem oskarżonego i obrońcy.

Obrońca może brać udział obok oskarżonego. Udział obrońcy nie wyłącza udziału samego oskarżonego, mogą działać samodzielnie, z reguły w praktyce obrońca przedstawia swojemu klientowi przyjętą przez siebie linię obrony, jeżeli ta linia nie odpowiada oskarżonemu to może się z obrońcą nie zgodzić. Jednak że dla skuteczności czynności procesowych dokonanych przez obrońcę nie ma znaczenia to czy oskarżony akceptuje działania procesowe samego obrońcy czy też nie.

2 stosunki w działaniu obrońcy:

1. zewnętrzny - jakie skutki działania wywołują działania obrońcy w procesie karnym. Obrońca ma stanowisko samodzielne. Może być taka sytuacja, że wnioski składane przez oskarżonego i obrońcę będą sprzeczne.

2. wewnętrzny - to stosunek cywilnoprawny (stosunek zlecenia). Z niego wynika obowiązek należytej staranności jakiej powinien dołożyć obrońca broniąc oskarżonego.

Art. 86 - czynności obrońcy a oskarżony.

W oparciu o jakie kryterium należy ocenić czy dana czynność jest korzystna/niekorzystna dla oskarżonego? 3 koncepcje:

1. subiektywistyczna - polega na tym, że kryterium oceny jest wola obrońcy. W świetle tej koncepcji niekorzystne są tylko te czynności, które zostały podjęte przez obrońcę ze świadomością działania na niekorzyść oskarżonego.

Ta koncepcja jest oparta na domniemaniu dobrej wiary w działalności obrońcy. Zakłada się że obrońca działa z wolą działania na korzyść oskarżonego.

2. obiektywistyczna - niekorzystne są tylko te czynności, które z natury swej są niekorzystne i tylko do nich obrońca nie ma prawa. Np. nie ma prawa wnosić apelacji domagając się zaostrzenia oskarżonemu kary lub przypisania surowszego przestępstwa aniżeli uczynił to sąd. Gdyby obrońca wniósł środek odwoławczy na niekorzyść oskarżonego to taka apelacja jako wniesiona przez osobę nieuprawnioną nie mogłaby wywołać skutków czyli nie mogłaby podlegać rozpoznaniu.

3. mieszana - według tej koncepcji, bezskuteczne jako niekorzystne czynności są te, które z natury swej są niekorzystne jak również te, które z natury swej są obojętne, ale mogą wywołać efekt niekorzystny dla oskarżonego.

Czy może być w ogóle w procesie dopuszczony dowód wskazujący na okoliczność korzystną dla oskarżonego o przeprowadzenie którego wnosił obrońca? Tak, aczkolwiek obrońca nie jest uprawniony do złożenia takiego wniosku.

Jeżeli dana okoliczność ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy to sąd nie uwzględni wniosku obrońcy a dowód przeprowadzi z urzędu.

W orzecznictwie mówi się, że uchybienie zawitemu terminowi przez obrońcę do wniesienia środka odwoławczego stanowi czynność z istoty swej niekorzystną dla oskarżonego i ona nie może iść na rachunek oskarżonego.

Jak ocenić czy czynność dowodowa jest korzystna czy niekorzystna? Należy brać pod uwagę tezę dowodową złożoną we wniosku przez obrońcę. Jeżeli teza wskazuje na chęć przeprowadzenia dowodu na okoliczność korzystną dla oskarżonego. To należy dojść do wniosku, że obrońca był uprawniony do złożenia takiego wniosku, nie odpowiada za rezultat.

Stosunek działalności obrońcy do interesu publicznego:

Funkcja obrońcy ma charakter publiczny, choć działa on w interesie oskarżonego.

Obrońca nie może działać w sposób sprzeczny z interesem publicznym. Nie może wykraczać poza granice prawa. Nie może namawiać do składania fałszywych wyjaśnień, fałszować czy niszczyć dowodów.

Obrońca może czerpać swoje umocowanie do działania w procesie z wyboru ( ma pierwszeństwo).

Art. 387 - dobrowolne poddanie karze (obrońca z urzędu jeśli nie ma z wyboru)

Art. 451 - zasady udziału w rozprawie oskarżonego pozbawionego wolności (obrońca z urzędu jeśli nie ma z wyboru)

Zakres uprawnień obrońcy:

Art. 84 - zakres udziału obrońcy.

Kiedy wygasa stosunek obrończy:

1. z wyboru - gdy oskarżony lub jego przedstawiciel ustawowy cofnął upoważnienie do obrony

2. jeśli oskarżony ustanowił innego obrońcę, dla którego ustanowiono tzw. obrońcę tymczasowego - chodzi tu o osobę która jest pozbawiona wolności (art. 83 - pełnomocnictwo tymczasowe)

3. jest możliwe wypowiedzenie tego stosunku przez adwokata

4. art. 378 - wypowiedzenie stosunku obrończego => skutki

Pełnomocnik:

Jest przedstawicielem procesowym strony niebędącej oskarżonym.

Może działać zamiast lub obok strony. Jego działania o ile mieszczą się granicach umocowania idą na rachunek strony (zarówno czynności korzystne jak i niekorzystne).

Strona może odwołać oświadczenia woli złożone przez pełnomocnika.

Z pełnomocnika może skorzystać:

1. oskarżyciel posiłkowy, prywatny

2. powód cywilny

3. pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym, a w postępowaniu sądowym gdy występuje jako quasi strona

W przypadku pełnomocnictwa istnieje tzw. instrukcja wewnętrzna, która wiąże pełnomocnika.

Pełnomocnik może być z urzędu lub z wyboru.

Art. 87 - udział pełnomocnika.

Kto może być pełnomocnikiem: - art. 88

1. adwokat

2. radca prawny - udział jego jest jednak ograniczony

19.01.2010 (14)

Rzecznicy interesu społecznego:

Ta kategoria nie została nazwana przez ustawodawcę.

Jest to określenie przyjęte w nauce procesu.

Jednak uzasadnione jest wyodrębnienie tej kategorii spośród pozostałej grupy uczestników procesu.

Jest to kategoria uczestników procesu karnego, którzy reprezentują interes społeczny. Chociaż podejmowane przez nich czynności procesowe mogą leżeć w interesie którejś ze stron, jednak że generalnie nie są to rzecznicy określonej strony lecz interesu społecznego.

Zakres uprawnień tych uczestników jest ściśle określony przez przepisy k.p.k. i nie zależy od uprawnień stron. O ile zakres uprawnień przedstawicieli procesowych zależy od uprawnień stron to tutaj nie ma to związku.

Do tej kategorii uczestników zaliczamy:

1. przedstawiciel społeczny

Jest to uczestnik postępowania, który został do polskiego procesu karnego wprowadzony przez k.p.k. z 1969 r. Była to oryginalna konstrukcja prawna przyjęta przez polskiego ustawodawcę w odróżnieniu od innych ustawodawstw, gdyż polski ustawodawca nie uczynił przedstawiciela organizacji społecznej oskarżycielem społecznym ani obrońcą społecznym, nie określając z góry jego roli w procesie, przyznał mu bowiem pozycje niezależną od oskarżenia i obrońcy.

Pod rządami k.p.k. z 1969 r. ta instytucja w praktyce nie odegrała znaczącej roli, można nawet powiedzieć, że była ona martwą instytucją w praktyce.

Ten przedstawiciel pojawił się w toku prac parlamentarnych, uznano jednak, że tę instytucję należy w polskim procesie utrzymać.

Jest to uczestnik postępowania jurysdykcyjnego, nie występuje w postępowaniu przygotowawczym - art. 90 k.p.k.

Do zajęcia pozycji tego uczestnika procesu nie wystarcza tylko zgłoszenie przedstawiciela organizacji społecznej wszak ustawa wymaga, aby sąd dopuścił przedstawiciela tej organizacji do udziału w procesie jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Konieczna jest decyzja sądu - zatem może - art. 91 k.p.k.

Nie uczestniczy w posiedzeniu sądu, gdyż jego udział przewidziany jest tylko w rozprawie.

Przedstawiciel społeczny może zabierać głos w ramach końcowych przemówień stron - art. 406. Ponieważ nie jest stroną nie może zaskarżać zapadłych orzeczeń; nie może zgłaszać wniosków procesowych. Sąd może go jednak przesłuchać w charakterze świadka, mamy wówczas dowód z zeznań świadka.

Oświadczenie może złożyć na piśmie w kwestii w której chce zabrać głos ze względu na interes społeczny i to oświadczenie stanowi dowód.

Trudno powiedzieć czy pod rządami nowego k.p.k. ta instytucja ożywiła się w praktyce.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich

Zakres uprawnień tego uczestnika przewidziany jest w ustawie o RPO. Ta ustawa przyznaje mu m.in.:

• Prawo żądania wszczęcia postępowania karnego w sprawie o przestępstwa publicznoskargowe

• Może żądać informacji o postępowaniu w danej sprawie w ramach prowadzonego przez siebie postępowania wyjaśniającego

• Art. 521 - może wnieść kasacje od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie

3. Prokurator Generalny

Może wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie

W pierwotnej wersji przepisy k.p.k. traktowały jednakowo uprawnienia prokuratora generalnego i ministra sprawiedliwości, które łączyły te dwie funkcje. Ustawa która jeszcze nie weszła w życie je rozdziela.

Nowela z 2003 rozdzieliła funkcje prokuratora generalnego i ministra sprawiedliwości - art. 592.

Art. 593

Tzw. nadzwyczajne wznowienie postępowania przygotowawczego, które zostało bezpodstawnie umorzone, leży w gestii Prokuratora Generalnego => jest to funkcja która wskazuje, że jest on rzecznikiem interesu społecznego. Chodzi przede wszystkim o to, aby nie dochodziło do utrzymania w mocy postanowień umarzających postępowanie przygotowawcze, gdy nie mają one podstawy prawnej - art.. 328

4. Instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie publicznoskargowym

Jej także ustawodawca przyznaje określone uprawnienia, ale na tych instytucjach (państwowych, samorządowych) spoczywa obowiązek zawiadomienia o przestępstwie. Jeżeli złożyły takie zawiadomienie to mają określone uprawnienia procesowe - art. 304 § 2 - jeżeli w ciągu 6 tygodni od powiadomienia organów ścigania nie otrzymały informacji o tym jaką decyzje ten organ podjął w kwestii wszczęcia, to mogą złożyć zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do sprawowania nadzoru nad organem któremu złożono zawiadomienie. Zażalenie jest skargą na bezczynność organów ścigania. Ponad to tej instytucji, która złożyła zawiadomienie przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.

DOWODY

Nazwa dowód jest wieloznaczna. Zarówno w języku prawnym, prawniczym, potocznym używamy tej nazwy w różnych znaczeniach i mimo tej wieloznaczności zwykle z kontekstu wypowiedzi nie trudno nam się zorientować w jakim znaczeniu w danym przypadku nazwa ta została użyta.

Dowód rozumiany jako:

1. źródło dowodowe - czyli źródło informacji o faktach, np. oskarżony, świadek, biegły, dokument, miejsce, rzecz

2. środek dowodowy - czyli informacje o faktach płynące z danego źródła dowodowego, np. wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadków, opinie biegłych, treść dokumentu, właściwości miejsca, rzeczy czy ciała

3. fakt dowodowy - okoliczność której istnienie lub nieistnienie jest przedmiotem dowodzenia.

Przedmiotem dowodzenia jest fakt główny => czyli fakt wypełniający znamiona przestępstwa.

Fakt uboczny - są to fakty z których wnioskujemy o istnieniu bądź nieistnieniu faktu głównego.

Np. fakt, że między oskarżonym a ofiarą zabójstwa dochodziło do konfliktów - to jest fakt uboczny.

4. sposób przeprowadzenia dowodu - np. oględziny, przesłuchanie, odczytanie dokumentu

5. czynność procesowa zmierzająca do ujawnienia określonych okoliczności - np. okazanie, konfrontacja osób przesłuchiwanych

6. ostateczny wynik procesu myślowego - udowodnienie określonych okoliczności

To są najczęściej spotykane znaczenia słowa „dowód”, ale nie wyczerpujący jest to katalog.

Przedmiot dowodzenia:

Fakty istnieją obiektywnie i niezależnie od podmiotu poznającego.

Przedmiotem dowodzenia są twierdzenia o faktach (fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy)

W przepisach prawa obowiązuje zasada, że prawo jest sądowi znane => iura novit curia.

Wśród źródeł prawa występują takie przepisy, których rozumienie wymaga wiedzy z innej dziedziny, np. techniki.

W związku z rozszerzającym się zakresem regulacji prawnej pojawia się nie jednokrotnie potrzeba zasięgania opinii biegłych z danej dziedziny, ale nie czy dany przepis obowiązuje tylko kwestia ustaleń danej normy. Zatem treść przepisów prawa może być przedmiotem dowodzenia w drodze powołania biegłych.

W nauce procesu karnego przyjmuje się że prawo obce (międzynarodowe) może być przedmiotem dowodzenia.

Czy wszystkie fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy wymagają dowodzenia? Nie wszystkie. Ustawodawca pozwala na pewne ułatwienia, wprowadzając tzw. notoryjność:

• Notoryjność powszechna - pewne fakty są znane ogółowi społeczeństwa i nie wymagają dowodu. Co nie oznacza, że dowodzenie tych faktów jest objęte zakazem. Sąd jest obowiązany uprzedzić strony o tym, że dany fakt znany jest powszechnie i dlatego nie będzie przeprowadzał dowodu na istnienie tego faktu. Gdyby się jednak pojawiły jakieś wątpliwości w tym zakresie to oczywiście dowód trzeba będzie przeprowadzić.

• Notoryjność sądową - obejmuje fakty znane sądowi z urzędu. Należy jednak zwrócić na nie uwagę stron - art. 168 (nie wyłącza to dowodu przeciwnego)

Ustawodawca wprowadza także domniemania:

• Faktyczne - polega na tym, że przyjmujemy dany fakt za istniejący bez dowodzenia tego z zaobserwowanych w toku doświadczenia życiowego powiązań przyczynowo-skutkowych.

Występuje poprzednik i następnik domniemania. Jeżeli wystąpił fakt A będący poprzednikiem to wystąpił fakt B będący następnikiem. I przyjmujemy istnienie faktu B na podstawie domniemania bez potrzeby dowodzenia.

Czy w procesie karnym jest miejsce na domniemania faktyczne? Otóż jest. Nie w każdym procesie przeprowadzamy dowód, że oskarżony w chwili czynu był poczytalny, że nie działał w obronie koniecznej, czy wstanie wyższej konieczności; domniemujemy, że te okoliczności nie wystąpiły. Gdyż rzadko spotykamy się z sytuacjami, kiedy tego rodzaju okoliczności występują. Na podstawie domniemania faktycznego przyjmujemy, że te okoliczności nie występują, że nie zachodzi żadna z okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną. Gdyby jednak jakiekolwiek wątpliwości w tym zakresie się pojawiły to konieczne jest przeprowadzenie dowodów celem wyjaśnienia wątpliwości.

Domniemań faktycznych nie można utożsamiać z dowodem z poszlak.

Przy dowodzie z poszlak przeprowadzamy dowód na istnienie faktów ubocznych. I na podstawie udowodnionych faktów ubocznych (poszlak) wnioskujemy o istnieniu bądź nieistnieniu faktu głównego. Czyli mamy tu do czynienia z dwuetapowym procesem dowodzenia:

1. Polega na dowodzeniu poszczególnych faktów ubocznych

2. Polega na wyciągnięciu wniosków z udowodnionych faktów ubocznych o istnieniu faktu głównego.

• Prawne - wynikają one z norm prawnych, np. domniemanie niewinności obalane z chwilą uprawomocnienia się wyroku stwierdzającego winę oskarżonego.

Domniemaniem prawnym jest także domniemanie prawidłowości prawomocnego orzeczenia sądowego.

Przystępuje się do wykonania prawomocnego orzeczenia gdy jest ono skazujące opierając się na domniemaniu, że jest to orzeczenie prawidłowe. Niewzruszalność tych orzeczeń zakłada, że są one prawidłowe. Przepisy jednak przewidują dopuszczalność w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia obalenie tego domniemania. Domniemania prawne niewzruszalne także obowiązują w procesie - art. 138, 139.

W każdym postępowaniu w którym dochodzi do stwierdzenia winy oskarżonego muszą być spełnione dwa warunki:

1. obiektywny - obiektywna przekonywalność dowodu

2. subiektywny - przekonanie

Te warunki muszą być spełnione niezależnie od tego z iloma i jakimi dowodami sąd ma do czynienia w danej sprawie.

Te warunki udowodnienia winy muszą być spełnione także w procesie poszlakowym. Udowodnione fakty uboczne czyli poszlaki muszą prowadzić do jednego tylko wniosku, mianowicie do tego, że oskarżony jest winien zarzucanego mu czynu. W przeciwnym razie nie może być mowy o wydaniu wyroku stwierdzającego winę, skazującego czy też warunkowo umorzonego postępowania. Nie może być taka sytuacja, że w procesie poszlakowym nie można na podstawie przeprowadzonych dowodów (udowodnionych faktów) w sposób jednoznaczny wskazać na winę oskarżonego, że są możliwe do przyjęcia także inne wersje zdarzenia niż inne wersje dotyczące winy, oraz niż to że oskarżony popełnił zarzucany mu czyn, bo wtedy nie ma mowy o udowodnieniu winy.

Rodzaje dowodów:

1. Kryterium - ten podział nie jest związany z zasadą bezpośredniości. Ten podział jest przeprowadzany z uwagi na fakt którego istnienie udowadniamy na podstawie tego dowodu.

1. Bezpośrednie - dowody wskazujące na fakt główny, np. wyjaśnienia oskarżonego, który przyznaje się do winy - opisuje bezpośrednio przebieg zdarzenia.

2. Pośrednie (zwane dowodami z poszlak) - odnoszą się do faktów ubocznych

2. Kryterium - ten podział jest przeprowadzony z punktu widzenia odległości źródła dowodowego od faktu dowodzonego. Podział ten wiąże się z zasadą bezpośredniości (zasada pierwszeństwa dowodów pierwotnych), która wymaga oparcia się przede wszystkim na dowodach pierwotnych.

1. Pierwotne - dowód z pierwszej ręki, zeznania złożone bezpośrednio przed sądem przez świadka

2. Pochodne (wtórne) - (dowód z dalszych źródeł) protokół zeznań odczytany przez sąd na rozprawie głównej (oryginał dokumentu to dowód pierwotny, jego kopia to dowód pochodny)

3. Kryterium - ten podział jest przeprowadzony z punktu widzenia prawa dowodowego. Z uwagi na formalizm przeprowadzania dowodu.

1. Ścisłe (zwane dowodem formalnym) - to dowód na którym może oprzeć się rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności prawnej, czyli o przedmiocie procesu rozstrzyga się na podstawie dowodu ścisłego. Wszystkie wymogi formalne określone przez prawo dowodowe muszą być spełnione.

2. Swobodne - to dowód na którym można oprzeć rozstrzygnięcia incydentalne (wpadkowe), np. kwestia zastosowania środka zapobiegawczego. To dowód który nie wymaga przestrzegania reguł prawa dowodowego. Rozstrzygając kwestię incydentalną organ procesowy może oprzeć się na wszelkich informacjach zawartych w aktach sprawy, np. obawa ucieczki czy matactwa oskarżonego.

4. Kryterium - to podział przeprowadzony ze względu na źródło dowodowe

1. osobowe - źródłem jest osoba; zeznania świadków, wyjaśnienia oskarżonych, opinie biegłych

2. rzeczowe - źródłem jest rzecz; właściwości miejsca, rzeczy, ciała.

Rozróżnienie w tym przypadku źródła i środka ma znaczenie z punku widzenia postępowania dowodowego, dlatego że nie wszystkie cechy danej rzeczy, która podlega oględzinom mają znaczenie w procesie poznania. Tylko określone właściwości, np. pozostawione na danej rzeczy ślady.

Dokument jest samoistnym dowodem, gdy interesuje nas treść dokumentu, czyli zapisana myśl. Dokument może występować także jako dowód rzeczowy, np. fałszerstwo.

Odrębnym źródłem dowodowym może być eksperyment procesowy. Może dostarczyć nieznanych wcześniej informacji z innych dowodów. Często przeprowadzany eksperyment ma celu zweryfikowanie informacji uzyskanych z innych źródeł.

Zakazy dowodowe to normy prawne zabraniające przeprowadzania dowodów w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenia w pozyskiwaniu dowodów.

1. zupełne - zabraniają przeprowadzenia jakiegokolwiek dowodu na daną okoliczność. Dana okoliczność nie może być przedmiotem dowodzenia za pomocą jakiegokolwiek dowodu.

2. niezupełne - zabraniają przeprowadzenia określonego dowodu. Z innych dowodów można korzystać celem udowodnienia danej okoliczności, ale z objętych zakazem korzystać nie wolno. Mogą zabraniać korzystania z określonego źródła lub środka albo mogą dotyczyć stosowania określonych metod. Dzielą się na:

1. bezwzględne - to takie, które nie mogą być uchylone

2. względne - w warunkach określonych przez ustawodawcę mogą być uchylone

Zakazy zupełne:

Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego (kształtującego) rozstrzygnięcia innego sądu - rozstrzygnięcia kształtującego prawo lub stosunek prawny => art. 8§2. To jest wyjątek od zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu. Sąd samodzielnie rozstrzyga wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne. Nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu.

Zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem - art. 108 - jest to istotna gwarancja niezawisłości sędziowskiej. To rozwiązanie pozwala sędziom wydającym orzeczenie w danej sprawie na zachowanie tajemnicy wypowiadanych poglądów (wypowiadania danego zdania na temat rozstrzygnięcia).

Zakaz wykorzystania i odtwarzania uprzednio złożonych zeznań osoby, która następnie skorzystała z przysługującego jej prawa odmowy zeznań lub została zwolniona od zeznawania - art. 186. Wykluczone jest tu posłużenie się jakimkolwiek dowodem, celem udowodnienia, że dana osoba złożyła określonej treści zeznania. Zakazem tym jest objęta wyłącznie treść zeznań, nie zaś okoliczności, których zeznania te dotyczyły.

Jeszcze pod rządami poprzednich kodeksów (1928, 1969) dyskutowany był problem czy zakaz ten obowiązuje również w razie śmierci świadka. Zakaz w takiej sytuacji nie działa. Zakaz powstaje wtedy gdy osoba taka oświadczy, że chce z takiego prawa odmowy skorzystać, skoro osoba nie żyje to oczywiście nie może złożyć oświadczenia. Zakaz taki wynika z wykładni gramatycznej art. 186, a ponad to wykładnia celowościowa za tym przemawia. Skoro świadek nie żyje, a proces jest na etapie postępowania sądowego, to odpadł interes dla ochrony którego owa konstrukcja prawna została wprowadzona.

Zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej zmierzającej do ujawnienia okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą w postaci zmiany miejsca pobytu, zatrudnienia lub wydania nowych dokumentów tożsamości- art. 14 ustawy o świadku koronnym z 1997 r.

Zakazy niezupełne - bezwzględne:

Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka:

Art. 178 - jest to zakaz bezwzględny, a więc nie może być uchylony.

Art. 245 - osoba zatrzymana ma prawo do kontaktu z adwokatem. Zatrzymanie nie oznacza iż doszło do wszczęcia postępowania przeciwko niemu, a więc nie ma osoba zatrzymana jeszcze statusu podejrzanego czyli nie korzysta z pomocy obrońcy, lecz może kontaktować się z adwokatem, celem zasięgnięcia porady prawnej. Adwokat również jest objęty tym zakazem.

Zakaz ten jest konsekwencją konstytucyjnego prawa do korzystania z pomocy obrońcy.

Tajemnica są objęte również dokumenty znalezione podczas przesłuchania dotyczące obrony.

Zakaz przesłuchiwania duchownego, co do faktów o których dowiedział się podczas spowiedzi.

Zakaz bezwzględny przewidują również przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego - objęte tym zakazem jest przesłuchanie osób w charakterze świadka, zobowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdrowia psychicznego na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznych co do faktów popełnienia czynu zabronionego.

Zakazy korzystania z niektórych innych niż świadek źródeł i środków dowodowych:

Zakaz powołania w charakterze biegłego - art. 196 - określa ten przepis kto nie może być biegłym. Odróżnia tutaj ustawodawca świadka faktycznego od świadka będącego uczestnikiem postępowania. Jeżeli ujawnią się przyczyny wyłączenia biegłego to wydana przez takiego biegłego opinia nie stanowi dowodu.

Zakaz przesłuchiwania w charakterze biegłego lekarza z zakresu ochrony zdrowia psychicznego również na okoliczność przyznania się osoby z zaburzenia psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego - art. 52 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.

Art. 199 - wprowadza również bezwzględny zakaz związany z biegłym. Nie można przesłuchać biegłego albo lekarza udzielającego pomocy medycznej na okoliczność dotyczącą zarzucanego czynu oskarżonemu.

Zakazu dotyczącego ujawniania oświadczeń oskarżonego nie stosuje się w wypadku przeprowadzania badań wariograficznych. Ta metoda została dopuszczona przez k.p.k. poprzez nowelę z 2003 r.

Art. 6 ustawy o świadku koronnym - zakaz wykorzystania jako dowodu wyjaśnień złożonych przez podejrzanego, który miał być świadkiem koronnym. Ale prokurator nie wystąpił z wnioskiem o przyznanie mu takiego statusu, dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego, albo prokurator wystąpił z takim wnioskiem, ale sąd go nie uwzględnił.

26.01.2010 (15)

Zakazy niezupełne - względne:

Mogą być usunięte w warunkach określonych przez przepisy k.p.k.

1. Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka osoby, która korzysta z przysługującego jej prawa odmowy zeznań

To prawo przysługuje osobie najbliższej dla oskarżonego, stanowi o tym art. 182 § 1.

Krąg osób najbliższych jest określony w art. 115§11 k.k. „Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.” - ta definicja ma również zastosowanie na gruncie prawa procesowego. Chodzi tu także o konkubinat. „… także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” - w obecnych czasach mówi się o zjawisku homoseksualizmu i w związku z tym powstał problem czy osoby pozostające w związku homoseksualnym mają prawo odmówić zeznań. SN prezentuje stanowisko, że nie. Jednak k.p.k. wyraża możliwość zwolnienia w art. 185, ale konieczne jest zezwolenie, bo nie przysługuje ono z mocy ustawy.

Prawo odmowy zeznań przysługuje osobie, która jest oskarżona o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem

Prawo odmowy zeznań przysługuje podmiotowi z art. 416 (chodzi o podmiot zobowiązany do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa innej osoby)

Prawo odmowy zeznań przysługuje przedstawicielowi podmiotu zbiorowego odpowiedzialnego za czyny karalne pod groźbą kary.

Z prawa odmowy zeznań można korzystać najpóźniej przed rozpoczęciem pierwszego przesłuchania w postępowaniu sądowym, wynika to z art. 186

2. Zakaz przesłuchiwania świadka, który uzyskał zwolnienie od zeznań z uwagi na szczególnie bliski stosunek osobisty z oskarżonym

Art. 185

Krąg osób najbliższych jest zamknięty w rozumieniu art. 115§11 k.k. Ustawodawca jednak wyszedł z założenia, że poza tymi osobami które zaliczył do osób najbliższych mogą występować szczególnie bliskie stosunki osobiste osoby wezwanej do udziału w procesie w charakterze świadka z oskarżonym, np. stosunek przyjaźni

Osoby pozostające w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym nie mają prawa odmowy zeznań z mocy ustawy, tylko muszą wnosić o zwolnienie ich przez organ procesowy. Organ może zwolnić, jeśli owo zezwolenie uzyskają to obowiązuje w stosunku do nich zakaz przesłuchiwania ich w charakterze świadka, lub też mogą wnosić o zwolnienie ich od obowiązku odpowiedzi na poszczególne pytania

3. Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadków, powołania w charakterze biegłych, osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego - chyba że te osoby wyrażą na to zgodę

Art. 581

4. Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka, powołania w charakterze biegłych osób korzystających z immunitetu konsularnego, w zakresie okoliczności związanych z wykonywaniem przez te osoby funkcji urzędowych lub służbowych - przesłuchanie jest dopuszczalne za zgodą tych osób

5. Zakaz przesłuchiwania osób związanych tajemnicą państwową (zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej), na okoliczności objęte tą tajemnicą

Pojęcie tajemnicy państwowej zostało określone w ustawie o ochronie informacji niejawnych - art.2. Można taką osobę zwolnić od zachowania tajemnicy - zgodnie z art. 179 (tajemnica państwowa); ani prokurator ani sąd nie mają prawa zwolnienia tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej, decyduje o tym organ przełożony. Zwolnienia wolno odmówić tylko wtedy gdy złożenie zeznania wyrządzić by mogło poważną szkodę państwu. Przesłuchanie takich osób co do których organ przełożony udzielił zezwolenia na ich przesłuchanie odbywa się z wyłączeniem jawności rozprawy - art. 181-wyłączenie jawności podczas przesłuchania.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości do wydania którego delegacja jest zawarta w art. 181§2 - zostały w nim określone zasady postępowania z protokołami przesłuchań osób zwolnionych od zachowania tajemnicy, nie tylko państwowej, ale także służbowej związanej z wykonywaniem zawodów lub funkcji

6. Zakaz przesłuchiwania osób obowiązanych do zachowania tajemnicy służbowej, zawodowej lub związanej z wykonywaniem funkcji

Art. 180 - czyli decyzje podejmuje tu sąd lub prokurator

7. Zakaz związany z przesłuchaniem osób w charakterze świadków na okoliczności objęte tajemnicą szczególną (dotyczy to tajemnicy adwokackiej, radcy prawnego, notarialnej, lekarskiej i dziennikarskiej)

Zakaz jest uregulowany przez ustawodawcę w sposób szczególny

Są to zawody zaufania publicznego.

Poprzedni kodeks nie zawierał odpowiednika dzisiejszego art. 180§2. Z prawa przesłuchania dziennikarza na okoliczności objęte tajemnicą dziennikarską (prawo prasowe) przewiduje obowiązek (czyli nakłada na dziennikarza obowiązek) przestrzegania tajemnicy dziennikarskiej. W związku z tym została wywołania wielka „burza” wśród przedstawicieli świata dziennikarskiego, kiedy to sąd wezwał dziennikarza w charakterze świadka zaś ten zastawiał się tajemnicą dziennikarską. Sąd uznał, że zachodzi tutaj bezpodstawna odmowa zeznań i zastosował środki przymusu mające na celu wyegzekwowanie obowiązku złożenia przez tego dziennikarza zeznań. W związku z tym SN na tle tej sprawy (problem pojawił się pod rządami kodeksu z 1969 roku), stanął na stanowisku, że przepis k.p.k. stanowi lex specialis w stosunku do przepisu prawa prasowego przewidującego obowiązek zachowania tajemnicy dziennikarskiej. Jednak że SN dając pierwszeństwo przepisowi k.p.k. dopuszczającego możliwość zwolnienia od obowiązku zachowania tajemnicy, przesłuchania w charakterze świadka dziennikarza na okoliczności objęte tą tajemnica, wskazał jednocześnie że po taki środek dowodowy sięgać należy w ostateczności, a mianowicie wtedy, jeżeli bez przesłuchania tego świadka i zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy nie jest możliwe należyte wyjaśnienie okoliczności sprawy. Jeżeli dobro wymiaru sprawiedliwości tego wymaga. Jeżeli zaś istnieje możliwość wyjaśnienia okoliczności sprawy bez konieczności zwalniania dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej to należy z tego dowodu rezygnować poprzestając na innych dowodach. Ten kierunek rozwiązania przyjął k.p.k. w roku 1997.

Art. 180§2-5

Zakazy dowodowe niezupełne związane z ze stosowaniem niedopuszczalnych metod przesłuchania

To są zakazy niezupełne, ale mają charakter bezwzględny, nie mogą być uchylone.

Art. 171 - przepis ten nie pozwala na korzystanie z wyjaśnień, zeznań lub innych oświadczeń złożonych w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskanych wbrew zakazom wymienionym w §5. Takie wyjaśnienia nie mogą służyć za dowód i podlegają dyskwalifikacji.

Pełna swoboda wypowiedzi, nie może być ograniczona, gdyż ograniczenie powoduje dyskwalifikację dowodu.

Polski ustawodawca nie wprowadził do systemu prawa procesowego konstrukcji znanej w systemie amerykańskim jako „owocu zatrutego drzewa” - oznacza to, że jeżeli oskarżony złożył wyjaśnienia w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi to w ramach tych wyjaśnień, np. w wypadku stosowania względem niego przymusu fizycznego, ujawnił miejsce narzędzi za pomocą których popełnił przestępstwo, czy też przedmioty pochodzące z przestępstwa. To te przedmioty mają znaczenie dowodowe i nie podlegają dyskwalifikacji, są to dowody rzeczowe, pod warunkiem że organ nie ma wątpliwości, że są to właśnie przedmioty za pomocą których dokonano przestępstwa. Sąd nie pyta w jaki sposób doszło do odnalezienia tych rzeczy. Koncepcja „owocu zatrutego drzewa” oznacza iż owoc drzewa zatrutego również jest zatruty. Czyli dyskwalifikacji podlegać będą nie tylko same wyjaśnienia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi, ale także wszystkie inne dowody uzyskane dzięki tym wyjaśnieniom. Jest to konstrukcja niezwykle rygorystyczna i ma znaczenie gwarancyjne, gdyż dyskwalifikacja wszelkich dowodów, które pochodzą z nielegalnego źródła daje gwarancję, że organ ścigania nie będzie po nie sięgał. W rezultacie czego mówi się, że jest to konstrukcja zbyt daleko idąca, gdyż dochodzi w praktyce do przypadków w których nie jest możliwe wobec braku dowodów udowodnienie winy oskarżonego.

Mówi się o erozji tej koncepcji, bo praktyka staje czasami wobec niemożności udowodnienia tezy oskarżenia wobec dyskwalifikacji zakwestionowanych dowodów.

Jakich metod zabrania nasz ustawodawca?

• Art. 171 § 1-4

• Art. 171§5

Wniosek dowodowy:

Dowody zgodnie z art. 167 przeprowadza się z urzędu, na wniosek strony, a także podmiotu określonego w art. 416

Strony mają prawo składać wnioski dowodowe już w postępowaniu przygotowawczym, art. 315

Wnioski dowodowe mogą składać także biegli, którzy mogą wnioskować o powołanie biegłych innych specjalności, np. psychiatra może wskazywać na potrzebę powołania biegłego psychologa. Ponadto biegli psychiatrzy mogą złożyć wniosek o przeprowadzenie badań oskarżonego w zamkniętym zakładzie leczniczym, jeżeli na podstawie badań ambulatoryjnych nie jest możliwe wydanie opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, to biegli w razie zgłoszenia takiej konieczności, to badanie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym tylko wtedy gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo - decyduje o tym sąd, określając miejsce i czas trwania obserwacji. Jeżeli biegli złożą taką potrzebę w postępowaniu przygotowawczym to prokurator występuje do sądu w wnioskiem o wydanie postanowienia o skierowanie na obserwację w zakładzie zamkniętym.

Wniosek dowodowy => jest oświadczeniem woli o charakterze postulującym. Może on być przez organ procesowy uwzględniony bądź oddalony. K.p.k. wyraźnie określa w jakich przypadkach wniosek może być oddalony. Ustawodawca polski nie przewiduje tzw. prekluzji dowodowej, to znaczy że termin przewidziany do złożenia wniosku dowodowego nie ma charakteru prekluzyjnego, co oznacza że niezgłoszenie wniosku w terminie określonym nie pozbawia strony prawa do złożenia wniosku w terminie późniejszym. Dopóki toczy się postępowanie strona może złożyć wniosek dowodowy, nawet w postępowaniu odwoławczym, jeśli uważa, że organ I instancji nieuwzględnił niesłusznie wniosku dowodowego, który był zgłaszany bądź też takie możliwości przeprowadzenia dowodów dopiero wtedy się pojawiły, po zakończeniu postępowania przed sądem I instancji

Wniosek dowodowy powinien wskazywać:

• Tezę dowodową, czyli okoliczności które mają być udowodnione

• Dowód, czyli czy to mają być zeznania świadka, czy opinia biegłych, czy przeprowadzenie eksperymentu

• Można określić także sposób przeprowadzenia dowodu, np. można zażądać przeprowadzenia konfrontacji osób przesłuchiwanych

Wniosek może zmierzać do wykrycia dowodu lub oceny właściwego dowodu. Można np. zażądać przesłuchania świadka celem wskazania, iż przesłuchany świadek mówił nieprawdę - czyli celem podważenia wiarygodności zeznań świadka.

Oddalenie wniosku wymaga formy postanowienia, które nie jest jednak zaskarżalne, gdyż oddalenie wniosku dowodowego nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu wniosku chociażby nieujawniły się nowe okoliczności. Organ procesowy oddala wniosek, a następnie go uwzględnia, bo uznał, że okoliczności sprawy wymagają jego uwzględnienia.

Podstawa prawna oddalenia wniosku dowodowego: - art. 170, zawiera zamknięty katalog podstaw oddalenia wniosku dowodowego i nie podlega wykładni rozszerzającej.

Obrońca nie jest uprawniony do złożenia wniosku dowodowego celem wykazania okoliczności niekorzystnych dla oskarżonego. Tego wniosku nie można uwzględnić gdyż jest to czynność dokonana przez osobę nieuprawnioną, a zatem jest czynnością bezskuteczną. Pozostawia się ten wniosek bez rozpoznania, ale nie oznacza to, iż dowód, który wskazany został we wniosku nie może być przeprowadzony, ponieważ może on być przeprowadzony z urzędu jeśli organ procesowy uzna że teza wskazuje na istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy.

23.02.2010 (16)

Charakterystyka poszczególnych dowodów:

Wyjaśnienia oskarżonego:

Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym pełnią dwojaką rolę. Są środkiem dowodowym a zarazem środkiem ochronnym.

Dotychczasowe uwagi dotyczące wyjaśnień oskarżonego koncentrowały się na wyjaśnieniach jako środku dowodowym.

Wyjaśnienia oskarżonego są środkiem dowodowym który podlega ocenie organu procesowego.

Oskarżony na prawo składać wyjaśnienia, nie ma zaś takiego obowiązku. Może bez podania powodów odmówić w ogóle składania wyjaśnień bądź też odpowiedzi na poszczególne pytania. Musi być o tym prawie pouczony.

Zasadą jest iż oskarżony składa wyjaśnienia ustnie - ta czynność jest utrwalana w formie protokołu - art.143 §1 pkt.2.

W postępowaniu przygotowawczym - art. 176 - oskarżony może złożyć wyjaśnienia na piśmie w toku przesłuchania. Nie ma takiej możliwości w postępowaniu sądowym.

Pierwotna wersja k.p.k. dopuszczała możliwość złożenia na piśmie wyjaśnień przez oskarżonego także w postępowaniu jurysdykcyjnym. Jednakże nowela styczniowa z 2003 r. ograniczyła obecnie tę możliwość do postępowania przygotowawczego.

Warunkiem tego aby wyjaśnienia stanowiły dowód jest to by zostały one złożone w warunkach gwarantujących swobodę wypowiedzi. Chodzi o to by swoboda wypowiedzi (wyjaśnień) złożonych na piśmie przez oskarżonego była zachowana, stąd też konieczność zapewnienia takich warunków oskarżania.

Regułą jest umożliwienie w postępowaniu przygotowawczym złożenia na piśmie przez oskarżonego wyjaśnień.

Pisemne wyjaśnienia oskarżonego muszą być przez niego podpisane z zaznaczeniem daty ich złożenia i stanowią załącznik do protokołu przesłuchania. Wyjaśnienia stanowią załącznik do protokołu co znaczy, że dzielą one losy protokołu, i nie mają bytu samodzielnego. Nie może być taka sytuacja, że przepis nie pozwala na odczytanie protokołu wyjaśnień (art. 389).

Przyznanie się oskarżonego do winy było królową dowodów.

Obecnie szereg rozwiązań pozwala na skrócenie procesu w wypadku przyznania się oskarżonego do winy - art. 388. Tu winę należy rozumieć jako odpowiedzialność czyli przyznanie się do odpowiedzialności. To przyznanie się nie może budzić wątpliwości w świetle innych dowodów. Ten przepis pozwala jedynie na ograniczenie postępowania dowodowego nie zaś na zaniechanie przeprowadzenia dalszych dowodów. W oparciu o ten przepis sąd nie może poprzestać tylko na przyznaniu się oskarżonego do winy.

Odpowiednik art. 388 zawarty w kodeksie z 1969 r. pozwala na szersze możliwości w zakresie ograniczenia postępowania dowodowego.

W art. 335 § l zakłada się możliwość wystąpienia przez prokuratora z wnioskiem o skazanie oskarżonego bez rozprawy, przy czym wystąpienie takie prokurator musi uzgodnić z oskarżonym, a więc musi mieć na to jego zgodę. Co więcej, jeżeli zachodzą warunki do wystąpienia z takim wnioskiem, a w świetle zebranych materiałów wyjaśnienia podejrzanego nie budzą wątpliwości, dalszych czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym można nie przeprowa­dzać (art. 335 § 2). W odróżnieniu od wskazanego wyżej art. 388, tym razem nie pada formalnie wymóg, by podejrzany przyznał się do winy. Można też wyobrazić sobie, że podejrzany nieprzyznający się ze względów taktycznych wyraża zgodę na przedmiotowy wniosek, tak jak można sobie wyobrazić także formalne przyzna­nie się przy braku dostatecznych dowodów winy. Sytuacjom tym może zapobiec uprawnienie sądu do nieuwzględniania ta­kiego wniosku (art. 343 § 7).

W art. 335 § 2 zakłada się, iż przy zaistnieniu podstaw do złożenia wniosku o skazanie bez rozprawy, a więc przy istnieniu podstaw do wystąpienia z oskarżeniem, wyjaśnienia podejrzanego mają nie budzić wątpliwości „w świetle zebranych dowodów", aby możliwe było zaniechanie dalszego postępowania dowodowego w toku śledztwa (dochodzenia). Wykluczyć należy, że mogą to być wyjaśnienia nieprzyznającego się podejrzanego. Na podstawie art. 335 § 2 milcząco zatem zakłada się przyznanie podejrzane­go do winy i od tego warunkuje koncesję w kierunku przyspieszenia procesu

W art. 387 przewidziano możliwość wystąpienia przez samego oskarżo­nego z wnioskiem o określone skazanie go bez postępowania dowodowego.

Jednym z warunków uwzględnienia tego wniosku jest, by okoliczności popełnie­nia przestępstwa nie budziły wątpliwości (art. 387 § 2). Trudno byłoby przyjąć, że w sytuacji, gdy wniosek o skazanie składa sam oskarżony, a okoliczności popełnie­nia przezeń czynu mają nie budzić wątpliwości, można wniosek taki uwzględnić, gdy oskarżony nie przyznaje się do winy. Założyć zatem trzeba, że skorzystanie przez oskarżonego z możliwości wskazanej w art. 387 wymaga od niego nie-budzącego wątpliwości przyznania się do winy.

Szczególnym rodzajem wyjaśnień jest tzw. pomówienie. Rzadko zdarza się, aby przez to pojęcie rozumiano jedynie fałszywe (nieprawdziwe, bezpodstaw­ne) oskarżanie innej osoby o popełnienie czynu zabronionego. Z założenia nie jest istotne, czy pomówienie jest fałszywe, chodzi natomiast o zarzucanie innej osobie, że popełniła lub współuczestniczyła w popełnieniu przestępstwa. W judykaturze najczęściej wskazuje się właśnie na te dwa rodzaje pomówień, czyli takie, przy którym oskarżony zrzuca całkowicie odpowiedzialność za zarzucany mu czyn na inną osobę, i takie, w którym - sam się przyznając - obciąża jednocześ­nie inną osobę (współoskarżonego) współuczestnictwem w czynie

Możliwe jest pomówienie innej osoby o inny niż zarzucany oskarżonemu czyn, np. funkcjonariusza Policji o tzw. niedozwolone metody prze­słuchania, które wyłączyły jego swobodę wypowiedzi, czy też w ogóle o przestępne zachowanie niemające nic wspólnego z obroną w danej sprawie. Odpowiedzialność oskarżonego za fałszywe oskarżenie (art. 234 k.k.) innej osoby w ramach składa­nych wyjaśnień może wchodzić w rachubę jedynie wtedy, gdy uczynił on to tylko przy okazji swej obrony, a więc bez związku z nią lub nie dla tej obrony, lecz np. dla ochrony rzeczywistych współuczestników zdarzenia przestępnego.

W orzecznictwie SN trafnie wskazuje się, że dla przyjęcia pomówienia za podstawę ustaleń faktycznych wymagane jest, aby było ono: „logiczne, konsekwentne i wsparte innymi dowodami, przy czym nie jest obojętna dla oceny osobowość zarówno pomawiającego jak i obciążonego”.

Zeznania świadka:

Świadek jest osobowym źródłem dowodowym. Zaś jego zeznania są środkiem dowodowym.

Dwa znaczenia świadka:

• osoba będąca świadkiem czynu

• świadek jako uczestnik procesu czyli osoba powołana do udziału w procesie w takim charakterze przez organ procesowy

Przepisy k.p.k. posługują się określeniem świadka w tych dwóch znaczeniach.

Np. art. 40 który reguluje instytucję sędziego niezdolnego do orzekania. Wyłączenie sędziego - art. 40 § 1 pkt 4. Tu można także wyróżnić dwie sytuacje, zatem powołanie w charakterze świadka czyli występuje jako uczestnik procesu, a także jako świadek czynu.

Nas interesować będzie świadek jako uczestnik procesu karnego. Czyli chodzi o osobę wezwaną przez organ procesowy do udziału w postępowaniu karnym.

Na świadku spoczywa szereg obowiązków - art. 177 (art. 234 k.k.). Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Stawić się w miejscu i czasie wskazanym w wezwaniu wysłanym przez organ procesowy i przebywać w tym miejscu do czasu zwolnienia go przez organ procesowy. Ma obowiązek złożenia zeznań prawdziwych. Za zeznawanie nieprawdy lub zatajenie prawdy podlega odpowiedzialności karnej zgodnie z art. 233 k.k. Warunkiem tej odpowiedzialności jest uprzedzenie świadka o odpowiedzialności lub odebranie przyrzeczenia, które to przyrzeczenie odbiera od świadka sąd lub sędzia wyznaczony - art. 187. W postępowaniu przygotowawczym podpisuje świadek oświadczenie, że został uprzedzony o odpowiedzialności - art. 190§2.

Treść (forma) przyrzeczenia - art. 188.

Art. - 189 - zwolnienie od przyrzeczenia

Obowiązek poddania się badaniom - art. 192. Świadek poddał się oględzinom a następnie skorzystał z prawa odmowy zeznań (zakaz zupełny określony w art. 186) To jednak nie dotyczy protokołu oględzin ciała, które podlegają ujawnieniu na rozprawie i nie są objęte zakazem.

W wyegzekwowaniu obowiązków spoczywających na świadku służą środki przymusu - art. 285, 286.

W razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania można zastosować aresztowanie - art. 287

Uprawnienia świadka:

Świadek ma prawo odmowy zeznań gdy jest osobą najbliższą (art. 115 k.k.) - art. 185 - zwolnienie z obowiązku zeznawania.

Art. 182 - prawo do odmowy składania zeznań

Wyłonił się problem, czy prawo odmowy zeznań przysługuje osobie pozostającej we wspólnym pożyciu w związku homoseksualnym? SN wypowiedział się negatywnie w tej kwestii.

Kto powinien wypowiedzieć się o przedmiocie odmowy zeznań składanych przez małoletniego. Są tu zdania podzielone. SN kilkakrotnie dał wyraz swemu stanowisku mówiąc, że sam świadek powinien taką decyzję podjąć, zaś w doktrynie można spotkać odmienne stanowisko.

W procesach wieloosobowych (złożonych) kiedy występuje kilku oskarżonych - prawo odmowy nie przysługuje w stosunku do wszystkich oskarżonych. Nie można złożonych zeznań przez świadka wykorzystać przy wydaniu orzeczenia w stosunku do tego oskarżonego który dla świadka jest osobą najbliższą.

Zdarzyć się może taka sytuacja, że czyny wszystkich współoskarżonych są tak ściśle ze sobą powiązane, że składanie zeznań z pominięciem czynu oskarżonego który jest osobą najbliższą dla świadka de facto jest niemożliwe.

Art. 183 - prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie.

Art. 185a (przesłuchanie pokrzywdzonego poniżej lat 15) - chcąc chronić nieletniego przez powtórną traumą, ustawodawca w drodze nowelizacji wprowadził szczególną regulację dotyczącą przesłuchania świadka - chodzi tu o ochronę pokrzywdzonego. W praktyce jednak nierzadko pojawiają się takie przypadki, że przesłuchanie odbywa się w fazie in rem. Obrońca występuje od momentu prowadzenia

Ten procedurę rozszerzono na świadka z art. 185b (przesłuchanie świadka poniżej lat 15).

Świadek incognito (świadek anonimowy):

Instytucja ta została wprowadzona do polskiego ustawodawstwa w 1995 r.

Instytucja świadka anonimowego (incognito) - zarówno w poprzednim, jak i w obecnym k.p.k. - występuje w dwu postaciach.

1. tzw. świadka anoni­mowego sensu largo, przewiduje art. 191 § 3 (art. 173 § 3 d. k.p.k.) i jest to jedy­nie częściowe utajnienie niektórych danych indentyfikujących świadka. Świadek może zastrzec (decyzja należy do niego) dane odnośnie do swego miejsca zamieszkania (i tylko takie) jedynie do wiadomości prokuratora lub sądu, jeże­li wykaże istnienie uzasadnionej (popartej faktami) obawy użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osób mu najbliższych w związku z jego czyn­nością składania zeznań.

2. Instytucję utajnienia sensu stricto przewiduje zaś art. 184 k.k. Zakłada on obec­nie, że utajnienie świadka może nastąpić, gdy zachodzi „uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej". Przez mienie „w znacz­nych rozmiarach" należy rozumieć nie mienie (szkodę) „znacznej wartości" w uję­ciu art. 115 § 5 i 7 k.k. (powyżej 200-krotności najniższego wynagrodzenia), ale szkodę, której rozmiary- a nie wartość - są znaczne. Chodzi zatem o obawę takiej szkody, która dla świadka (jego najbliższych) jest znaczna, czyli - z uwagi na ich stan majątkowy - wyjątkowo poważna. Wskazane zagrożenia (obawy) powinny być realne, zarówno w rozumieniu samego świadka, jak i dla organu procesowego. Nie jest natomiast istotne, kto wychodzi z inicjatywą utajnienia: świadek czy or­gan. Z pewnością jednak nie można anonimizować świadka wbrew jego woli („na siłę", bez liczenia się z jego zdaniem), choćby w ocenie organu obawa taka istniała, co do której wszak świadka nie przekonano i chce on zeznawać jawnie.

Przy istnieniu wskazanych podstaw wydaje się postanowienie o anonimizacji świadka, czyli „o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych". Rozwiązanie to, wprowadzone nowelą z 10 stycznia 2003 r., stanowi częściowo powrót do ujęcia z k.p.k. z 1969 r. (art. 164a d. k.p.k.), jako że dotąd k.p.k. zakładał utajnienie jedy­nie „danych osobowych świadka", z tym że w dalszych przepisach mówił mimo to o uniemożliwieniu ujawnienia „tożsamości świadka" Powrót do poprzedniego ujęcia jest tu, częściowy, gdyż przepis mówi wprawdzie znowu o utajnieniu okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamo­ści świadka, ale zastrzega, że odnosi się ono tylko do takich okoliczności, które „nie mają [...] znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie" (art. 184 § l zd. 1 in fine). Pomijając niefortunność użytego określenia, gdyż dowodów na okoliczności nie­istotne dla sprawy w ogóle się nie przeprowadza, należy przyjąć, że zastrzeżenie powyższe oznacza, iż nie wolno utajniać takich okoliczności, które mają istotne znaczenie dla ustalenia przebiegu zdarzenia przestępstwa i sprawstwa oskarżo­nego. Albo zatem okoliczności te będą tak podane przez świadka i odnotowane w protokole, że ich ujawnienie nie stworzy niebezpieczeństwa dla poznania jego osoby, albo też podanie ich stronom oznacza ujawnienie osoby tego świadka. Ak­tualny pozostaje wówczas pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy, że w tej ostat­niej sytuacji powinnością organu, z uwagi na lojalność wobec świadka, jest poin­formowanie go o powyższym i uzyskanie jego zgody na jawne składanie zeznań albo pominięcie w ogóle tych zeznań. Jeżeli natomiast osoba świadka nie zostałaby ujawniona, to sam fakt powołania tej samej osoby przez stronę przeciwną w cha­rakterze świadka jawnie zeznającego nie eliminuje jej anonimizacji. Mogą istnieć dwa środki dowodowe pochodzące z tego samego źródła.

Z natury rzeczy świadkiem incognito nie powinien być pokrzywdzony, ale już przy ich znacznej liczbie uznać to należy za dopuszczalne. Nie powinna być też nim osoba widziana, rozpoznawana i wskazywana jako świadek zdarzenia przez
oskarżonego lub innych świadków. Najbardziej zasadne jest anonimizowanie jako świadka osoby przypadkowej, niedostrzeżonej przez innych świadków zdarzenia lub jego uczestników, osoby czyniącej spostrzeżenia np. w tłumie (na meczu czy podczas innej masowej imprezy lub zabawy).

Postępowanie w przedmiocie utajnienia świadka objęte jest tajemnicą państwo­wą (art. 184 § l zd. 2). Wydaje je prokurator w postępowaniu przygotowawczym, a sąd w procesie przed sądem. W postanowieniu pomija się dane osobowe świadka.
Na postanowienie w sprawie utajnienia świadka służy zażalenie oskarżonemu i świadkowi, a gdy wydał je sąd - także prokuratorowi (art. 184 § 5), każdemu z nich w zakresie, w jakim podmiot ten ma interes prawny w zaskarżeniu (decy­zja pozytywna czy odmowna). Zażalenie to wnosi się w terminie 3 (a nie 7) dni (art. 184 § 5 zd. 1 infine). Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd właściwy dla danej sprawy, a na decyzję sądu - sąd wyższego rzędu (art. 184 § 5
zd. 2). Postępowanie zażaleniowe też objęte jest tajemnicą państwową (art. 184 § 5 zd. 3). W razie uwzględnienia zażalenia protokół przesłuchania świadka jako anonimowego podlega zniszczeniu, o czym czyni się wzmiankę w aktach spra­wy (art. 184 § 6). Szczegółowe zasady postępowania z protokołami przesłuchań świadka incognito i samego przesłuchania określa rozporządzenie MS z 18 czerw­ca 2003 r.

W razie utajnienia świadka przesłuchuje go jedynie prokurator lub sąd; ten ostatni może zlecić przesłuchanie sędziemu wyznaczonemu ze składu (art. 184 § 3 zd. 1). Przesłuchanie następuje w miejscu i w sposób uniemożliwiający ujaw­nienie okoliczności, które pozwalałyby poznać osobę świadka (art. 184 § 3 zd. 2), a więc z ewentualnym użyciem odpowiednich środków technicznych. Tylko w przesłuchaniu świadka przez sąd lub sędziego mają prawo wziąć udział oskar­żony i obrońca, a także prokurator, z tym że oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uznaje to za konieczne (art. 184 § 3 zd. 3). Możliwe jest też przesłuchanie takiego świadka na odległość z udziałem owych podmiotów (art. 177 § la i 184 § 4). Nie jest natomiast obecnie - po l lipca 2003 r. - możliwe sądowe przesłuchiwanie świadka incognito pod nieobecność obrońcy i prokuratora, a więc z tzw. zadawaniem pytań na piśmie, otrzymywaniem na nie odpowiedzi w protokole przesłuchania.

Podkreśla się to w orzecznictwie SN, wskazując, że po l lipca 2003 r. sądowe prze­słuchanie świadka anonimowego powinno odbywać się przy udziale także oskar­żonego i obrońcy, którzy powinni być powiadomieni o miejscu i czasie przesłucha­nia, a niedopuszczalne jest żądanie, aby przedłożyli oni sądowi na piśmie swoje pytania do świadka, które sąd zada mu podczas przesłuchania prowadzonego pod nieobecność tych podmiotów.

Kodeks wprowadza, po nowelizacji z 10 stycznia 2003 r., wyraźnie możliwości zmiany decyzji o utajnieniu w toku dalszych czynności.

Zakłada się więc, że sam świadek może do zamknięcia przewodu sądowego w I instancji wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o jego utajnie­niu; może to nastąpić także po uchyleniu wyroku w trybie instancji, gdyż ustawa nie wymaga, aby nastąpiło to na pierwszej rozprawie w danej sprawie (art. 184 § 7). Chodzić tu będzie najczęściej o sytuacje, gdy w ocenie samego świadka nie ma już obaw, które dawały mu zasadnie powód do dotychczasowego utajnienia (np. zmarł jeden z oskarżonych, ten, który stwarzał to zagrożenie). Na postanowienie w tym przedmiocie służy zażalenie (art. 184 § 7 zd. 2); może je złożyć świadek lub oskarżony w razie odmowy uchylenia, a prokurator także w razie uchylenia postanowienia (art. 184 § 5 w zw. z § 7 zd. 3); składa sieje też w terminie 3 dni. W razie uchylenia postanowienia protokół przesłuchania świadka podlega ujaw­nieniu (art. 184 § 7 zd. 4). Nie ma przeszkód w dodatkowym przesłuchaniu wów­czas tegoż świadka.

W orzecznictwie wskazuje się w związku z tym rozwiązaniem, że w sytuacji gdy świadek anonimowy oświadcza, iż nie czuje się zagrożony, sąd - po upewnieniu się, że świadek ten występuje w ten sposób o uchylenie anonimizacji - powinien niezwłocznie rozstrzygnąć w kwestii tego wniosku, powiadamiając o tym świadka lub doręczając swe postanowienie świadkowi, a także oskarżonemu, jego obrońcy i prokuratorowi (jeżeli nie byli obecni przy ogłaszaniu tego rozstrzygnięcia), wraz z pouczeniem o trybie jego zaskarżenia, podnosząc też, iż nie można przy podej­mowaniu decyzji odnośnie do takiego wniosku przesądzać sposobu postąpienia świadka po uchyleniu jego utajnienia, jak i z góry zakładać, że jego nowe zeznania będą zmienione, a przez to i nieprawdziwe.

Uchylenie postanowienia o utajnieniu może też nastąpić z urzędu lub na wniosek prokuratora (art. 184 § 8). Uchylić je może samodzielnie prokurator w postę­powaniu przygotowawczym lub sąd na jego wniosek w sądowym stadium procesu. Może to mieć miejsce wtedy, gdy:

1. ustalono, że w rzeczywistości nie istniały obawy uzasadniające utajnienie, na­tomiast samo ich odpadnięcie w toku procesu nie stwarza tu jednak możliwości uchylenia;

2. nastąpiło ujawnienie osoby świadka w toku procesu, bez względu na przyczy­ny takiego ujawnienia; jak wskazano wyżej, nie jest jednak ujawnieniem samo wezwanie tej osoby na świadka jawnie zeznającego na wniosek strony przeciw­nej, nie można natomiast wykluczyć ujawnienia osoby świadka jako anonimo­wego w trakcie składania przez niego jawnych zeznań;

3. świadek ten złożył świadomie fałszywe zeznanie, przy czym nie chodzi tu jedynie o to, że sąd nie dał wiary temu świadkowi, lecz należy wykazać okolicz­ności, z których wynika, iż świadomie zeznawał on fałszywie.

Na postanowienie w kwestii uchylenia służy zażalenie na tych samych zasadach, o których wyżej była mowa. W razie uchylenia postanowienia protokół zeznań świadka incognito podlega ujawnieniu w całości (art. 184 § 8 zd. 3).

W orzecznictwie wskazuje się, iż w razie śmierci świadka anonimowego w toku procesu jego zeznania powinny być ujawnione stronom, ale tylko wtedy, gdy w wyniku tej śmierci nie istnieje już obawa niebezpieczeństwa, która stała się podstawą anonimizacji, a więc gdy z uwagi na zgon świadka odpadły także po­wody ochrony jego najbliższych, jeżeli były one także przyczyną utajnienia.

Wychodząc z założenia, że dowód z zeznań świadka anonimowego nie może być nie tylko wyłącznym (jedynym), ale także dominującym dowodem świadczącym o sprawstwie określonej osoby, w orzecznictwie SN uznano, iż oznaczać to musi, że wśród pozostałych dowodów musi być także taki dowód, który bezpośrednio wskazuje na to sprawstwo. Ani z orzecznictwa strasburskiego, ani z EKPC, ani wreszcie z k.p.k. nie wynika aż tak daleko idący wymóg. Rację należy tu przyznać tym, którzy uznają, iż rzeczywiście dowód z zeznań świadka incognito nie może stanowić jedynie wyłącznej podstawy do ustalenia sprawstwa oskarżonego, jako że o tym decydować powinien całokształt okoliczności konkretnej sprawy, uwzględniający wszystkie inne dowody przeprowadzone w postępo­waniu i ocenę w ich kontekście zeznań świadka anonimowego.

Świadek koronny:

Przedstawiciele praktyki domagali się wprowadzenia takiej instytucji w związku ze wzrostem pewnej kategorii przestępstw.

Instytucję świadka koronnego wprowadziła do k.p.k. ustawa z 25.06.1997 r. o świadku koronnym. Początkowo była to ustawa czasowa (epizodyczna) i miała obowiązywać przez 3 lata, następnie została przedłużona o kolejne 3 i w końcu nowelą z 2006 r. nadano jej charakter stały przez skreślenie przepisu o jej czasowości.

Ustawa zakłada, że świadek koronny nie podlega karze za przestępstwo lub przestępstwa, odnośnie do których instytucja ta wchodzi w rachu­bę i w którym lub w których on uczestniczył, a które ujawnił w trybie określonym w tej ustawie (art. 9 ust. l ustawy). W razie nadania danej osobie statusu świadka koronnego proces karny wobec niej prowadzony wyłącza się do odrębnego postępowania i zawiesza (art. 7), a następnie - po prawomocnym zakończeniu postępowań wobec osób, które ujawnił ten świadek, i w których to procesach wystąpił on już jako świadek koronny - podejmuje i umarza (art. 9 ust. 2).

Do nowelizacji lipcowej 2006 r. ustawa o świadku koronnym miała zastosowanie jedynie do przestępstwa działania w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu popełnianie wskazanych w ustawie w zamkniętym katalogu określonych przestępstw powszechnych i skarbowych (art. l ust. l ustawy) oraz do przestępstw enumeratywnie wskazanych już niekoniecznie popełnionych w zorganizowanej grupie lub związku, a nadto do samego przestępstwa działania w grupie lub związku przestępczym z art. 258 k.k. Obecnie (od 31 sierpnia 2006 r.) ustawę o świadku koronnym stosuje się już do:

1. każdego przestępstwa powszechnego i skarbowego popełnionego w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu jego popełnienie (art. l ust. 1) oraz

2. enumeratywnie wskazanych w art. 1 ust. 2 ustawy przestępstw z: art. 228 § l i 3-6 k.k. (łapownictwo bierne), art. 229 § l i 3-5 k.k. (łapownictwo czynne), art. 230 § l k.k. (płatna protekcja), art. 230a § l k.k. (łapownictwo związane z wpływem na działalność instytucji), art. 231 § l i 2 k.k. (przekroczenie uprawnień i niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego), art. 250a § l i 2 k.k. (przyjmowanie, udzielanie i obiecywanie korzyści w zamian za głosowanie w określony sposób), art. 258 k.k. (udział w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym), art. 296a § l, 2 i 4 k.k. (przyjmowanie, udzielanie i obiecywanie korzyści w zamian za działalność szkodzącą jednostce gospodarczej) oraz z art. 296b § l i 2 k.k. (przyjmowanie, udzielanie i obiecywanie korzyści w zamian za wpływ na wynik zawodów sportowych).

Świadkiem koronnym jest osoba będąca podejrzanym o przestępstwo(a) wyżej wskazane, która zostanie dopuszczona do składania zeznań w charakterze świadka przeciwko innym jego (ich) współuczestnikom (art.2).

02.03.2010 (17)

Świadkiem koronnym jest podejrzany, który został dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka na zasadach i w trybie określonych niniejszą ustawą.

Art. 4 ustawy „Przepisów ustawy nie stosuje się do podejrzanego, który w związku z udziałem w przestępstwie lub przestępstwie skarbowym określonym w art. 1:

1. usiłował popełnić albo popełnił zbrodnię zabójstwa lub współdziałał w popełnieniu takiej zbrodni; 

2. nakłaniał inną osobę do popełnienia czynu zabronionego, określonego w art. 1, w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego; 

3. kierował zorganizowaną grupą albo związkiem mającymi na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. 

Do tych osób nie stosuje się instytucji świadka koronnego.

Podejrzany może być świadkiem koronnym jeśli spełnione są łącznie następujące przesłanki - art. 3 ustawy =>

1. Można dopuścić dowód z zeznań świadka koronnego, jeżeli łącznie zostały spełnione następujące warunki:

1. do chwili wniesienia aktu oskarżenia do sądu jako podejrzany w swoich wyjaśnieniach: 

1. przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im, 

2. ujawnił majątek swój oraz znany mu majątek pozostałych sprawców przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, o których mowa w art. 1; 

2. podejrzany zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w przestępstwie lub przestępstwie skarbowym oraz pozostałych okoliczności, o których mowa w pkt 1 lit. a, popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego określonego w art. 1. 

2.  Można uzależnić dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego także od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowej odniesionej z przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oraz naprawienia szkody nimi wyrządzonej. - warunek fakultatywny

3. Z czynności, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i ust. 2, sporządza się protokół, a także poucza się podejrzanego o treści art. 10 i 11, zamieszczając o tym wzmiankę w protokole.  

Art. 5 ustawy -  1. Postanowienie w przedmiocie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony po uzyskaniu zgody Prokuratora Krajowego. - obostrzone są możliwości wystąpienia w charakterze świadka koronnego.

2. Sąd bada, na podstawie danych zawartych we wniosku i materiałach zgromadzonych w sprawie, czy zachodzą warunki określone w art. 1, 3 i 4.  

3. Przed wydaniem postanowienia sąd przesłuchuje podejrzanego co do okoliczności, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 2. Jeżeli stawił się obrońca, dopuszcza się go, na żądanie podejrzanego, do udziału w przesłuchaniu; zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania jest obowiązkowe, gdy żąda tego podejrzany.

4. Sąd określa termin i sposób wykonania zobowiązania, o którym mowa w art. 3 ust. 2.  

5. Sąd wydaje postanowienie w terminie 14 dni od dnia wpływu wniosku.

6. Na postanowienie sądu prokuratorowi przysługuje zażalenie.  

Art. 5a ustawy - Jeżeli prokurator prowadzący lub nadzorujący postępowanie przygotowawcze nie występuje z wnioskiem, o którym mowa w art. 5 ust. 1, wydaje w tym przedmiocie postanowienie i zapoznaje z jego treścią podejrzanego.

Jeżeli prokurator nadzorujący nie występuje z wnioskiem to wydaje w tym celu postanowienie.

Art. 6 ustawy - Jeżeli prokurator wydał postanowienie, o którym mowa w art. 5a, albo sąd wydał postanowienie o odmowie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego, wyjaśnienia podejrzanego, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz art. 5 ust. 3, nie mogą stanowić dowodu; w takim wypadku czynności przeprowadzone na zasadach i w trybie określonych niniejszą ustawą uznaje się za niebyłe, a zniszczeniu podlegają następujące dokumenty:

1. postanowienia o przedstawieniu zarzutów wydane w oparciu o wyjaśnienia, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1;

2. protokoły zawierające wyjaśnienia i oświadczenia podejrzanego, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 i art. 5 ust. 3; 

3. wnioski prokuratora, sporządzone na podstawie art. 5 ust. 1. 

Art. 7 ustawy -  1. W razie wydania przez sąd postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, prokurator sporządza odpisy materiałów dotyczących osoby wskazanej w postanowieniu sądu i wyłącza je do odrębnego postępowania, które następnie zawiesza; zawieszenie postępowania trwa do czasu prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom.

2. Na postanowienie o zawieszeniu postępowania na podstawie ust. 1 zażalenie nie przysługuje. - wyjątek od reguły wskazanej w art. 22 k.p.k., że na postanowienie o zawieszeniu przysługuje zażalenie.

Art. 8 ustawy - W stosunku do świadka koronnego nie stosuje się przepisów art. 182 - 185 Kodeksu postępowania karnego.

Art. 9 ustawy - 1. Sprawca nie podlega karze za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe określone w art. 1, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w trybie określonym niniejszą ustawą.

2. Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom, których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym zeznawał. Przepisów art. 459 i 465 Kodeksu postępowania karnego nie stosuje się. - na to postanowienie nie przysługuje zażalenie. Nie mówi się w tym artykule jakie ma być to orzeczenie kończące postępowanie (co ma być jego treścią). Oznacza to, że do umorzenia postępowania, które toczyło się a następnie zostało zawieszone przeciwko sprawcy, który uzyskał status świadka koronnego nie jest wymagane, aby postępowanie przeciwko pozostałym współsprawcom zakończyło się skazaniem. Zatem może być umorzenie postępowania przeciwko temu, który występował w charakterze świadka koronnego zarówno wtedy, gdy doszło do skazania współsprawców przeciwko, którym zeznawał jak również w przypadku uniewinnienia, warunkowego umorzenia czy umorzenia postępowania. Ustawodawca nie uzależnia umorzenia postępowania przeciwko świadkowi koronnemu od treści (rodzaju) rozstrzygnięcia jakie zapadło przeciwko współsprawcom. Można się zastanawiać dlaczego ustawodawca nie uzależnił umorzenia postępowania przeciwko świadkowi koronnemu od skazania współsprawców? Przecież świadek koronny zobowiązał się do złożenia zeznań, które miały pomóc sądowi zebrać dowody winy współsprawców. Jednak ustawodawca wyszedł z założenia, że byłoby to rozwiązanie zbyt daleko idące ponieważ uzależniałoby to o losie świadka koronnego, który w pełni wywiązał się z zaciągniętych na siebie zobowiązań, złożył zeznania wyczerpujące, przedstawił wszystkie informacje i okoliczności dotyczące działań współsprawców, ale przecież ocena czy te dowody i informacje są wystarczającym dowodem winy należy do sądu i tą odpowiedzialnością nie można obarczać świadka koronnego, który zachował się wobec organów procesowych lojalnie, a jednak sąd nie uznał tych zeznań za wystarczające do skazania. Stąd też niezależnie od świadka koronnego jest kwestia oceny sądu o stwierdzeniu winy.

Art. 10 ustawy - 1. Przepisów art. 9 nie stosuje się, jeżeli świadek koronny w toku postępowania:

1. zeznał nieprawdę lub zataił prawdę co do istotnych okoliczności sprawy albo odmówił zeznań przed sądem; 

2. popełnił nowe przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego; 

3. zataił majątek, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 lit. b. 

2. W wypadku określonym w ust. 1 prokurator podejmuje zawieszone postępowanie.  

3. Prokurator podejmuje zawieszone postępowanie, jeżeli zostały ujawnione okoliczności, o których mowa w art. 4. - decyzja obligatoryjna podjęcia postępowania

4.  Prokurator może podjąć zawieszone postępowanie, jeżeli świadek koronny popełnił nowe przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe albo nie wykonał zobowiązania, o którym mowa w art. 3 ust. 2 - decyzja fakultatywna podjęcia postępowania

5. Na postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania świadkowi koronnemu przysługuje zażalenie do sądu, o którym mowa w art. 5 ust. 1.  

Art. 11 ustawy - 1. Postępowanie wznawia się, niezależnie od podstaw określonych w art. 327 § 2 Kodeksu postępowania karnego, jeżeli w ciągu 5 lat od uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania na podstawie art. 9:

1. świadek koronny popełnił nowe przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego; 

2. zostały ujawnione okoliczności świadczące o tym, że świadek koronny świadomie nie wykonał obowiązku, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 lit. b lub ust. 2; 

3. zostały ujawnione okoliczności, o których mowa w art. 4. 

2. Jeżeli świadek koronny, w ciągu 5 lat od uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania na podstawie art. 9, popełnił nowe przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe, postępowanie to można wznowić.

3. Na postanowienie o wznowieniu postępowania świadkowi koronnemu przysługuje zażalenie do sądu, o którym mowa w art. 5 ust. 1.  

Art. 12 ustawy - W wypadku podjęcia albo wznowienia postępowania z powodów, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 lub ust. 4 albo art. 11 ust. 2, skazując za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe objęte tym postępowaniem, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art. 13 ustawy - 1. Sąd, na wniosek świadka koronnego, wyłącza jawność rozprawy na czas jego przesłuchania. Świadka należy pouczyć o tym uprawnieniu. W razie wyłączenia jawności, przepisów art. 361 § 1 i 3 Kodeksu postępowania karnego nie stosuje się.

2. Wyłączając jawność rozprawy na podstawie ust. 1, sąd zarządza zakaz wnoszenia na salę rozpraw urządzeń rejestrujących dźwięk, obraz lub zdolnych do przekazania dźwięku lub obrazu, a także poddanie się kontroli w celu realizacji tego zarządzenia.

Art. 14 ustawy - 1. W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, mogą być oni objęci ochroną osobistą, a także uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach można wydać im dokumenty umożliwiające używanie innych niż własne danych osobowych, w tym uprawniające do przekroczenia granicy państwowej, jak również mogą uzyskać inną formę pomocy, a zwłaszcza przeprowadzenie zabiegu chirurgicznego usuwającego charakterystyczne elementy wyglądu lub operacji plastycznej. 

1a.  W razie stwierdzenia takiej potrzeby i za zgodą osoby objętej ochroną Dyrektor Generalny Służby Więziennej może wprowadzić ograniczenia przysługujących jej uprawnień, określonych w art. 91, art. 91a, art. 92, art. 100, art. 102 pkt 2, 5, 6 i 8, art. 105 § 1, art. 105b § 1, art. 106 § 1 i 2, art. 110a § 1, art. 113a § 3, art. 116 § 1 pkt 4, art. 130 § 1, art. 141 § 1, art. 211 § 2 i art. 218 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego.

1b.  W wypadku braku możliwości zapewnienia świadkowi koronnemu lub osobie dla niego najbliższej świadczeń opieki zdrowotnej w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, osobom tym może być przyznana pomoc finansowa na pokrycie kosztów uzyskania świadczeń opieki zdrowotnej określonych w art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

2.  W razie niemożności zatrudnienia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej, może być im przyznana pomoc finansowa, w szczególności przeznaczona na pokrycie kosztów utrzymania.  

3.  Ochroną lub pomocą, o których mowa w ust. 1, 1a, 1b i 2, z wyłączeniem wydania dokumentów, o których mowa w ust. 1, można również objąć, do czasu uprawomocnienia się postanowienia określonego w art. 5 ust. 1, podejrzanego, który spełnił warunki przewidziane w art. 3 ust. 1, lub osobę dla niego najbliższą w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego.

4.  Niedopuszczalna jest czynność dowodowa zmierzająca do ujawnienia okoliczności, o których mowa w ust. 1, 1b i 2.- zakaz dowodowy

Art. 15 ustawy - Warunki i zasady udzielania ochrony lub pomocy, o których mowa w art. 14, za granicą może określić umowa międzynarodowa.

Art. 17 ustawy - 1. W przedmiocie zastosowania ochrony lub pomocy, o których mowa w art. 14, prokurator wydaje postanowienie na wniosek świadka koronnego, podejrzanego, który spełnił warunki przewidziane w art. 3 ust. 1, lub osoby dla nich najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego.

2. W przedmiocie ochrony osobistej, na wniosek świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, odbywających karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych, przebywających w zakładach karnych lub aresztach śledczych, prokurator wydaje postanowienie o udzieleniu ochrony osobistej, które wykonuje Dyrektor Generalny Służby Więziennej.

3. Postanowienie prokuratora o objęciu ochroną lub pomocą osób, o których mowa w ust. 1 lub 2, może być wydane także z urzędu - za zgodą tych osób.

4. Na postanowienie w przedmiocie zastosowania ochrony lub pomocy, o którym mowa w ust. 1-3, przysługuje zażalenie.

Art. 21 ustawy - 1. W razie podjęcia zawieszonego postępowania karnego w wypadkach określonych w art. 10 albo wznowienia postępowania karnego w wypadkach określonych w art. 11, świadek koronny jest zobowiązany do zwrotu właściwemu organowi równowartości świadczeń otrzymanych w ramach pomocy, a jeżeli pomoc polegała na wydaniu dokumentów, o których mowa w art. 14 ust. 1, również do zwrotu tych dokumentów.

2. Prokurator może także zobowiązać podejrzanego, który spełnił warunki przewidziane w art. 3 ust. 1, do zwrotu właściwemu organowi równowartości świadczeń otrzymanych w ramach pomocy, jeżeli prokurator nie wystąpił z wnioskiem, o którym mowa w art. 5 ust. 1, albo sąd wydał postanowienie o odmowie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego.  

3. Na postanowienie określone w ust. 1 i 2 przysługuje zażalenie do sądu, o którym mowa w art. 5 ust. 1.  

4. W razie uchylania się od obowiązku zwrotu równowartości udzielonej pomocy lub wydanych dokumentów, stosuje się przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.  

Art. 23 ustawy - Tajemnicę państwową stanowią:

1. przebieg i treść czynności, o których mowa w art. 3, 5 i 5a, do chwili uprawomocnienia się postanowienia sądu o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego; 

2. okoliczności dotyczące ochrony lub pomocy, o których mowa w art. 14 - 20.  

Art. 25 ustawy - W zakresie nieuregulowanym w ustawie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego.

Biegły:

Jest obowiązek powołania biegłego jeżeli wyjaśnienia okoliczności danej sprawy wymagają wiadomości specjalnych. „Wymaga wiadomości specjalnych” czyli należy ocenić tą przesłankę według kryterium obiektywnego co znaczy, że wiadomości specjalne należy rozumieć jako wiedzę, która przekracza stan wiedzy dorosłego człowieka o odpowiednim doświadczeniu życiowym, wykształceniu i jego wiedzy ogólnej. Niezależnie od posiadanej wiedzy z danej dziedziny organ procesowy musi powołać biegłego.

Z zasady kontradyktoryjności wynika konieczność zapewnienia stronom możliwości wypowiadania się w każdej kwestii która podlega rozstrzyganiu czyli co do każdego dowodu. Zasada prawdy materialnej mówi, że rozstrzygnięcia zapadające w procesie karnym muszą opierać się na całokształcie zgromadzonych dowodów. Poza tym gdyby sąd nie powołał biegłego w takim przypadku tylko wydałby rozstrzygnięcie opierając się na wiadomościach, które sam posiadał to mielibyśmy do czynienia z kumulacją roli biegłego i sądu. Zatem wymogi, które wynikają z treści wymienionych zasad nie byłyby w danym przypadku spełnione.

Opinii biegłego nie może zastąpić żaden inny dowód np. zaświadczenia lekarskie, przedstawiony przez uczestników procesu niezależnie z jakiego źródła pochodzi.

Czasami przepisy k.p.k. wskazują z jakiej dziedziny biegłych należy powołać, np. art. 202 - opinia o stanie zdrowia psychicznego.

Ustawodawca w art. 202 § 3 uregulował kwestię, która poprzednio wobec braku jej uregulowania wywoływała wątpliwości, które rozstrzygał wielokrotnie SN.

Art. 93 k.k.

W razie konieczności biegli psychiatrzy mogą wnosić, aby badanie psychiatryczne oskarżonego było połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym. Regulujący te kwestie art. 203 k.p.k. został wyrokiem TK z 10 lipca r. uznany
za niezgodny z art. 41 ust. l w zw. z art. 30, art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji, w za­kresie, w jakim nie stwarzał wystarczających gwarancji zapewniających sądową weryfikację wniosku biegłych o potrzebie obserwacji psychiatrycznej oraz braku maksymalnego okresu tej obserwacji. Przepis ten zakładał bowiem jedynie, że sąd na wniosek biegłych, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokura­tora, któremu biegli zgłaszają taką potrzebę, zarządza obserwację oraz że mogła ona trwać do 6 tygodni i mogła być na wniosek biegłych przedłużona na dalszy czas niezbędny (art. 203 § 1). TK ustalił, że przepis traci moc z dniem 19 paździer­nika 2008 r. Jego zmianę przeprowadzono jednak dopiero ustawą z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego i weszła ona w życie 24 lutego 2009 r. (odnośnie do funkcjonowania obserwacji psychiatrycznej między 19 października 2008 r. a 24 lutym 2009 r. ). Obecnie art. 203 zakłada, że o obserwacji psychiatrycznej oskarżonego decyduje sąd, gdy biegli psychiatrzy powołani do oceny stanu jego zdrowia psychicznego zgłoszą taką potrzebę, a w postępowaniu przygotowawczym czyni to na wniosek prokuratora, któremu ją złożyli, przy czym może to nastą­pić tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony ten popełnił przestępstwo (art. 203 § l zd. I), a więc podobnie jak przy stosowaniu środków zapobiegawczych (por. art. 249 § 1). Umieszcze­nia w zakładzie zamkniętym na obserwacji nie stosuje się, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że sąd orzeknie tu karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszego rodzaju, chyba że oskarżo­ny wnosi o obserwację (art. 203 § l zd. II w zw. z art. 259 § 2). Sąd orzeka o ob­serwacji na posiedzeniu, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o posiedze­niu w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania, a więc przesłu­chując oskarżonego, z prawem do udziału w posiedzeniu obrońcy i prokuratora (art. 203 § 2 zd. II i art. 249 § 3 i 5). W wydanym postanowieniu określa się czas i miejsce obserwacji (art. 203 § 2 zd. I), przy czym jej okres nie może obecnie przekraczać 4 tygodni, ale na wniosek biegłych można go wydłużyć maksymal­nie do 8 tygodni (art. 203 § 3). Na postanowienia o umieszczeniu na obserwacji, jak i o jej przedłużeniu przysługuje zażalenie, które sąd odwoławczy rozpoznaje „niezwłocznie" (§ 4 art. 203).

Biegli, żądając umieszczenia oskarżonego na obserwacji, powinni wykazać, dlaczego jest ona nieodzowna. Gdyby sąd nie podzielał tej opinii, może - z uwagi na zrodzone w tej mierze wątpliwości (art. 201) - powołać nowych biegłych, żądając jednak od nich od razu (w ra­mach pytań zawartych w postanowieniu) wypowiedzi co do potrzeby obserwacji oskarżonego. Jest to bowiem kwestia wymagająca wiedzy specjalnej i odrzucając żądanie pierwszych biegłych bez zapytania kolejnych ekspertów w tej dziedzi­nie, sąd faktycznie zastąpiłby konieczną opinię swoim własnym stanowiskiem. O zakończeniu obserwacji biegli niezwłocznie zawiadamiają sąd (art. 203 § 3 zd. II), który powinien nakazać zwolnienie oskarżonego z zakładu leczniczego. W orzecznictwie już pod rządem Kodeksu z 1969 r. zasadnie wskazywano, że nie można oceniać wyników badań psychiatrycznych na podstawie czasu trwania obserwacji - jeżeli zatem już po krótkiej obserwacji biegli są w stanie wydać opinię i nie żądają jej przedłużenia, sąd nie jest władny ponownie skierować oskarżonego na obserwację lub nakazać jej przedłużenie.

Kto może być biegłym:

1. indywidualny biegły z listy biegłych sądowych

2. specjaliści z danej dziedziny nie będący na liście biegłych sądowych

Przed podjęciem czynności biegły składa przyrzeczenie - art. 197

Jeżeli jest kilku biegłych z zakresu różnych specjalności mogą wydać różne opinie bądź jedną wspólną o czym decyduje organ procesowy powołując biegłych.

O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie, które powinno zawierać …- art. 194

Kto nie może być biegłym - art. 196

Dostęp biegłego do akt, obecność organu przy badaniach - art. 198

Dowód z opinii biegłego - art. 318

Nowela z 2003 wprowadziła możliwość przeprowadzenia badać wariograficznych, które są również przeprowadzane przez biegłego posiadającego wiadomości z tej dziedziny. Walor dowodowy przejawia ten wynik badań w postaci opinii biegłego.

Art. 200 - opinia biegłego - forma i treść.

Art. 201 - opinia uzupełniająca, nowa opinia

Opinia tak jak każdy inny dowód podlega swobodnej ocenie organu procesowego. Sąd nie jest związany opinią biegłego. Sąd sprawdza opinie pod względem kompletności, merytorycznej trafności, logiczności i poprawności wnioskowania.

Poprawna opinia powinna zawierać zwłaszcza zasady logicznego rozumowania

Instytucja „małego utajnienia świadka” odnosi się także do biegłego czyli do art. 197 § 3.

W uzupełnieniu uwag dotyczących opinii biegłego trzeba zwrócić uwagę na zmianę przepisów k.p.k., która wprawdzie jeszcze nie weszła w życie, obowiązuje sześciomiesięczna vacatio legis. Zmiana ta została wprowadzona przez ustawę z dnia 5 listopada 2009 r. Chodzi o art. 202.

„Art. 202. § 1. W celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. 

§ 2. Na wniosek psychiatrów do udziału w wydaniu opinii powołuje się ponadto biegłego lub biegłych innych specjalności. 

§ 3. Do udziału w wydaniu opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje biegłego lekarza seksuologa. Czyli tu mamy przykład wyraźnego wskazania przez ustawodawcę z jakiej dziedziny biegłego należy powołać.

§ 4. Biegli nie mogą pozostawać ze sobą w związku małżeńskim ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności. 

§ 5. Opinia biegłych powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz zdolności do udziału w postępowaniu, a w razie potrzeby co do okoliczności wymienionych w art. 93 Kodeksu karnego.”; 

Biegły jako pomocnik organu procesowego:

Chodzi tu o sytuację w której dana czynność jest przeprowadzana przez organ procesowy, z udziałem biegłego - art. 192§ 2

Biegły tu nie wydaje własnej opinii, bo to nie jest dowód z opinii biegłego. Choć w pewien sposób jest to opinia. Ale przede wszystkim biegły służy pomocą organowi procesowemu.

Oględziny:

Są sposobem przeprowadzenia dowodów rzeczowych (miejsca, rzeczy i ciała). Miejsce, rzecz i ciało są rzeczowym źródłem dowodowym.

Środkiem dowodowym są właściwości miejsca, rzeczy lub ciała.

Ustawa określa szczegółowo warunki przeprowadzenia oględzin.

Art. 207 - oględziny - rodzaje

Art. 208 - oględziny ciała

Art. 209 - przeprowadzenie oględzin i otwarcia zwłok

Art. 210 - zarządzenie ekshumacji

Eksperyment procesowy:

Jest samodzielnym dowodem i polega na przeprowadzeniu doświadczenia lub odtworzenia przebiegu zdarzeń lub ich fragmentów stanowiących przedmiot rozpoznania - art. 211

Najczęściej eksperyment przeprowadza się w celu zweryfikowania informacji pochodzących z innych źródeł.

Większe znaczenie poznawcze ma negatywny wynik eksperymentu, ponieważ jeżeli wielokrotnie powtarzany eksperyment wykluczy daną możliwość to wiadomo, że świadek mówi nieprawdę. Natomiast jeżeli wynik eksperymentu będzie pozytywny to jeszcze wcale nie znaczy, że świadek mówi prawdę.

Można przeprowadzić także doświadczenie.

Eksperyment z istoty swej jest czynnością powtarzalną. Większy walor dowodowy ma taki wynik eksperymentu, który został wielokrotnie potwierdzony. Mogą jednak wystąpić takie sytuacje w których eksperyment zaliczymy do czynności niepowtarzalnych w rozumieniu art. 317.

Eksperyment ma wtedy sens jeśli jest przeprowadzany w warunkach maksymalnie zbliżonych do warunków, które wystąpiły w chwili zdarzenia.

09.03.2010 (18)

Dowód z dokumentu:

Dowód z dokumentu - definicja dokumentów => art. 115 § 14 k.k. „Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mających znaczenie prawne”. To jest definicja dokumentu w znaczeniu prawa karnego materialnego.

Na gruncie prawa procesowego jest to za szerokie ujęcie dokumentu jako dowodu w procesie karnym. Definicja ww. jest za szeroka, ponieważ obejmuje także rzeczy, które w prawie procesowym stanowią odrębny rodzaj dowodu.

W znaczeniu procesowym dokumentem jest stwierdzenie za pomocą pisma jakiegokolwiek: maszynowego, ręcznego; stwierdzenie okoliczności mającej znaczenie dla postępowania.

Nas interesować będzie obecnie dokument jako samoistny dowód. Dokument jest źródłem dowodowym, zaś jego treść środkiem dowodowym. Sposobem przeprowadzenia tego dowodu jest jego odczytanie. Dokument może wystąpić również jako dowód rzeczowy w procesie karnym wówczas gdy interesują nas inne jego cechy aniżeli treść tego dokumentu czyli okoliczność stwierdzona za pomocą pisma. Jeśli nas interesować będą np. ślady zniszczenia, podrobienia, przerobienia dokumentu to wtedy dokument występuje jako dowód rzeczowy, czyli jako samoistny dowód tylko wtedy gdy jego treść jest przedmiotem badań.

W procesie karnym, w celach dowodowych mogą być wykorzystane różne dokumenty, zarówno urzędowe jak i prywatne, podpisane przez wystawcę, anonimowe po sprawdzeniu ich autentyczności.

Mogą być dokumenty powstałe w toku procesu, na użytek toczącego się postępowania, dla potrzeb tego postępowania, tu będą protokoły stanowiące utrwalenie określonych czynności procesowych, notatki urzędowe w przypadku, gdy ustawa nie wymaga ustalenia w formie protokołu danej czynności. Dokumentem dla celów procesowych będzie opinia biegłego na piśmie sporządzona, wywiad środowiskowy, zawiadomienie o przestępstwie.

Znaczenie dowodowe mogą mieć również dokumenty poza procesowe, czyli powstałe poza procesem - wszelkiego rodzaju listy, notatki prywatne, m.in. tzw. grypsy. Te dokumenty poza procesowe podlegają również odczytaniu na rozprawie zgodnie z art. 393 § 3, który stanowi: „Mogą być odczytywane na rozprawie wszelkie dokumenty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym i nie dla jego celów, w szczególności oświadczenia, publikacje, listy oraz notatki”. Z jednym zastrzeżeniem - te dokumenty nie mogą zastąpić dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka - art. 174 „Dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych”.

Opinie prywatne lekarskie, wszelkie zaświadczenia nie mogą zastąpić dowodu z opinii biegłego. One mogą podlegać odczytaniu na rozprawie, ale nie mogą zastąpić dowodu z opinii biegłego. Mogą odegrać rolę pomocniczą, wskazywać na potrzebę powołania biegłego celem wydania z danego zakresu opinii.

Dokumenty mogą mieć charakter dowodu pierwotnego lub wtórnego.

Wszelkie kopie mają charakter dowodu wtórnego. Protokoły również mają charakter dowodu wtórnego, protokoły zeznań świadków czy wyjaśnień oskarżonych mają charakter dowodu wtórnego w stosunku do tych oświadczeń złożonych bezpośrednio przed organem procesowym w toku ich przesłuchania, czyli wyjaśnień złożonych bezpośrednio przez oskarżonego przed sądem lub organem prowadzącym postępowanie przygotowawcze, czy też zeznań świadków.

Taśma filmowa lub magnetofonowa.

Przepisy k.p.k. w kilku miejscach wypowiadają się na temat taśmy, możliwości rejestrowania czynności procesowych przy pomocy urządzenia utrwalającego dźwięk lub obraz. Art. 147 mówi, że „Przebieg czynności protokołowanych może być ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy uprzedzić przed uruchomieniem urządzenia osoby uczestniczące w czynności”. Taki zapis stanowi załącznik do protokołu, co oznacza, że dzieli losy protokołu. Jeżeli więc ustawa dopuszcza możliwość odczytania protokołu, z przebiegu danej czynności, to może być również wykorzystane jako załącznik do tego protokołu, zapis za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk. Jeżeli jest zakaz korzystania z danego protokołu to nie można robić oczywiście tak, że wykorzystany w celach dowodowych zapis.

Art. 358 mowa była o tym przy zasadzie jawności artykuł mówi o utrwalaniu przebiegu rozprawy przez przedstawicieli mass mediów za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk. Ponadto strony za zgodą sądu, zgodnie z art. 358 mogą również rejestrować przebieg rozprawy.

Art. 164 mówi o możliwości wykorzystania tych urządzeń celem odtworzenia akt.

Utrwalanie może być dokonywane w toku postępowania, utrwalanie pewnych fragmentów postępowania i może być także w celach dowodowych wykorzystane utrwalenie obrazu lub dźwięku wykonane poza procesem, np. ktoś nagrywa rozmowę, głos szantażysty przez telefon jako dowód popełnienia przestępstwa. Warunkiem jednakże wykorzystania jako dowodu tego rodzaju utrwaleń jest brak wątpliwości co do autentyczności głosu. Kryminalistyka mówi, że ta autentyczność może być sprawdzona, i można wykluczyć wątpliwości co do autentyczności głosu.

Wywiad środowiskowy

Jest również dowodem. K.p.k. z 1997 roku reguluje kwestię przeprowadzenia wywiadu środowiskowego.

Art. 214 stanowi iż: „W razie potrzeby, a w szczególności, gdy niezbędne jest ustalenie danych co do właściwości warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego sąd, a prokurator w postępowaniu przygotowawczym zarządza w stosunku do oskarżonego przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach przez policję”. Obecnie więc regułą jest przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego. Ustawa o kuratorach określa kto może być kuratorem sądowym.

Jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach, a więc w drodze wyjątku taki wywiad może być przeprowadzony przez policję. Na podstawie poprzednio obowiązującego k.p.k. policja głównie przeprowadzała wywiad środowiskowy.

W § 2 art. 214 wskazane mamy przypadki, w których przeprowadzenie wywiadu jest obowiązkowe. Chodzi tu o: sprawy o zbrodnie, ponadto w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli mu zarzucono popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu.

Wywiadu środowiskowego można nie przeprowadzać w stosunku do oskarżonego, który nie ma w kraju stałego miejsca zamieszkania (no bo wiadomo, że i tak mało tych danych, które zbiera się w ramach wywiadu środowiskowego można zebrać w stosunku do takiego oskarżonego).

Wynik wywiadu środowiskowego powinien w szczególności zawierać: imię i nazwisko osoby, która przeprowadzałała ten wywiad, imię i nazwisko oskarżonego, zwięzły opis dotychczasowego życia oraz dokładne informacje o środowisku oskarżonego (w tym rodzinnym, szkolnym, zawodowym), a nadto informacje o stanie majątkowym i źródłach dochodu, informacje na temat stanu zdrowia, a także nadużywaniu przez niego alkoholu, środków odurzających, środków zastępczych, a także substancji psychotropowych, własne spostrzeżenia i konkluzje osoby przeprowadzającej wywiad, zwłaszcza dotyczące właściwości warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu i trybu życia oskarżonego. Są to dane dotyczące życia prywatnego, tzw. dane intymne, wrażliwe (dotyczące np. stanu zdrowia), o których mówi ustawa o ochronie danych osobowych. Dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu środowiskowego osoba przeprowadzająca wywiad ujawnia jedynie na żądanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym prokuratora. Osoby, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu mogą być w razie potrzeby przesłuchiwane w charakterze świadków (gdy ewentualnie zajdzie potrzeba sprawdzenia wiarygodności danych informacji podanych przez te osoby w ramach wywiadu). Policja jest zobowiązana udzielić osobie przeprowadzającej wywiad pomocy przy wykonywaniu zadań związanych z wywiadem, w celu zapewnienia ich bezpieczeństwa. Do osoby powołanej do przeprowadzenia wywiadu stosuje się odpowiednio przepisy o wyłączeniu sędziego. Chodzi o to, żeby zachowała bezstronność. Orzeka o tym sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator i mamy delegację ustawową do wydania przez ministra sprawiedliwości w porozumieniu z właściwym ministrem spraw wewnętrznych rozporządzenia określającego regulamin czynności w zakresie przeprowadzenia wywiadu oraz wzoru kwestionariusza tego wywiadu.

Wywiad jest samoistnym dowodem, podlega odczytaniu na sprawie zgodnie z art. 393. Art. 394 pozwala na ujawnienie bez odczytania danych zawartych w wywiadzie.

Samoistnym dowodem jest również fotografia.

W razie wątpliwości może być ona również sporządzona w toku postępowania w ramach przeprowadzania czynności, utrwalania przeprowadzanych czynności procesowych jak i poza procesem. Musi być wykluczona jakakolwiek wątpliwość co do autentyczności. Art. 74 mówi o tym, że oskarżony jest zobowiązany poddać się fotografowaniu, wolno go fotografować oraz pokazywać go w celach rozpoznawczych innym osobom. Także na podstawie art. 308 fotografować można osobę podejrzaną, a więc co do której jeszcze nie wszczęto postępowania. Mówiąc o dowodach nie można zapomnieć o czynnościach takich jak: okazanie i konfrontacja. Okazanie w celu rozpoznania osoby lub rzeczy, natomiast konfrontuje się osoby przesłuchiwane, w celu wyjaśnienia sprzeczności zachodzących w ich oświadczeniach. W razie pojawienia się takich sprzeczności nie jest konieczna konfrontacja. O tym decyduje organ procesowy. Można konfrontować ze sobą zarówno świadków, oskarżonych, jak i świadków z oskarżonymi (przepis mówi, że ogólnie osoby przesłuchiwane).

Dowodowe czynności poszukiwawcze:

Przez dowodowe czynności poszukiwawcze rozumiemy czynności zmierzające do wykrycia dowodów w sprawie. Przede wszystkim chodzi o zatrzymanie rzeczy.

Art. 217 stanowi, iż: „Rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym albo roszczeń o naprawienie szkody, należy wydać na żądanie sądu lub prokuratora, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także na żądanie policji lub innego uprawnionego organu”. A więc decyduje o zatrzymaniu rzeczy sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Jednakże w wypadkach niecierpiących zwłoki, na podstawie legitymacji przedstawionej osobie, u której zatrzymania rzeczy się dokonuje, policja lub inny organ mający uprawnienia policji. Osobę mającą rzecz, która podlega zajęciu wzywa się do wydania jej dobrowolnie. Dopiero w razie, gdy nie chce wydać, odmawia wydania można zarządzić przeszukanie. Urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub działalność telekomunikacyjną, urzędy celne oraz instytucje o przedsiębiorstwa transportowe obowiązane są wydać sądowi lub prokuratorowi na żądanie zawarte w postanowieniu korespondencje i przesyłki oraz dane, o których mowa w ustawie prawo telekomunikacyjne, jeśli mają one znaczenie dla toczącego się postępowania, czyli wykaz połączeń lub innych przekazów informacji. Tylko sąd lub prokurator mają prawo otwierać te przesyłki lub zarządzić ich otwarcie. Postanowienie o zatrzymaniu tych korespondencji, przesyłek doręcza się adresatom korespondencji oraz abonentowi telefonu lub nadawcy, którego wykaz połączeń lub inny przekaz informacji został wydany. Ale doręczenie tego postanowienia może być odroczone na oznaczony czas niezbędny ze względu na dobro sprawy. Jednakże nie później, niż do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. De facto przez cały czas trwania postępowania, od chwili zarządzenia, znaczy od zadecydowania o tych postanowieniach, bo decyduje o tym sąd i prokurator, zarówno nadawca jak i adresat, czyli osoby, których te przesyłki dotyczą lub połączenia nie mogą o tym nie wiedzieć. Jeżeli korespondencja ta lub przesyłki są pozbawione znaczenia dla postępowania, to zwraca się niezwłocznie tym instytucjom, urzędom, czy przedsiębiorcom transportowym, od których tego wydania zażądano. Art. 218a, który stanowi, iż: §1 „Urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność telekomunikacyjną obowiązane są niezwłocznie zabezpieczyć na żądanie sądu lub prokuratora zawarte w postanowieniu na czas określony nieprzekraczający jednak dziewięćdziesięciu dni dane informatyczne przechowane w urządzeniach zawierających te dane na nośniku lub w systemie informatycznym. §2 Pozbawione znaczenia dane informatyczne należy niezwłocznie zwolnić spod zabezpieczenia”. W drodze rozporządzenia minister sprawiedliwości określił sposób technicznego przygotowania systemów i sieci służących do przekazywania informacji oraz gromadzenia tych danych i zabezpieczenia danych informatycznych w urządzeniach zawierających te dane oraz w systemach informatycznych w nośnikach danych, mając na uwadze konieczność zabezpieczenia przed utratą, zniekształceniem lub ujawnieniem osobom nieuprawnionym.

Przeszukanie to kolejna czynność poszukiwawcza.

Przeszukanie zaliczamy do dowodowych czynności poszukiwawczych, ale nie możemy zapominać o tym, że jest to jednocześnie środek przymusu, bowiem stosowanie tego środka oznacza wkraczanie organu procesowego w sferę konstytucyjnych wolności jak nienaruszalność mieszkania, czy nietykalność osobistą.

Jest to środek przymusu, ale jednocześnie, ponieważ zmierza do pozyskania dowodów, znalezienia osoby przeciwko której toczy się postępowanie, ustawodawca uregulował tę instytucję w dziale dotyczącym dowodów, stąd zaliczamy do poszukiwawczych czynności dowodowych.

Jest to czynność wykrywcza, a zarazem środek przymusu procesowego.

Przeszukanie ma na celu:

1. wykrycie, zatrzymanie albo przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej lub oskarżonego,

2. znalezienie rzeczy, mogących stanowić dowód w sprawie,

3. znalezienie rzeczy podlegających zajęciu w postępowaniu karnym.

Art. 219 szeroko określa cele przeszukania stanowiąc, iż:§1 „W celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, a także w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym, można dokonać przeszukania pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy tam się znajdują. §2 Można dokonać także przeszukania osoby, jej odzieży czy podręcznych przedmiotów”.

Przeszukania może dokonać prokurator albo policja na polecenie sądu lub prokuratora. W wypadkach wskazanych w ustawie także inny organ, któremu przysługują uprawnienia policji. Czyli decyzję o przeszukaniu podejmuje w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zaś w sądowym sąd. W toku prac komisji kodyfikacyjnej nad kodeksem obowiązującym, rozważona była kwestia czy nie należałoby przekazać tej decyzji wyłącznie organowi niezawisłemu jakim jest sąd. Czy nie ze względu na to, że jest to czynność wkraczająca w sferę konstytucyjnych swobód obywatelskich, to nie powinien decydować o tym sąd? Na przykład takie rozwiązanie przewidziane jest w ustawodawstwie niemieckim. Decyduje o tym sąd, jednakże w praktyce, w zdecydowanej większości przypadków zachodzi potrzeba nie cierpiącej zwłoki dokonania tej czynności i w związku z tym w praktyce w zdecydowanej większości przypadków jest to tzw. przeszukanie na legitymację, czyli bez uprzedniego postanowienia sądu policja po okazaniu legitymacji dokonuje przeszukania, które następnie wymaga zatwierdzenia przez sąd. Jeśli sąd nie zatwierdzi to zatrzymane w toku przesłuchania rzeczy podlegają natychmiastowemu zwrotowi osobom, którym zostały w toku przesłuchania odebrane. Mając na względzie to, że niewątpliwie rozwiązaniem najdalej idącym z punktu widzenia gwarancji swobód obywatelskich byłoby powierzenie decyzji w przedmiocie przeszukania sądowi, z drugiej zaś strony ten aspekt praktyczny to mianowicie, że w wielu wypadkach zachodzi konieczność nie cierpiąca zwłoki. W przypadku nie cierpiącej zwłoki nadchodzi konieczność natychmiastowego przeprowadzenia tych czynności. Nie ma czasu na czekanie, uzyskanie postanowienia przez sąd. Zatem uznano, że lepiej jest, gdy tę decyzję podejmie w postępowaniu przygotowawczym prokurator, aniżeli dopuścić w szerokim zakresie dokonywanie przeszukania na legitymację w sytuacji nie cierpiącej zwłoki. Tak w żargonie mówię legitymacji, czyli bez uprzedniego wydania postanowienia. Tę możliwość ustawodawca również dopuszcza. W § 3 art. 220 stanowi, iż: „ W wypadkach nie cierpiącym zwłoki, jeżeli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło zostać wydane organ dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową, a następnie zwraca się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania…”. Do sądu w postępowaniu sądowym, w postępowaniu przygotowawczym do prokuratora. „Postanowienie sądu lub prokuratora w przedmiocie zatwierdzenia należy doręczyć osobie, u której dokonano przeszukania w terminie 7 dni od daty czynności na zgłoszone do protokołu żądanie tej osoby”. Czyli trzeba ją pouczyć o prawie zgłoszenia takiego żądania i jeżeli zażąda, aby jej doręczono zatwierdzenia przeszukania, to należy w przeciągu 7 dni o tej czynności przeszukania takie postanowienie zatwierdzające osobie tej doręczyć. Istnieją pewne ograniczenia jeśli chodzi o przeszukania. Przeszukania pomieszczeń zamieszkałych nie dokonuje się w porze nocnej. A za porę nocną uważa się czas od godziny 22 do 6 rano. Z tym, że co do zasady w porze nocnej chodzi o niezakłócanie spoczynku nocnego. Natomiast wyjątkowo (to nie jest zakaz bezwzględny), bo tylko w wypadkach nie cierpiących zwłoki można dokonać przeszukania zamieszkania. Przeszukanie rozpoczęte za dnia można mimo nastania pory nocnej kończyć dalej. Natomiast w nocnej porze można przeszukać tymczasem lokale dostępne dla nieokreślonej liczby osób lub służących do przechowywania przedmiotów, np. magazyny, dworzec czynny całą dobę, lokale nocne mogą być przeszukane. Jeśli chodzi tu o przeszukanie pomieszczenia lub miejsca zamkniętego należącej do instytucji państwowej lub samorządowej, należy przed przystąpieniem do przeszukania zawiadomić kierownika tej instytucji lub jego zastępcę albo organ nadrzędny i dopuścić do udziału w tej czynności. Przeszukanie pomieszczenia zajętego przez wojsko może nastąpić jedynie w obecności dowódcy lub osoby przez niego wyznaczonej. Przeszukanie osoby i odzieży na niej należy dokonać w miarę możności za pośrednictwem tej samej płci. Osobę u której ma nastąpić przeszukanie należy przed rozpoczęciem zawiadomić. Przed rozpoczęciem tej czynności należy zawiadomić o celu tej czynności i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Jeśli wyda dobrowolnie to oczywiście odpada potrzeba przeszukania. W ramach zabezpieczenia prawidłowego przebiegu tej czynności, (bo niestety zdarzają się przypadki, w których następuje naruszenie praw osób, u których dokonane jest przeszukanie) podczas przeszukania ma prawo być obecna osoba, u której jest dokonane to przeszukanie oraz osoba przybrana przez prowadzącego czynność, taki mąż zaufania. Ponadto może być osoba wskazana przez tę, u której dokonuje się przeszukanie. Np. może zażądać, aby sąsiad był obecny przy tym przeszukaniu. Pod warunkiem, że to nie uniemożliwia przeszukania lub nie utrudnia w istotny sposób. Jeżeli przy przeszukaniu nie ma na miejscu gospodarza lokalu, należy do przeszukania przywołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada. Chodzi o to, żeby organ, który dokonał przeszukania (policja z reguły) nie spotkała się z zarzutem, że jakieś przedmioty zginęły w czasie przeszukania czy zostały uszkodzone, co wiązałoby się z roszczeniem odszkodowawczym osoby, której to prawo zostało naruszone.

Przy stanowisku obrońcy, wspomniane było rozwiązanie, które przewidziane jest w art. 225. Mianowicie chodzi o znalezione przy przeszukaniu pisma lub dokumenty, które są związane z prowadzeniem obrony, a także chodzi o pisma, które zawierają tajemnice, chronione tajemnice państwowe, służbowe, zawodowe albo inne chronione przez ustawę albo charakter osobisty. Wtedy organ prowadzący przeszukanie przekazuje niezwłocznie to pismo lub inny dokument bez odczytania prokuratorowi lub sądowi w opieczętowanym opakowaniu wtedy, gdy osoba, u której dokonano przeszukania oświadczy, że wydane lub znalezione dokumenty zawierają owe tajemnice. Nie zapoznaje się z nimi osoba, która przeszukania dokonuje. Ten tryb nie dotyczy sytuacji, gdy posiadaczem jest osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa i do pism lub innych dokumentów o charakterze osobistym, które posiada, jest posiadaczem, autorem lub adresatem.

Teraz, gdy chodzi o te pisma związane z wykonywaniem funkcji obrońcy. To § 3 art. 225 stanowi: „Jeżeli obrońca lub inna osoba, od której żąda się wydania rzeczy lub u której dokonuje się przeszukania oświadczy, że wydane lub znalezione w toku przeszukania pisma lub inne dokumenty obejmują okoliczności związane z funkcją obrońcy, organ dokonujący czynności przeszukania pozostawia te dokumenty wymienionej osobie bez zapoznania się z ich treścią i wyglądem”. Czyli jeżeli oświadczy obrońca to pozostawia bez zapoznawania się z tymi dokumentami. Obrońca jest osobą zaufania publicznego. Jeżeli takie oświadczenie pochodzi od osoby nie będącej obrońcą, np. dokonano przeszukania w kancelarii w obecności pracownika, a nie samego obrońcy, czyli osoba nie będącą obrońcą i to oświadczenie budzi wątpliwość, czy rzeczywiście te dokumenty są związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, to organ dokonujący przeszukania przekazuje te dokumenty w opieczętowanym opakowaniu sądowi. Sąd po zapoznaniu się z tymi dokumentami podejmuje decyzję co dalej. Mianowicie albo je zwraca w całości lub w części, jeżeli istotnie zawierają treści związane z wykonywaniem funkcji obrońcy osobie od której je zabrano albo wydaje postanowienie o ich zatrzymaniu do celów postępowania. To jest jedna z tych czynności, które w postępowaniu przygotowawczym należą do sądu, bo bez względu na to w jakim etapie postępowania to przeszukanie jest prowadzone podmiot dokonujący przeszukania przekazuje te dokumenty sądowi. Ale wtedy tylko, gdy osoba nie będąca obrońcą i informuje przeszukującego, że są to dokumenty związane z wykonywaniem funkcji obrońcy i jej oświadczenie budzi wątpliwości.

Jeśli chodzi o dokumentację psychiatryczną, to wydaną, odebraną lub znalezioną w toku przeszukania dokumentację psychiatryczną, organ wykonujący tę czynność przekazuje sądowi lub prokuratorowi także w tym opieczętowanym opakowaniu.

Jeśli chodzi o przeprowadzenie dowodu z tych dokumentów, które zawierają tajemnicę państwową, służbową lub zawodową stosuje się tu te zakazy dowodowe, które omawiane były już wcześniej w związku z dowodem z zeznań świadków. W postępowaniu przygotowawczym o wykorzystaniu jako dowodów dokumentów zawierających tajemnicę lekarską decyduje prokurator.

Przeszukanie należy do środków przymusu, stąd art. 227 stanowi, iż: „Przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowaniem godności osób, których ta czynność dotyczy oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości”. Czyli ta czynność nie powinna przekraczać granic niezbędności jej wykonywania. Z przeszukania sporządza się protokół, tak samo z zatrzymania rzeczy. Powinien taki protokół zawierać oznaczenie sprawy, z którą zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie ma związek oraz podanie dokładnej godziny rozpoczęcia i zakończenia czynności, dokładną listę zatrzymanych rzeczy i w miarę potrzeby ich opis, a ponadto wskazane polecenie sądu lub prokuratora. Jeżeli uprzednio nie zostało wydane należy wskazać w protokole wzmiankę o poinformowaniu osoby, iż ma ona prawo żądać przedstawienia jej postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia czynności. Jeżeli rzeczy zatrzymano lub przeszukanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu 7 dni od dokonania tych czynności nie nastąpi zatwierdzenie tych czynności to należy niezwłocznie zwrócić zatrzymane rzeczy osobie, której te rzeczy odebrano. Zażalenie na postanowienie dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy w przedmiocie dowodów rzeczowych oraz na inne czynności przysługuje osobom, których prawa zostały naruszone, a więc tym osobom u których dokonano przeszukania z naruszeniem prawa. Zażalenie na postanowienie wydane lub czynność dokonaną w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd rejonowy w okręgu, którego toczy się postępowanie. W nowym brzmieniu art. 236 tu także nastąpiła zmiana w wymienionej ustawie z listopada 2009 roku, która obecnie przeżywa vacatio legis, czyli w ciągu 6 miesięcy od ogłoszenia wejdzie w życie zatem w czerwcu. Czyli nie tylko na postanowienie, ale także na czynność dokonaną w toku postępowania przygotowawczego zażalenie rozpoznaje sąd w okręgu którego toczy się postępowanie - sąd rejonowy. Bo jeżeli to postanowienie wydane było przez sąd, czy czynność wykonywana w toku postępowania sądowego no to rzecz jasna, że zażalenie można dać tylko do sądu wyższego rzędu.

Przedstawiona powyżej regulacja zawarta w k.p.k. dotyczy przeszukania w toku postępowania karnego. Jednak nie są to jedyne przepisy pozwalające na przeszukanie, bowiem na podstawie przepisów ustawy o policji czy ustawy o ABW możliwe jest w ramach czynności operacyjnych dokonanie kontroli osobistej, przeglądanie bagażu lub sprawdzenie ładunku w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Szczegółowe zasady określa rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 1990 roku, który mówi, że: „Kontrola ma na celu zabezpieczenie lub ujawnienie dowodów albo rzeczy mających związek z realizacją czynu zabronionego”.

Kontrola i utrwalanie rozmów.

Konstytucja gwarantuje tajemnicę korespondencji. Jednakże przepisy k.p.k., a także ustaw poza kodeksowych dopuszczają ograniczenie tego prawa - prawa zajęcia korespondencji. Dopuszczają innymi słowy kontrolę rozmów.

K.p.k. reguluje kwestię kontroli zarządzonej w toku postępowania karnego, a więc po wszczęciu. Ze względu na to, że jest to istotna ingerencja w sferę swobód obywatelskich, to taką kontrolę k.p.k. dopuszcza jedynie na podstawie decyzji sądu, który w postępowaniu przygotowawczym podejmuje taką decyzję w tym przedmiocie na wniosek prokuratora. Więc w tym wypadku organem uprawnionym jest co zasady sąd. Art. 237 stanowi, iż: „Po wszczęciu postępowania sąd na wniosek prokuratora może zarządzić kontrolę, utrwalenie treści rozmów telefonicznych w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa”. Nowego przestępstwa, ale już w sprawie o jedno przestępstwo postępowanie się toczy. Po wszczęciu postępowania, może to być zarówno wszczęte postępowanie w fazie „in rem”, czyli „w sprawie” jak „in personam”, czyli przeciwko określonej osobie. Jednakże mając na względzie potrzeby praktyki ustawodawca dopuszcza możliwość przeprowadzenia takiej kontroli rozmów, kontroli utrwalenia w wypadkach nie cierpiących zwłoki na podstawie zarządzenia prokuratora. § 2 art. 237 stanowi, iż: „W wypadkach nie cierpiących zwłoki kontrolę i utrwalanie rozmów telefonicznych może zarządzić prokurator, który obowiązany jest zwrócić się w terminie 3 dni do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie postanowienia. Sąd wydaje postanowienie w przedmiocie wniosku w terminie 5 dni na posiedzeniu, bez udziału stron”. Tu wyraźnie udział stron jest wyłączony z tego posiedzenia. Jeżeli sąd nie zatwierdzi tej decyzji prokuratora, to nie może być dalej dokonywana kontrola, a utrwalenie podlega zniszczeniu. Kontrola rozmów telefonicznych jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy toczące się postępowanie lub uzasadniona obawa popełnienia przestępstwa dotyczy enumeratywnie wymienionych przestępstw. Nie w każdej sprawie więc taka kontrola i utrwalanie treści rozmów jest dopuszczalna. Ciężkie przestępstwa, np. zabójstwa, narażenie na niebezpieczeństwo powszechne, sprowadzenie katastrofy, handel ludźmi, wymuszanie okupu, uprowadzenie osoby, rozbój, uprowadzenie statku powietrznego, szpiegostwo, ujawnienie tajemnicy, zamach na konstytucyjny ustrój państwa, zorganizowanie grupy przestępczej, znacznej wartości łapownictwo, płatnej protekcji, stręczycielstwo, kuglarstwo, sutenerstwo, co do zasady, tylko w sprawach o enumeratywnie wymienione w tym przepisie przestępstwa. Katalog tych przestępstw w sprawach, w których dopuszczalna jest kontrola i utrwalanie treści rozmów uległ w drodze nowelizacji rozszerzeniu. W stosunku do kogo kontrola jest możliwa? Jest możliwa w stosunku do osoby podejrzanej, a więc jeszcze przeciwko niej nie wszczęto postępowania, w stosunku do oskarżonego szeroko rozumianego, a więc podejrzanego i oskarżonego w ścisłym tego słowa znaczeniu oraz w stosunku do pokrzywdzonego lub innej osoby, z którą może kontaktować się oskarżony albo która może mieć związek ze sprawcą albo grożącym przestępstwem. Szeroko jest zatem ujęta możliwość tej kontroli i utrwalania treści rozmów telefonicznych.

Instytucje i urzędy prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub działalność telekomunikacyjną są zobowiązane umożliwić wykonanie postanowienia sądu lub prokuratora w zakresie prowadzenia rozmów oraz zapewnić rejestrowanie faktu przeprowadzenia takiej kontroli. Prawo odtwarzania zapisu ma sąd lub prokurator, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki także policja, jednakże za zgodą sądu lub prokuratora. Prawo zapoznania się z rejestrem prowadzonych kontroli rozmów telefonicznych ma sąd, a prokurator w postępowaniu przygotowawczym. Ta kontrola jest ograniczona w czasie, mianowicie może być wprowadzona na okres najwyżej 3 miesięcy, jednakże z możliwością przedłużenia na dalsze 3 miesiące. Najwyżej, czyli łączny czas nie może przekroczyć 6 miesięcy. Kontrola powinna być oczywiście zakończona niezwłocznie po ustaniu przyczyn, najpóźniej jednak z upływem tego okresu, na który została wprowadzona. Powinno się tą czynność ograniczyć do granic niezbędnych dla osiągnięcia celu, dla którego została wprowadzona. Po zakończeniu kontroli sąd zarządza zniszczenie utrwalonych zapisów, jeżeli one nie mają znaczenia dla postępowania. Zniszczenie utrwalonych zapisów następuje również wówczas, gdy sąd nie zatwierdził postanowienia prokuratora podjętego w wypadku nie cierpiącym zwłoki. Kontrola dalej jest nielegalna. Podobnie jak i w przypadku poprzednim, o którym była mowa ogłoszenie postanowienia o kontroli i utrwaleniu rozmów telefonicznych osobie, której ono dotyczy może być odroczone na czas niezbędny ze względu na dobro sprawy, nie później niż do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Zarówno postanowienie dotyczące kontroli, utrwalenie rozmów telefonicznych są zaskarżalne w drodze zażalenia. Zażalenie rozpatruje sąd. Osoba, której to postanowienie dotyczy może domagać się zbadania zasadności oraz legalności kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych. W drodze nowelizacji rozszerzono w art. 241 kontrolę, która tylko dotyczy rozmów telefonicznych, ale rozszerzono również na inne przekazy informacji, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną. Przepis mówi, że przepisy rozdziału niniejszego stosuje się odpowiednio do kontroli oraz do utrwalania przy użyciu środków technicznych treści innych rozmów lub przekazów informacji, w tym korespondencji przekazanej pocztą elektroniczną. To jest dodany przepis, ponieważ powstały wątpliwości, co do interpretacji art. 237, czy tylko rozmowy telefoniczne mogą podlegać kontroli, czy także inne środki przekazu. Rozwój elektroniki daje możliwość komunikowania się w inny także sposób, aniżeli tylko drogą elektroniczną. W związku z powyższym nowela rozszerzyła zakres przedmiotowy kontroli utrwalenia przekazu informacji, które mogą odbyć się na takich samych zasadach jak kontrole i utrwalanie rozmów telefonicznych.

Ustawy poza kodeksowe dopuszczają również możliwość kontroli, tzw. podsłuchu poza procesowego, w ramach czynności operacyjno - rozpoznawczej. Chodzi tu o ustawę o policji, ABW. Art. 19 ustawy o policji mówi, że: W celu zapobieżenia wykrycia i ustalenia sprawców oraz uzyskania utrwalenia dowodów przestępstw można dokonać takiej kontroli korespondencji i rozmów, ale także tylko w sprawach wskazanych w katalogu, przestępstwa wyliczone w katalogu, a więc nie we wszystkich sprawach ten sposób poza procesowy może być dokonany, wymagana jest do tego zgoda sądu okręgowego, o którą występuje komendant główny policji, szef ABW, po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora generalnego. Jest więc to dopuszczalność tego podsłuchu poza procesowego obwarowana pewnymi warunkami. Jednakże w wypadkach nie cierpiących zwłoki podsłuch może być przeprowadzony na podstawie decyzji komendanta głównego policji, czy szefa ABW za zgodą prokuratora generalnego, przy jednoczesnym wystąpieniu z wnioskiem o zastosowanie tego podsłuchu do właściwego sądu okręgowego. Gdy sąd odmówi zgody w ciągu 5 dni, to dalszy taki podsłuch jest niemożliwy, a dokonane wcześniej utrwalenia podlegają zniszczeniu. Jeżeli w drodze takiego podsłuchu poza procesowego uzyskano dowody, wśród których zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, przekazuje się te dane prokuratorowi z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. Tak zebrane dowody mogą być wykorzystane następnie we wszczętym postępowaniu karnym w procesie albo jako dokument albo też można przesłuchać w charakterze świadka osobę, która takich utrwaleń dokonała, po uprzednim zwolnieniu jej z obowiązku zachowania tajemnicy. Mówiąc o poza procesowym trybie wykrywania, zbierania dowodów trzeba pamiętać o ustawach, zwłaszcza o ustawie o policji o ustawie o ABW, CBA, straży granicznej, agencji wywiadu, służb kontrwywiadu wojskowego, które to ustawy przewidują takie metody zbierania dowodów jak zakup kontrolowany, instytucje tajnego agenta policji, kontrolowana łapówka. Te czynności mogą być przeprowadzane w sprawach wymienionych w ustawach w sposób wyczerpujący. Ustawa określa sprawy, w jakich mogą być te czynności dokonywane z ograniczeniem czasowym na 3 miesiące z możliwością przedłużenia na dalsze 3 miesiące. Dowody uzyskane przy zastosowaniu tych metod mogą być wykorzystane w postępowaniu po jego wszczęciu.

ŚRODKI PRZYMUSU

Mowa o środkach przymusu procesowego, a więc o regulacji zawartej w k.p.k. Przepisy k.p.k. dotyczące środków przymusu nie są jedynymi przepisami stanowiącymi podstawę prawną stosowania środków przymusu, wszak poza kodeksem znajdziemy cały ośrodek przepisów, które dopuszczają możliwość stosowania środków przymusu, np. ustawa o ustroju sądów powszechnych.

Co określamy mianem środków przymusu? Otóż środki przymusu stanowią szeroką i niejednolitą kategorię czynności organów procesowych. Czynności te zmierzają do zapewnienia prawidłowego toku postępowania lub do wymuszenia spełnienia obowiązków procesowych, jakie spoczywają na uczestnikach procesu. Są to różnorodne czynności procesowe. Wspólną ich cechą jest posługiwanie się przez organ procesowy elementem przymusu lub zagrożeniem stosowania przymusu, w tym także przymusu fizycznego, np. doprowadzenie przymusowe do organu procesowego osoby, która się dobrowolnie na to wezwanie nie stawiała. Środki przymusu to mogą być czynności faktyczne, np. omówione zatrzymanie rzeczy czy osoby poszukiwanej, przeszukanie lub czynności mające charakter decyzji procesowych, np. postanowienie o zastosowaniu kar porządkowych, czy też względem świadka, który odmawia złożenia zeznań bezpodstawnie, czy też postanowienie o zastosowaniu środków zapobiegawczych, np. tymczasowego aresztowania. To jest przykład czynności decyzyjnych. Stosowanie środków przymusu procesowych oznacza ograniczenia praw obywatelskich osób względem których są one stosowane. Stosowanie środków przymusu wiąże się bardzo często z wkraczaniem organu procesowego w sferę podstawowych praw obywatelskich konstytucyjnie zagwarantowanych, takich jak: prawo do wolności osobistej, zatrzymanie, tymczasowe aresztowanie, przymusowe doprowadzenie. To są środki przymusu, które właśnie wkraczają w sferę wolności osobistej. Mogą naruszać także sferę nietykalności osobistej, nienaruszalność mieszkania, tak jak w przypadku przeszukania, także prawo zagwarantowane przez Konstytucję, art. 50 Konstytucji, tajemnicę korespondencji gwarantuje art. 49 Konstytucji. W związku z tym, że stosowanie środków przymusu oznacza ingerencję organów procesowych w sferę podstawowych wolności i praw konstytucyjnych obywatela w nauce wypracowano pewne reguły, które powinny być stosowane przy stanowieniu prawa dotyczącego stosowania środków przymusu, jak również w procesie stosowania środków przymusu, a więc te reguły powinni wiązać ustawodawcę regulującego kwestię dopuszczalności stosowania środków, jak również organy procesowe, które środki te stosują. Jakie to są reguły?

1. wyłączności ustawowej podstawy stosowania środków przymusu. Czyli środki przymusu innymi słowy mogą być wyłącznie stosowane w oparciu o przepis prawny rangi ustawy. Nie może być przepis aktu prawnego o charakterze wykonawczym podstawą stosowania środków przymusu. Wynika to z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej, który to przepis mówi, że ograniczenie praw można zrobić wyłącznie na podstawie ustawy.

2. to reguła wyłączenia analogii w zakresie podstaw stosowania środków przymusu. Oznacza to, że przepis określający podstawy stosowania środków przymusu nie może być w drodze analogii stosowany do przypadku w nim nieprzewidzianego a podobnego bowiem naruszałoby to właśnie tę pierwszą regułę głoszącą, iż tylko ustawowy przepis prawny może stanowić podstawę stosowania środków przymusu.

3. to reguła umiaru w stosowaniu środków przymusu. Oznacza to, że stosowanie środków przymusu nie może być celem samym w sobie. Stosowanie środków przymusu nie może wykraczać poza granice społecznej niezbędności, czyli trzeba zawsze stosować łagodniejszy środek przymusu, gdy on będzie wystarczający dla osiągnięcia celu, dla którego został zrealizowany. Surowszy środek przymusu można stosować tylko wówczas, gdy łagodniejsze okażą się niewystarczające do osiągnięcia celu.

Zatrzymanie procesowe:

zatrzymanie, zatrzymanie procesowe, jako środek przymusu procesowy. Regulacja prawna tego środka, zawarta jest w k.p.k., jednak przepisy rozdziału 27 k.p.k. nie są jedynymi przepisami stanowiącymi podstawę prawną zatrzymania osoby. Możemy znaleźć w innych ustawach, w ustawie o policji, w ustawie o wychowaniu w trzeźwości, tzw. zatrzymanie porządkowe, kodeks morski przewiduje także przepisy, które mówią o zatrzymaniu.

My skoncentrujemy się obecnie na zatrzymaniu procesowym.

Mówiąc o zatrzymaniu musimy wyodrębnić tzw. zatrzymanie obywatelskie, to jest właściwie ujęcie, ustawa używa określenia ujęcie. Mianowicie, zgodnie z art. 243§1 „Każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości. §2 Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce policji”. Niezwłocznie, czyli bez uzasadnionej zwłoki. No oczywiście mogą być takie przeszkody typu jakaś powódź czy inna klęska żywiołowa, która uniemożliwi oddanie natychmiast po ujęciu przez policję osoby zatrzymanej. Ale w takiej sytuacji nie będzie można mówić o zwłoce. Zwłoka z oddaniem zatrzymanego, jeśli jest to możliwe w ręce policji oznacza bezprawne pozbawienie wolności, które wypełnia znamiona czynu zabronionego przez kodeks karny. Pościg ma być podjęty bezpośrednio na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu. Na gorącym uczynku, czyli w czasie dokonywania, np. złodziej włamał się do sklepu i zabiera z półki towary ładując je do torby, czy w banku pieniądze lub już zapakował te pieniądze czy towar, ale jest jeszcze na miejscu. Ustawa nie mówi jak długo może trwać pościg, byleby był to nieprzerwany pościg, podjęty bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa.

Zatrzymanie - art. 244 mówi, że: „Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa, bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym ”.

Nowela, z listopada 2009 roku wprowadziła istotne zmiany w postępowaniu przyspieszonym.

Jakie uprawnienia ma zatrzymany? W zakresie zatrzymania, stosowanie tego środka jako przymusu jakim jest zatrzymanie pod rządami poprzedniego kodeksu, praktyka budziła szereg zastrzeżeń. Regulacja tej instytucji zawarta w k.p.k. z 1969 roku była bardzo skromna i w związku z tym był szereg nieprawidłowości w zakresie zatrzymania. W związku z powyższym pewne zmiany wzmacniające gwarancje osoby zatrzymanej już wprowadzono w drodze nowelizacji k.p.k. z 1969 roku, która miała miejsce w połowie lat dziewięćdziesiątych, w 1995 roku, a rozszerzono jeszcze te rozwiązania gwarancyjne w nowym kodeksie. Zatrzymanego należy przede wszystkim natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do korzystania z pomocy adwokata oraz wysłuchać. Zatrzymany ma prawo do kontaktu z adwokatem. To nie jest jeszcze obrońca, bo przecież obrońca będzie występował w postępowaniu wtedy, gdy pojawi się oskarżony. A więc gdy postępowanie zostanie wszczęte przeciwko określonej osobie. Tu jest mowa o zatrzymaniu osoby podejrzanej, co do której zachodzi jedynie uzasadnione przypuszczenie, że popełniła przestępstwo. A co wszczęcia postępowania przeciwko określonej osobie konieczne jest uzasadnione podejrzenie, wysoki stopień prawdopodobieństwa, że ona popełniła przestępstwo. Przypuszczenie oznacza wymóg mniejszego stopnia prawdopodobieństwa aniżeli w przypadku uzasadnionego podejrzenia. Trzeba poinformować tę osobę o przyczynach zatrzymania, wysłuchać ją. Ona składa wyjaśnienia, choć to nie są wyjaśnienia w rozumieniu środka dowodowego pochodzącego od oskarżonego. Z zatrzymania sporządza się protokół, w którym należy wskazać: kto zatrzymał, czyli imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia jej tożsamości (a często tak bywa np. z obywatelami pochodzenia romskiego, którzy podają różne dane dotyczące swojej tożsamości), podać jej rysopis oraz dzień, miejsce, godzinę i przyczynę zatrzymania z podaniem o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzieleniu mu informacji o przysługujących mu prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu. Niezwłocznie po zatrzymaniu należy przystąpić do zbierania danych, a także zawiadomić prokuratora o zatrzymaniu. W razie potrzeby zastosowania środka w postaci tymczasowego aresztowania jako środka zapobiegawczego należy zwrócić się do prokuratora, żeby ten wystąpił do sądu z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie. Jednym z praw przysługującym osobie zatrzymanej jest prawo do kontaktu z adwokatem w każdej formie, może być w formie telefonicznej. A także należy umożliwić bezpośrednią rozmowę z adwokatem, z tym, że zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy tej rozmowie obecny. Na żądanie zatrzymanego należy zawiadomić o akcji zatrzymania osoby wskazane przez zatrzymanego. Istotną gwarancją, to rozwiązanie zostało wprowadzone w 1995 roku jest zapewnienie sądowej kontroli w trybie zażaleniowym nad zatrzymanym. Art. 246 mówi, że zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu. Otóż tego wymagają standardy międzynarodowe, zapewnienia osobie, którą pozbawiono wolności, niezależnie od tego na podstawie jakiego tytułu nastąpiło zatrzymanie lub aresztowanie, przysługuje prawo żądania sądowej kontroli zatrzymania. W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania. Może np. podnieść w zażaleniu zarzut stosowania niedozwolonych metod w czasie zatrzymania. Zażalenie sąd rozpoznaje niezwłocznie, sąd rejonowy odpowiednio dla miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania. Jeśli uzna zatrzymanie za bezzasadne lub nielegalne, bo np. osoba korzysta z immunitetu, jest nielegalne jej zatrzymanie, zarządza sąd natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. W wypadku stwierdzenia bezzasadności, legalności lub nieprawidłowości zatrzymania sąd zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania. Czas zatrzymania - ten czas określa przepis Konstytucji na okres 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ. Należy zatrzymanego zwolnić, gdy nie zostanie przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Należy go także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora czyli przed upływem 48 godzin. Zatrzymanego należy zwolnić, jeśli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania. Czyli maksymalnie może trwać zatrzymanie 72 godziny. 48 godzin przez policję maksymalnie czy też inny uprawniony do zatrzymania organ. Sąd natomiast ma 24 godziny od czasu przekazania mu zatrzymanego do dyspozycji. Jeżeli w tym czasie nie doręczono zatrzymanemu postanowienia o zastosowaniu względem niego tymczasowego aresztowania musi go zwolnić. Jeżeli policja zebrała dowody w ciągu 36 godzin pozwalające na wystąpienie do sądu przez prokuratora z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, to sąd nie konsumuje tych 12 godzin jakie pozostały do 48. Sąd ma tylko 24 godziny. W takim przypadku jeżeli po 36 godzinach został przedstawiony, to maksymalny czas trwania zatrzymania wynosić będzie 60 godzin (36 + 24). Policja najwięcej ma 48 godzin i tak samo każdy inny organ uprawniony do zatrzymania, a sąd od chwili przekazania zatrzymanego do dyspozycji 24 godziny. Sąd ma zawsze tylko 24 godziny, a organ, który zatrzymał maksimum 48 godzin. W różnych systemach procesowych różnie ten czas zatrzymania jest określony. Rozwiązanie przyjęte w art. 248 k.p.k. musi odpowiadać treści zgodnej z treścią przepisu Konstytucji, która właśnie określa czas zatrzymania. Istotne znaczenie gwarancyjne ma przepis § 3 art. 248, który stanowi, iż: „Ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne”. To jest przepis, który ma zapobiegać takim nieprawidłowościom jakie zdarzały się pod rządami dawnego kodeksu, kiedy odpowiednika tego przepisu nie było. Te nieprawidłowości polegały na tzw. zatrzymaniu zza węgła Przepisy poprzedniego kodeksu również przewidywały czas zatrzymania 48 - godzinny. Na 48 godzin można było zatrzymać. I praktyka niejednokrotnie wyglądała tak, że po 48 godzinach wypuszczano na wolność, ale zatrzymany nie zdążył jeszcze czasami dotrzeć do domu, zatrzymywano go po krótkiej przerwie, jak to się mówiło w praktyce zza węgła, czyli bardziej niezwłocznie. Ale gdy już ten termin 48 godzin zatrzymania minął zatrzymanie było podobnie, aczkolwiek po krótkiej przerwie. Oczywiście przy takiej praktyce trudno było mówić o gwarancji polegającej na ograniczeniu czasu zatrzymania. Zatrzymywano jak to się mówiło zza węgła mimo, że nic nowego się nie ujawniło, czyli w tej samej sprawie. Czyli ograniczenie tego zatrzymania na 48 godzin było po prostu fikcją de facto w praktyce. Stąd istotne znaczenie ma to, że w protokole zatrzymania należy stwierdzić podstawę zatrzymania, przyczynę zatrzymania i przy ponownym zatrzymaniu trzeba będzie znów sporządzić protokół, a więc na podstawie tych samych dowodów i faktów jest niedopuszczalne. Istotne znaczenie gwarancyjne ma również przepis, który mówi, że w przypadku oczywiście bezzasadnego zatrzymania, osobie zatrzymanej należy się odszkodowanie. Może wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko skarbowi państwa i toczy się to postępowanie w trybie przepisów k.p.k. Art. 247 został zmieniony w drodze nowelizacji już wcześniej, a teraz również ta ostatnia nowelizacja z listopada nadaje mu nowe brzmienie. Został ten przepis zmieniony w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, który pierwotne brzmienie tego przepisu uznał za niezgodne z Konstytucją, ponieważ Trybunał Konstytucyjny uznał, że w pierwotnej wersji ten przepis nie zawierał wskazania podstawy zatrzymania, nie określał przesłanki zatrzymania i Trybunał uznał, że jest to przepis niezgodny z art. 31 Konstytucji. Nowe brzmienie przepisu, który wejdzie w życie po 6 miesiącach: „Prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej, w inny bezprawny sposób będzie utrudniała przeprowadzenie tej czynności albo jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. W tym celu można zarządzić przeszukanie”. A więc zmiana, która wejdzie w życie po 6 miesiącach polega na tym, że rozszerzono podstawy zarządzenia zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej poprzez dodanie w inny sposób będzie utrudniała przeprowadzenie tej czynności.

16.03.2010 (19)

Nowela z 5 listopada 2009 r. - zmiany:

Ustawa ta wchodzi w życie po upływie 6 miesięcy od ogłoszenia (08 czerwca 2010 r.).

Uległ zmianie art. 46 k.k. o którym była mowa przy omawianiu sytuacji pokrzywdzonego, mowa była, że poza powództwem cywilnym celem dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z przestępstwa pokrzywdzony może skorzystać z innej drogi mianowicie z żądania aby sąd nałożył na oskarżonego którego skazuje obowiązek naprawienia szkody. Ten art. 46 uległ zmianie.

Do tej pory art. 39 zawierał katalog środków karnych który w punkcie 5 wymienia obowiązek naprawienia szkody jako środek karny i ten obowiązek może być nałożony m.in. w trybie art. 46. Punkt 5 art. 39 otrzymuje następujące brzmienie: „obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę” dodano więc zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Tę zmianę uwzględnia również art. 46, ma on zastosowanie w razie skazania za każde przestępstwo, zatem nie ma ograniczeń rodzajowych przestępstw. Ponad to dotychczasowy art. 46 mówi że sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby w razie śmierci pokrzywdzonego orzeka obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, generalnie zmiana polega na rozszerzeniu możliwości orzekania tego środka karnego:

1. rozszerzenie przejawia się w wyeliminowaniu ograniczeń gdy chodzi o rodzaje przestępstw

2. nie tylko ten przepis wchodzi w rachubę w wypadku wniosku pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby - jak to jest na dzień dzisiejszy przewidziane, ale także sąd z urzędu w razie skazania może orzec (fakultatywne) a na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby orzeka (obowiązek-obligatoryjne) obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę - czego nie było dotychczas.

Zatem zmiana art. 46 k.k. przewiduje znacznie szersze możliwości orzekania o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę aniżeli jest to obecnie. Jest to zmiana odpowiadająca trendom w procedurze karnej.

Żeby proces karny służył także zaspokojeniu roszczeń pokrzywdzonego, a nie tylko ukaraniu sprawcy.

Zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, czyli ta nawiązka ma charakter zastępczy w stosunku do obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Mowa była także przy omawianiu sytuacji pełnomocnika że toczy się obecnie dyskusja nad tym czy utrzymać dwie korporacje zawodowe - adwokat, radca prawny - czy tez stworzyć jedną. Zmiany dokonywane w ustawodawstwie polskim zmierzają do rozszerzenia uprawnień radców prawnych także w procesie karnym. I tak, subsydiarny akt oskarżenia wymagany jest tu przymus adwokacki, powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata, zmiana art. 55 § 2 mówi o tym, że „akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego”. Zatem mamy do czynienia z przymus adwokacko-radcowskim.

Art. 88 również uległ zmianie - pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny. Obecnie radca prawny może być pełnomocnikiem ale w ograniczonym zakresie. Te ograniczenia gdy chodzi o możliwość występowania radcy prawnego w roli pełnomocnika, ten przepis likwiduje.

Art. 236 - nowy przepis „Na postanowienie dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy i w przedmiocie dowodów rzeczowych (tego dotychczas nie ma) oraz na inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone; zażalenie na postanowienie wydane lub czynność dokonaną w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd rejonowy, w okręgu którego toczy się postępowanie.” Jest tu powrót do reguły wyrażonej w art. 465§2 głoszącej iż organem sprawującym kontrolę zażaleniową nad decyzjami prokuratora jest sąd, tyle tylko, że jest tu odstępstwo od zasady iż sądem właściwym jest sąd w okręgu którego toczy się postępowanie, zatem odstępstwo od miejscowej właściwości sądu. Ale reguła jest zachowania. Ta zmiana została wprowadzona na skutek orzeczenia TK który uprzednią regulację uznał za niezgodna z konstytucją.

Art. 247 - ten przepis został zmieniony już wcześniej na skutek orzeczenia TK, w pierwotnej wersji ta zmiana tej kolejną, te zmiany są spowodowane orzeczeniem TK, który uznał za niekonstytucyjny przepis w pierwotnej wersji, bo przepis mówił, że prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej bez wskazania podstaw takiej decyzji. TK uznał, że takie rozwiązanie jest niezgodne z art. 31 ust. 3 konstytucji, który pozwala na ograniczenie praw obywatelskich w drodze ustawy. Czyli przepis ustawy musi wskazać podstawy ograniczenia praw obywatela. Na skutek orzeczenia TK zmieniono już uprzednio ten art. 247 wskazując podstawy podjęcia takiej decyzji przez prokuratora. Nowy przepis mówi „Prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej, w inny bezprawny sposób będzie utrudniała przeprowadzenie tej czynności (dodano) albo jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. W tym celu wolno zarządzić przeszukanie.”

ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE

Stanowią grupę środków przymusu, mających na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, poprzez zapobieganie uchylania się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości oraz mają zabezpieczyć bezprawne utrudnianie postępowania. Np. nakłanianie do fałszywych zeznań czy w inny sposób utrudnianie bezprawne postępowania.

To jest podstawowa funkcja procesowa - zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Ta funkcja środków zapobiegawczych jest bezsporna.

Poza funkcją procesową nowy k.p.k. dopuszcza jako wyjątkową funkcję prewencyjną - ona polega na tym, że wyjątkowo można stosować środki zapobiegawcze w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Ta funkcja prewencji szczególnej (poza procesowa) wywołuje spory w doktrynie procesu karnego, została ona wprowadzona w art. 249 do nowego k.p.k. po długotrwałej dyskusji w zespole opracowującym projekt, większość członków zespołu jednak przegłosowała takie rozwiązanie, które wyjątkowo dopuszcza także funkcję prewencji szczególnej.

Pytanie o funkcje środków zapobiegawczych to pytanie o cel dla realizacji którego środki te stosuje. Przede wszystkim przedmiotem dyskusji a zarazem kontrowersji w nauce procesu karnego jest zagadnienie funkcji tymczasowego aresztowania jako, że jest to najbardziej drastyczny środek zapobiegawczy polegający na pozbawieniu wolności. W doktrynie a także w różnych systemach procesowych przyjmuje się funkcje poza procesowe oprócz podstawowej bezspornej funkcji procesowej jaką jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania.

Funkcje poza procesowe które się rozważa:

1. funkcja prewencji ogólnej - ogólnego oddziaływania na społeczeństwo w celach prewencyjnych

2. funkcja prewencji szczególnej - zapobieganie popełnieniu dalszych przestępstw przez oskarżonego przeciwko któremu toczy się postępowania

3. funkcja represyjna - mówi się o stosowaniu tymczasowego aresztowania w celu acetylacji kar

4. funkcja ochrony samego oskarżonego przed samosądem przez wzburzoną opinię publiczną

5. funkcja wychowawcza w stosunku do oskarżonego a także i społeczeństwa - chodzi o unaocznienie społeczeństwu natychmiastowej, nieuchronnej reakcji organów procesowych na fakt popełnienia przestępstwa

6. funkcja dania satysfakcji opinii społecznej że sprawcę przestępstwa (które podejrzewa się o popełnienie przestępstwa) spotyka natychmiastowa reakcja ze strony organów procesowych. Nasze społeczeństwo bardzo często skłonne jest upatrywać jakiś nieprawidłowości w zachowaniu organów ścigania przypadku gdy sprawca ciężkiego przestępstwa odpowiada z wolnej stopy. Przez wiele lat w praktyce mieliśmy do czynienia z szeroko zakrojoną praktyką stosowania tymczasowego aresztowania, ono było prawie regułą w poważnych sprawach i stąd nasze społeczeństwo przywykło do tego, że stosuje się tymczasowe aresztowanie jako środek zapobiegawczy i w przypadku rezygnacji z tego środka opinia publiczna skłonna jest dopatrywać się nieprawidłowości poprzez szczególne traktowanie danego oskarżonego.

Różne podejścia są doktryny do funkcji poza procesowych, niektórzy przedstawiciele doktryny akceptują dopuszczalność funkcji procesowych czyli stosowania środków zapobiegawczych dla realizacji także innych celów aniżeli zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania.

Analiza rozwiązań przyjętych w różnych systemach procesowych prowadzi do wniosku, że tymczasowe aresztowanie w wielu wypadkach wykracza poza główny cel jakim jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, służy ten środek także realizacji celów poza procesowych. Trzeba pamiętać, że realizując funkcje procesowe tymczasowe aresztowanie spełnia także jako wtórne cele poza procesowe, ale będące pochodną funkcji procesowej jako zasadniczej funkcji. Np. jeśli stosujemy tymczasowe aresztowanie wobec oskarżonego to tym samym przynajmniej utrudniamy mu popełnianie dalszych przestępstw, unaoczniamy opinii publicznej, że sprawca przestępstwa spotyka się z reakcją natychmiastową organów procesowych. Nie można jednak generalnie traktować równorzędnie funkcji procesowych i poza procesowych. Generalnie rzecz ujmując trzeba się opowiedzieć przeciwko stosowaniu tymczasowego aresztowania ze względów poza procesowych. Ustawodawca w kodeksie z 1997 roku wyjątkowo no co wskazuje brzmienie art. 249 dopuszcza możliwość stosowania środków zapobiegawczych ze względu na prewencję szczególną w celu zapobiegnięcia popełnienia przez przestępcę nowego ciężkiego przestępstwa. Takie rozwiązanie spotykamy w wielu krajach np. w Holandii, Niemczech, Francji, w akcie międzynarodowym jakim jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw i Podstawowych Wolności - art. 5 pkt c - dopuszcza możliwość stosowania środka w postaci tymczasowego aresztowania ze względu na konieczność zapobiegnięcia kontynuowania działalności przestępnej przez danego oskarżonego.

Nie można tymczasowego aresztowania stosować ze względów represyjnych jako środka partycypującego wymiar kary, mimo że czas tymczasowego aresztowania zalicza się na poczet rzeczywistego pozbawienia wolności. Ale z tego tytułu nie można stosować tymczasowego aresztowania w toku postępowania wobec osoby korzystającej z domniemania niewinności. Stosowanie tymczasowego aresztowania nie przekreśla domniemania niewinności. Czyli zastosowanie tego środka nie neguje stosowania domniemania niewinności.

Warunki dopuszczalności stosowania wszystkich środków zapobiegawczych:

1. warunki materialne - one są ujęte wspólnie dla wszystkich środków zapobiegawczych

1. podstawy stosowania tych środków - w każdym wypadku warunkiem zastosowania środka zapobiegawczego jest istnienie podstawy ogólnej wspólnej dla wszystkich środków oraz przynajmniej jednej podstawy szczególnej. Te podstawy ogólna i szczególna muszą wystąpić łącznie.

2. warunki formalne

1. właściwość organów uprawnionych do stosowania środków

2. forma decyzji na mocy której stosuje się te środki

3. zaskarżalność decyzji w przedmiocie środka zapobiegawczego

Podstawę ogólną - wymienia art. 249 - można ją stosować tylko wtedy gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego przestępstwa stanowi podstawę ogólną stosowania wszystkich środków zapobiegawczych.

Środki zapobiegawcze można stosować tylko względem osoby wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, a więc wobec podejrzanego.

Z art. 313 wynika iż przedstawienie zarzutów czyli wszczęcie postępowania przeciwko określonej osobie jest możliwe wówczas gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie że przestępstwo popełniła dana osoba. Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez osobę względem której stosuje się środki zapobiegawcze musi być większe aniżeli w chwili wszczynania przeciwko tej osobie postępowania.

Art. 249 mówi „duże prawdopodobieństwo” - ten wymóg istnienia dużego prawdopodobieństwa, że oskarżony popełnił przestępstwo musi być sprawdzony przez organ podejmujący decyzję o zastosowaniu środka zapobiegawczego w postępowaniu sądowym jest to sąd, w postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, pozostałe środki nie izolacyjne prokurator. W każdym przypadku przed podjęciem decyzji o zastosowaniu środka zapobiegawczego organ musi ponownie zbadać materiał dowodowy zgromadzony w toku postępowania z punktu widzenia możliwości zastosowania tego środka zapobiegawczego (z punktu widzenia podstawy ogólnej wymienionej w art. 249 - duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo).

Poza podstawa ogólną musi istnieć jeszcze przynajmniej jedna z podstaw szczególnych wymienionych w art. 258. Sformułowanie podstaw szczególnych wskazuje na cele jakie ustawodawca zamierza realizować w drodze stosowania środków zapobiegawczych. Art. 258 odnosi się wprost do tymczasowego aresztowania.

Nie każdy środek zapobiegawczy w jednakowym stopniu może zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania. Zatem na organie stosującym środek spoczywa obowiązek rozważenia zastosowanie jakiego środka będzie w danej sprawie uzasadnione. Obowiązuje zasada niezbędności - czyli oznacza ona, że należy stosować środek łagodniejszy gdy ten będzie wystarczający w danej sprawie do osiągnięcia celu, do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania czy też wyjątkowo zapobiegnięcia kontynuacji działalności przestępnej.

Art. 258 § 1. Tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli:

1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu, - przykładowo są wymienione te okoliczności które uzasadniają obawę ucieczki czy ukrywania, np. podjęcie przygotowań do wyjazdu, nie stawianie się na wezwania organu procesowego może uzasadniać tę obawę. W uzasadnieniu postanowienia należy wskazać te okoliczności które ową obawę ukrywania się lub ucieczki uzasadniają.

2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. - bezprawny sposób to nie oznacza przestępny, nie zawsze bezprawność oznacza przestępność czyli są także inne zachowania bezprawne które nie wypełniają znamion czynu zabronionego przez prawo karne. Na pewno nie jest bezprawnym sposobem utrudnianie postępowania przez oskarżonego który korzysta z przysługujących mu uprawnień procesowych, np. odmawia składania wyjaśnień, odmawia udzielania odpowiedzi na pytania wszak ma do tego prawo, a zatem nie można mówić w takim przypadku o bezprawnym utrudnianiu postępowania, choć niewątpliwie korzystanie przez oskarżonego z przysługującego mu prawa do milczenia utrudnia w jakimś stopniu postępowanie bo gdyby składał wyjaśnienia to dostarczyłby informacji, które mogłyby się przyczynić do szybszego wyjaśnienia okoliczności sprawy, ale to nie jest bezprawne utrudnianie postępowania, zatem nie może stanowić podstawy stosowania tymczasowego aresztowania i innego środka zapobiegawczego.

Ww. dwie podstawy szczególne zawarte w art. 258 wskazują na procesową funkcję tego środka oraz innych środków zapobiegawczych.

Jeśli chodzi o podstawę wymienioną w § 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą. - tu chodzi o wagę zarzucanego przestępstwa. Ta podstawa pod rządem starego kodeksu wywoływała wątpliwości czy przypadkiem ustawodawca nie „przemyca” tu funkcji poza procesowej. Dawny kodeks mówił tylko o funkcji procesowej jaką jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania pomijał funkcje poza procesowe, z drugiej zaś strony u podstaw szczególnych stosowania tymczasowego aresztowania mówił o tym, że wysoki stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu stanowi samodzielna podstawę stosowania tymczasowego aresztowania i także powrotność do przestępstwa stanowiła podstawę szczególną tymczasowego aresztowania i w tych podstawach upatrywano funkcji poza procesowych. Uważano że tak formułując podstawę szczególną ustawodawca dopuszcza możliwość realizacji celów poza procesowych, przez tymczasowe aresztowanie, mimo iż w przepisie ogólnym określającym cele środków zapobiegawczych była mowa tylko o zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania.

W § 2 ustawodawca wiąże wagę zarzucanego przestępstwa z koniecznością zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, bo to może uzasadniać obawę, że oskarżony z uwagi na grożącą mu surową karę będzie się starał uchylać od wymiaru sprawiedliwości i utrudniać prawidłowy tok postępowania.

Podstawy wymienione w art. 258 §1 i §2 korespondują z funkcją procesową środków zapobiegawczych. Natomiast § 3 wymienia podstawę szczególną wskazującą na funkcję poza procesową - funkcję prewencji szczególnej. § 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. Ta kontrowersyjna funkcja procesowa prewencji szczególnej jest dopuszczalna tylko w razie gdy oskarżonemu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, a zachodzi obawa, że popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu. Tę możliwość stosowania tymczasowego aresztowania i innych środków ze względów prewencyjnych wprowadzono pod naciskami praktyki. Uznano, że w wielu przypadkach zachodzi niebezpieczeństwo powtórzenia przestępstwa, zwłaszcza gdy oskarżony groził, kiedy pozostawał na wolności. Organy procesowe w takiej sytuacji nie mogą pozostawać bezczynne, muszą chronić osoby które mogą być narażone na popełnienie ponownie przestępstwa przez oskarżonego poprzez stosowanie środków zapobiegawczych względem takiego oskarżonego, żeby nie dopuścić do ponownego przestępstwa.

Mówiąc o podstawach szczególnych tymczasowego aresztowania, trzeba wspomnieć o obowiązującym jeszcze (do czerwca) rozwiązaniu, które przewidziane jest w postępowaniu przyśpieszonym - jest to szczególny tryb postępowania wprowadzony w drodze nowelizacji k.p.k. w 2006 roku. Art. 517c wymienia jako samoistną podstawę zastosowania środka zapobiegawczego chuligański charakter czynu. §1 Postępowanie przyśpieszone prowadzi się również w razie jednorazowej przerwy w rozprawie trwającej nie dłużej niż 14 dni; zarządzając przerwę, sąd rozstrzyga w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego. W sprawie o występek o charakterze chuligańskim sąd stosuje środek zapobiegawczy, przy czym chuligański charakter czynu stanowi samoistną podstawę zastosowania tego środka; przepisu art. 259 § 3 nie stosuje się. Ten przepis został uznany przez TK za niezgodny z konstytucją. Przepis który z chuligańskiego charakteru przestępstwa stwarza samoistną podstawę stosowania środka zapobiegawczego i obliguje sąd do zastosowania tego środka w razie wystąpienia okoliczności wymienionych w art. 517c. Wyrok TK z dnia 7 października 2008 roku który obowiązuje od 14 października 2008 roku stanowi: art. 517c § 1 w zakresie w jakim formułuje nakaz stosowania przez sąd środka zapobiegawczego w oparciu o samoistną podstawę zastosowania tego środka którą stanowi chuligański charakter zarzucanego czynu, i wyłącza stosowanie art. 259 § 3 tej ustawy, jest niezgodny z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji. Art. 517c § 4 k.p.k. w zakresie, w jakim, w razie skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonywania, ustanawia chuligański charakter czynu samoistną podstawą zastosowania środka zapobiegawczego, i wyłącza stosowanie art. 259 § 3 tej ustawy, jest niezgodny z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji. Takie stanowisko TK wymusiło zmianę i ustawa z 5 listopada 2009 to rozwiązanie wyeliminowała.

Obecnie w świetle nowelizacji nie ma przypadków w których stosowanie środka zapobiegawczego byłoby obligatoryjne.

Poprzednio obowiązujący kodeks z 1969 roku przewidywał obligatoryjne stosowanie tymczasowego aresztowania tzw. aresztowania międzyinstancyjnego, gdy sąd I instancji wydał wyrok skazujący na karę 2 lat (przestępstwo nieumyślne), 3 lat (przestępstwo umyślne). Uznano, że takie rozwiązanie jest sprzeczne z zasadą niezawisłości sędziowskiej, że ustawa nakazuje sędziemu jakie rozstrzygnięcie ma wydać i w związku z tym nowy k.p.k. wyeliminował przypadki obligatoryjnego stosowania środków zapobiegawczych. Ustawa z 2006 roku, która wprowadziła postępowanie przyśpieszone (sądy 24-godzinne) nie spełniła oczekiwań bo nie o takich sprawców chodziło jak: nietrzeźwi kierowcy czy rowerzyści, o różnych przesado kibiców.

Środki zapobiegawcze w postępowaniu przygotowawczym stosuje prokurator z wyjątkiem tymczasowego aresztowania, gdyż ono leży tylko w gestii sądu, bez względu na stadium procesu, tego wymagają standardy międzynarodowe i takie rozwiązanie było już wprowadzone w 1996 roku w drodze nowelizacji przepisów k.p.k. z 1969 roku. Przez 50 lat w Polsce stosowanie wszystkich środków zapobiegawczych w postępowaniu przygotowawczym leżało w gestii prokuratora. Kiedy w 1949 roku przeprowadzono gruntowną reformę modelu postępowania przygotowawczego czyniąc prokuratora gospodarzem tego etapu postępowania, prokuratorowi powierzono także stosowanie środków zapobiegawczych w tym tymczasowego aresztowania. W 1969 roku w ramach demokratyzacji ustawodawstwa procesowego przewidziano rozwiązanie, które w było wówczas z dużym entuzjazmem przyjmowane jako krok naprzód w kierunku demokratyzacji, a polegało ono na tym, że zażalenie na postanowienie prokuratora o zastosowaniu tymczasowego aresztowania rozpatrywał sąd. To samo gdy chodziło o zażalenie na postanowienie o umieszczeniu oskarżonego w zamkniętym zakładzie celem przeprowadzenia obserwacji psychiatrycznej. Według kodeksu z 1969 roku o tym decydował prokurator w postępowaniu przygotowawczym, ale zażalenie rozpatrywał sąd. To rozwiązanie, które przewidziało kontrole sądową w trybie zażalenia sprawowaną nad stosowaniem tymczasowego aresztowania przez prokuratora nie spełniło oczekiwań w praktyce. Dlatego że:

- znacznie częściej oskarżeni korzystali z innej możliwości, aniżeli zażalenia, a mianowicie częściej składali wniosek o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego. Ale w wypadkach w których składali zażalenie uwzględnienie zażalenia przez sąd należało do niezwykłej rzadkości. Do wyjątkowych należały sytuacje w których zażalenie sąd uwzględniał. Wynikało to w dużej mierze z obawy sądu o dalszy tok postępowania. Sąd po prostu obawiał się brać na siebie odpowiedzialność za to, że oskarżony wypuszczony na wolność będzie utrudniał prawidłowy tok postępowania, dlatego sądy z reguły utrzymywały zaskarżone postanowienie prokuratora w mocy, jednocześnie zaś zwracano uwagę na to, że ten środek jest zbyt szeroko stosowany.

W połowie lat 90-tych sytuacja uległa pewnej zmianie, częściej zdarzały się przypadki uwzględnienia zażalenia przez sądy i wreszcie zmiana która miała miejsce w 1996 roku powierzyła tę decyzję sądowi jako organowi niezawisłemu. I to rozwiązanie do dnia dzisiejszego funkcjonuje.

Nie tylko do sądu należy stosowanie tymczasowego aresztowania jako środka zapobiegawczego, ale także kary porządkowej, czy aresztowania tytułem kary porządkowej.

Przed zastosowaniem każdego środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek (nie izolacyjny) przesłuchuje oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub jego nieobecności w kraju, należy dopuścić do udziału w przesłuchaniu ustanowionego obrońcę jeżeli się stawi, zawiadomienie obrońcy o dniu przesłuchania nie jest obowiązkowe chyba że żąda tego oskarżony, a nie utrudni to prowadzenia czynności, o terminie przesłuchania zawiadamia prokuratora.

Środki zapobiegawcze mogą być stosowane do chwili rozpoczęcia wykonania kary, tylko w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności, jeżeli nie orzeczono kary pozbawienia wolności to nie można już dalej stosować tymczasowego aresztowania i trzeba będzie ten środek uchylić.

Podejrzany który jest tymczasowo aresztowany, zgodnie z art. 73 oskarżony tymczasowo aresztowany może porozumiewać się ze swym obrońcą w postępowaniu przygotowawczym za zezwoleniem prokuratora. Udzielając zezwolenia na porozumiewanie się prokurator może w szczególnie uzasadnionym wypadku zastrzec że będzie obecny przy tym samym osoba przez niego upoważniona. Prokurator może strzec także kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą, ale te ograniczenia (zastrzeżenia) odpadają (nie mogą być utrzymane) ani zarządzone po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego. Wiadomo, że pozostający na wolności podejrzany ma nieograniczone możliwości w zakresie kontaktów z obrońcą, natomiast tymczasowo aresztowany jest w sytuacji o wiele gorszej, stąd ustawodawca limituje czas w którym mogą być stosowane ograniczenia w postępowaniu przygotowawczym w zakresie swobodnego porozumiewania się podejrzanego z obrońcą. Nowym przepisem który został wprowadzony w wyniku wyroku TK (ustawa z 16 lipca 2009 roku) jest art. 156 dodany został §5a. TK uznał, że ten przepis we wcześniejszym brzmieniu, czyli przed wprowadzeniem §5a jest niezgodny z konstytucją, a polegał on na arbitralnym podejmowaniu decyzji przez prokuratora w zakresie wyłączenia jawności materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania. To jest wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 roku => Art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Takie stanowisko TK spowodowało konieczność zmiany przepisów, polegającej na tym, że wprowadzono § 5a W toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze lub zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób. Takie rozstrzygnięcie narusza prawo do obrony przed zastosowaniem względem niego tymczasowego aresztowania, oskarżony a także obrońca powinien mieć prawo zapoznania się z materiałem dowodowym, który stanowi podstawę do wystąpienia przez prokuratora z wnioskiem do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania i na podstawie który sąd taką decyzję podjął o zastosowaniu bądź przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Są to zmiany wymuszone przez stanowisko TK.

Obrońca ma prawo brać udział w posiedzeniu na którym sąd przesłuchuje oskarżonego, ale jeżeli tego żąda oskarżony. Prokurator i obrońca mają prawo brać udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia tymczasowego aresztowania to zapewnia im ustawa w art. 249 § 5 oraz rozpoznawania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Jednakże niestawiennictwo należycie zawiadomionego obrońcy czy prokuratora nie tamuje rozpoznania sprawy.

Tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu, decyduje o tym sąd rejonowy w okręgu którego toczy się postępowanie. Prokurator przesyłając wraz z aktami sprawy wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania zarządza jednocześnie doprowadzeniem podejrzanego do sądu. Inne środki zapobiegawcze stosuje sąd w postępowaniu sądowym, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator.

Pod rządami starego kodeksu dyskutowana była kwestia czy w postępowaniu przygotowawczym może stosować środki zapobiegawcze sąd czy uprawnionym do stosowania jest wyłącznie prokurator. Przeważało stanowisko, że sąd może stosować także w postępowaniu przygotowawczym gdy wyłoni się taka potrzeba np. nie ma prokuratora, i tę kwestię przepis obecnie obowiązującego kodeksu wyraźnie rozstrzygnął w art. 250§ 4 „także prokurator”.

Art. 251 § 1. W postanowieniu o zastosowaniu środka zapobiegawczego należy wymienić osobę, zarzucany jej czyn, jego kwalifikację prawną oraz podstawę prawną zastosowania tego środka.

§ 3. Uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego powinno zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa oraz przytoczenie okoliczności wskazujących na istnienie podstawy i konieczność zastosowania środka zapobiegawczego. W wypadku tymczasowego aresztowania należy ponadto wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego.

§ 2. W postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania należy określić czas jego trwania, a ponadto oznaczyć termin, do którego aresztowanie ma trwać. Obowiązek każdorazowego oznaczenia terminu stosowania tymczasowego aresztowania trwa do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie. W przedmiocie tymczasowego aresztowania po wydaniu orzeczenia kończącego postępowanie orzeka sąd, który wydał to orzeczenie, a w razie przekazania sprawy do drugiej instancji - sąd odwoławczy.

Zgodnie z art. 344 jeżeli wpłynęła do sądu sprawa wraz z aktem oskarżenia, sprawa w której oskarżony jest tymczasowo aresztowany to sąd z urzędu rozstrzyga o utrzymaniu, zmianie lub uchyleniu tego środka. W razie potrzeby orzeka także o innych środkach zapobiegawczych. Czyli nie wystarczy, że zastosowano tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym zaraz po wpłynięciu sprawy do sądu przeciwko tymczasowo aresztowanemu oskarżonemu sąd z urzędu bada czy konieczne jest utrzymanie tego środka, może zmienić na inny nieizolacyjny środek zapobiegawczy. Art. 344 nakłada na sąd wydanie tego rozstrzygnięcia z urzędu.

Czas trwania tymczasowego aresztowania => art. 263 § 1. W postępowaniu przygotowawczym sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. - czyli sąd w okręgu którego toczy się postępowanie na czas nie dłuższy niż 3 miesiące przy czym nie musi od razu wykorzystać tego limitu czasowego. Może w zależności od okoliczności sprawy zastosować na okres 1 miesiąca a potem przedłużać do 3 miesięcy maksymalnie. § 2. Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie określonym w § 1, na wniosek prokuratora, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi tego potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. - czyli maksimum 9 miesięcy (12 minus 9 miesięcy). Ten okres 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym to jest względnie maksymalny okres ponieważ może być on przedłużony. Przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania na okres przekraczający 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym może dokonać sąd apelacyjny w okręgu którego toczy się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo. § 3. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. Czyli łącznie z postępowaniem przygotowawczym nie może przekroczyć 2 lata. Gdyby więc w postępowaniu przygotowawczym wykorzystano maksymalny termin 12 miesięcy to czas trwania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji to do dwóch lat pozostaje 12 miesięcy. Może zdarzyć się taka sytuacja, że zanim wpłynął akt oskarżenia do sądu to już upłynęły dwa lata w ciągu którego stosowano tymczasowe aresztowanie na mocy przedłużenia przez sąd apelacyjny, wtedy już ten limit został wyczerpany zatem jeśli wpłynie akt oskarżenia do sądu i sąd widzi potrzebę utrzymania tymczasowego aresztowania to już sąd I instancji nie ma możliwości w tym zakresie, musi zwrócić się do sądu apelacyjnego o przedłużenie bo limit 2 lat został wyczerpany. Limitowanie czasu trwania tymczasowego aresztowania jest ograniczone do etapu postępowania, mianowicie do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji. W dalszym postępowaniu sądowym już nie obowiązują ograniczenia czasu trwania tymczasowego aresztowania. Gdyby więc doszło do uchylenia przez sąd odwoławczy wyroku sądu I instancji i przekazania sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania to już limity czasowe nie obowiązują, nie obowiązują także w postępowaniu odwoławczym. Czyli do pewnego momentu którym jest wydanie wyroku przez sąd I instancji.

Nastąpiła zmiana §4 w wyniku stanowiska TK, mianowicie poprzednio była ujęta ogólnikowa przesłanka przedłużenia jak „inna przyczyna” to był tzw. wentyl bezpieczeństwa. § 4. Przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający terminy określone w § 2 i 3 może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo - jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego. - w pierwotnej wersji katalog był szerszy, mówiło się o innej przyczynie w związku z tym TK uznał, że tak ogólnikowo sformułowana inna przyczyna z powodu której nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego jest niedookresloną ustawową podstawą stosowania tego środka (poprzez jego przedłużenie), a w związku z powyższym jest to sprzeczne z konstytucją. Początkowo inną przyczynę nieokreśloną utrzymał w mocy §4a tylko w postępowaniu sądowym. Ustawodawca wyszedł z założenia że nie wszystkie przyczyny uzasadniające konieczność przedłużenia tymczasowego aresztowania można z góry przewidzieć. Jednak §4a został uchylony. Obecnie więc katalog podstaw przedłużenia przez sąd apelacyjny stosowania tymczasowego aresztowania jest zamknięty. Postanowienie sądu apelacyjnego o przedłużeniu czasu trwania tymczasowego aresztowania poza te limity czasowe wyżej wymienione podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia tak jak każde postanowienie o przedmiocie środka zapobiegawczego, ale tu mamy do czynienia z tzw. instancją poziomą. Zażalenie rozpatruje sąd apelacyjny w składzie 3 sędziów czyli zażalenie nie idzie do sądu najwyższego tylko mamy do czynienia z kontrolą zażaleniową na tym samym szczeblu sądu apelacyjnego z tym, że w składzie 3 sędziów. Jest to wyjątek od zasady dewolutywności która oznacza że następuje wraz z wniesienia środka odwoławczego przekazanie wyższej instancji.

23.03.2010 (20)

Uwagi na temat przedłużania tymczasowego aresztowania powyżej 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym, a także powyżej 2 lat do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji. Art. 263§4 upoważnia sąd apelacyjny do przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na czas oznaczony. Zawsze więc sąd w postanowieniu musi oznaczyć termin do którego to przedłużenie następuje. Może być wielokrotne przedłużanie przez sąd apelacyjny, zawsze jednak ze wskazaniem do kiedy może być ten środek stosowany. Możliwa jest taka sytuacja, iż w momencie wniesienia aktu oskarżenia do sądu, już tymczasowe aresztowanie trwało ponad 2 lata w postępowaniu przygotowawczym w wyniku przedłużania przez sąd apelacyjny. Zatem sądowi w I instancji w takim przypadku już nie pozostało nic do stosowania z tymczasowego aresztowania. Powinien widząc taką konieczność uzasadnioną okolicznościami sprawy wystąpić do sądu apelacyjnego o przedłużenie czasu trwania tymczasowego aresztowania, ponieważ sąd I instancji dysponuje tylko czasem jaki mu pozostał (do 2 lat). A może być i taka sytuacja że ten okres zostanie wykorzystany a nawet przekroczy do momentu wpłynięcia aktu oskarżenia. W dalszym toku postępowania czas trwania tymczasowego aresztowania nie jest ustawowo oznaczony jednakże nie oznacza to, że raz zastosowany środek trwa dopóki nie zostanie uchylony czy zmieniony na inny. Art. 263 § 7 Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy. Czyli nie maksymalnego. Jeśli prokurator lub sąd widzi potrzebę przedłużenia okresu tymczasowego aresztowania to powinien wystąpić z takim wnioskiem do właściwego sądu nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu stosowania. Chodzi o to, żeby sąd właściwy do podjęcia decyzji w przedmiocie przedłużenia miał możliwość zapoznania się z aktami sprawy i podjęcia decyzji. Stosowanie tymczasowego aresztowania następuje z chwilą wydania w tym przedmiocie postanowienia, choćby było one zaskarżone w drodze zażalenia. Gdyby się tak zdarzyło, że sąd właściwy do przedłużenia czasu trwania tymczasowego aresztowania nie zdążył wydać postanowienia o przedłużeniu przed upływem czasu na który został wcześniej oznaczony to utrzymywanie tego środka jest pozbawione podstawy prawnej, bo termin określony we wcześniej wydanym postanowieniu upłynął, a nowego postanowienia nie ma, to mamy tu wówczas do czynienia z bezprawnym pozbawieniem wolności, ale ten okres zalicza się na poczet orzeczonej kary, bo zgodnie z k.k. zalicza się na poczet wymierzonej kary okres rzeczywistego pozbawienia wolności.

Czas trwania tymczasowego aresztowania liczy się odrębnie w każdym postępowaniu i zastosowanie tego środka w jednym postępowaniu toczącym się przeciwko tej samej osobie nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu takiego samego środka w innym postępowaniu. W jednym z tych postępowań może nastąpić uchylenie tego środka lub zmiana środka na inny. Zgodnie z art. 263 § 3a (ten przepis został dodany w drodze nowelizacji k.p.k. podyktowanej stanowiskiem TK), w przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną karą pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów, o których mowa w §2 i 3, zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary pozbawienia wolności. Może wystąpić taka sytuacja, że znacznie wcześniej przed upływem 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym wyłoni się potrzeba skierowania wniosku o przedłużenie do sądu apelacyjnego.

Tymczasowe aresztowanie może zastosować sąd rejonowy w okręgu którego toczy się postępowanie na okres 3 miesięcy, co nie oznacza że w pierwszym postanowieniu od razu sąd musi wykorzystać te 3 miesiące, może określić krótszy termin np. na okres 1 miesiąca gdy zajdzie taka potrzeba prokurator będzie musiał wystąpić z kolejnym wnioskiem o dalsze zastosowanie tymczasowego aresztowania.

Nowy k.p.k. w pierwotnej wersji z 1997 roku nie przewidywał przypadku obligatoryjnego stosowania środków zapobiegawczych, takie rozwiązanie znane było poprzedniemu kodeksowi które było krytykowane. Podnoszono zarzut, że jest ono niezgodne z zasadą niezawisłości sędziowskiej. Jeśli ustawa niezależnie od okoliczności danej sprawy nakazuje sądowi zastosować środek zapobiegawczy. Wprowadzone do k.p.k. postępowanie przyśpieszone (zostało wprowadzone w drodze nowelizacji k.p.k.) przewidywał, a właściwie na dzień dzisiejszy jeszcze przewiduje, obligatoryjne stosowanie środka zapobiegawczego, chodzi tu o rozwiązanie przyjęte w art. 517c §1 Postępowanie przyśpieszone prowadzi się również w razie jednorazowej przerwy w rozprawie trwającej nie dłużej niż 14 dni; zarządzając przerwę, sąd rozstrzyga w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego. (rozstrzyga to nie znaczy że musi zastosować, ale musi podjąć decyzje czy stosuje czy nie) W sprawie o występek o charakterze chuligańskim sąd stosuje środek zapobiegawczy, (obligatoryjny przypadek zastosowania środka zapobiegawczego) przy czym chuligański charakter czynu stanowi samoistną podstawę zastosowania tego środka; przepisu art. 259 § 3 nie stosuje się. Tak samo jako samoistną podstawę stosowania środka zapobiegawczego przewiduje kolejny § 2 orzeka o przedmiocie środka zapobiegawczego. Natomiast art. 517c § 4 mówi, że chuligański charakter czynu stanowi samoistna podstawę zastosowania tego środka. Te przepisy zostały uznane przez TK za niezgodne z art. 31 ust. 1 i 3 konstytucji. I w związku z takim stanowiskiem TK ustawa z 5 listopada 2009 roku zrezygnowała z tego rozwiązania które przewiduje obligatoryjne stosowanie środka zapobiegawczego, według noweli nie ma obligatoryjnego stosowania tymczasowego aresztowania, decyzja pozostawiona jest sądowi, ustawa nie zobowiązuje do zastosowania środka. Zrezygnowano także, zgodnie ze stanowiskiem TK z rozwiązania przewidującego iż chuligański charakter stanowi samoistną podstawę zastosowania środków zapobiegawczych. Samoistną, a zatem poza podstawami szczególnymi wymienionymi w art. 258. Od czerwca tego rozwiązania już nie będzie.

Większość ostatnio wprowadzonych zmian do k.p.k. jest podyktowana koniecznością dostosowania stanu prawnego do stanowiska TK, który wiele przepisów uznał za niezgodne z konstytucją.

W każdym postanowieniu o zastosowaniu bądź przedłużeniu tymczasowego aresztowania należy wskazać okres i termin do którego ten środek ma być stosowany.

Art. 344 który mówi, że w ramach wstępnej kontroli oskarżenia (po wpłynięciu aktu oskarżenia) jeżeli oskarżony jest tymczasowo aresztowany sąd z urzędu rozstrzyga o utrzymaniu, zmianie lub uchyleniu tego środka. W razie potrzeby orzeka także o innych środkach zapobiegawczych. Może uchylić tymczasowe aresztowanie a zastosować środek nieizolacyjny. Ten przepis nakłada na sąd I instancji obowiązek podjęcia decyzji w przedmiocie środka zapobiegawczego w sprawie tzw. aresztanckiej czyli jeśli akt oskarżenia wniesiono przeciwko oskarżonemu który jest aresztowany.

Kolejna zmiana to zmiana dotycząca przeglądania akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym. Art. 156 § 5a został wprowadzony w wyniku orzeczenia TK z 28 sierpnia 2009 roku, na czym polegało dotychczasowe rozwiązanie, otóż zgodnie z art. 156 § 5 w postępowaniu przygotowawczym stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta sprawy, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. O ile w postępowaniu sądowym akta są jawne dla stron i ich przedstawicieli procesowych oraz ustawowych, o tyle w postępowaniu przygotowawczym wymagają na przeglądanie akt zgody prowadzącego postępowanie.

TK (wyrok z 3 czerwca 2008 roku) zakwestionował zgodność tego przepisu z konstytucją, stanął na stanowisku, że to jest rozwiązanie niezgodne z konstytucją w zakresie w jakim ustawa pozostawia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Takie stanowisko TK spowodowało konieczność zmiany przepisów, polegającej na tym, że wprowadzono § 5a W toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze lub zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób. Prokurator tylko może odmówić to już jest istotna zmiana gwarancyjna, ale podstawy tej odmowy są bardzo szeroko ujęte. Co do zasady ustawodawca w zdaniu pierwszym uwzględnił stanowisko TK zezwalając na udostępnienie akt sprawy (wprowadzając regułę udostępnienia tej części materiału dowodowego), natomiast możliwość podjęcia przez prokuratora odmownej decyzji udostępnienia jest szeroko ujęta. Nie wiadomo czy TK nie zakwestionuje czy sformułowanie zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób ponieważ jest to bardzo ogólnie ujęte.

TK zakwestionował poprzednie ujęcie podstaw przedłużenia tymczasowego aresztowania przez sąd apelacyjny i w rezultacie jedna z tych podstaw zniknęła.

Na postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie podejrzanemu do sądu wyższego rzędu. Generalna zasada wyrażona w art. 252 § 1. Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, z wyjątkiem, o którym mowa w § 2. Na zasadach ogólnych - czyli jeżeli postanowienie wydał sąd to sąd wyższego rzędu rozpatruje zażalenie jako środek odwoławczy. § 2. Na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. W 2007 roku wprowadzono w drodze jednej z kolejnych nowelizacji zasadniczą zmianę gdy chodzi o kontrolę zażaleniową decyzji prokuratorskich. Obecnie organem odwoławczym rozpatrującym zażalenie na postanowienie prokuratora jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, czyli taki sąd będzie rozpatrywał sprawę jeśli wpłynie akt oskarżenia. Tutaj w tym § 2 mamy zachowaną tę regułę gdy chodzi o kontrolę sądową. W postępowaniu przygotowawczym może być do innego sądu aniżeli do właściwego do rozpoznania sprawy. Czyli może być taka sytuacja, że postępowanie przygotowawcze jest prowadzone w okręgu sądu A, a akt oskarżenia wpłynie do sądu B, bo ten jest właściwy do rozpoznania sprawy. § 3. Zażalenie na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego sąd rozpoznaje niezwłocznie. Ponieważ zażalenie jest środkiem odwoławczym, zatem na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego - jest szeroko ujęte. Mają tu zastosowanie przepisy ogólne dotyczące środków odwoławczych - art. 437 § 1. Po rozpoznaniu środka odwoławczego sąd orzeka o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części. Dotyczy to odpowiednio rozpoznania środka odwoławczego od uzasadnienia orzeczenia. Może więc utrzymać zaskarżony środek, może zmienić na inny środek zapobiegawczy, albo może zmienić w ten sposób, że skróci czas tymczasowego aresztowania określony w zaskarżonym postanowieniu. Może uchylić postanowienie i np. nie stosować żadnego środka - wszystko to zależy od wyniku kontroli odwoławczej sprawowanej w trybie zażalenia.

Poza zażaleniem przysługuje jeszcze jeden środek zaskarżenia, ale tym razem nie jest to środek odwoławczy, przysługuje on tylko oskarżonemu - wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego - art. 254 § 1. Oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego; w przedmiocie wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu - sąd, przed którym sprawa się toczy. Zaś § 2 wprowadza istotę rozwiązania § 2. Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania dotyczącego tego samego oskarżonego - tu jest szczególna regulacja, gdy chodzi dopuszczalność zażalenia na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonego o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Takie zażalenie przysługuje tylko wtedy gdy wniosek został złożony po upływie 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Ten przepis ma na celu zabezpieczyć sprawność postępowania, w praktyce zdarzały się przypadki, że co rusz oskarżeni lub przedstawiciele procesowi oskarżonego składali wnioski o uchylenie lub zmianę tymczasowego aresztowania mimo że nie pojawiło się nic nowego w sprawie, żadne nowe okoliczności które by przemawiały za zmianą decyzji. Na każde takie postanowienie przysługiwało zażalenie wydane w przedmiocie wniosku (nieuwzględniające wniosku postanowienie. Zażalenie zatem wstrzymywało postępowanie i doprowadzało to do przewlekłości postępowania. W związku z tym, żeby takie sytuacje (celowa przewlekłość postępowania) nie występowały, wprowadzono ograniczenie zażalenia postanowienia wydanego w przedmiocie wniosku oskarżonego o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego. Zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje ten sam sąd w składzie 3 sędziów. Jest to zatem analogiczne rozwiązanie co przewidziane w art. 263 §5. Mamy w art. 254 §3 i art. 263 § 3 do czynienia z tzw. instancją poziomą.

Nadzór nad prawidłowością wykonywania środków zapobiegawczych sprawuje w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zaś w postępowaniu sądowym sąd tak stanowi art. 256 Nadzór nad prawidłowością zatrzymania i wykonania środków zapobiegawczych sprawuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym - także prokurator. Co to znaczy że prokurator sprawuje nadzór? Oznacza to, że na organie sprawującym nadzór spoczywa obowiązek uchylenia środka lub zmiany na inny w razie gdy odpadną podstawy stosowania tego środka. Np. zmieniono w toku postępowania kwalifikację prawną czynu na przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku, stanowi tak art. 259 § 3 Tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku. - nie stosuje się tymczasowego aresztowania chyba że sprawca został ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio po nim.

Tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym stosuje sąd na wniosek prokuratora, jeżeli jednak prokurator uzna że nie ma potrzeby utrzymania w dalszym ciągu tymczasowego aresztowania zastosowanego przez sąd to jest zobowiązany uchylić ten środek. Co nie należy rozumieć w ten sposób, że organem uprawnionym do uchylania decyzji sądowej jest prokurator. Po prostu prokurator jako sprawujący nadzór nad prawidłowością stosowania środka nie może doprowadzić do takiej sytuacji w której by ten środek w dalszym ciągu wykonywany choć odpadły przyczyny stosowania tego środka. Np. sąd zastosował tymczasowe aresztowanie na okres 3 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym, a po upływie miesiąca czy dwóch niezebrany został materiał dowodowy i odpadła podstawa utrzymania tego środka, to prokurator jest zobowiązany ten środek uchylić lub zmienić na łagodniejszy. Gdyby tego nie zrobił to istniała by podstawa z wystąpieniem z roszczeniem przeciwko SP o bezpodstawne tymczasowe aresztowanie.

Tymczasowe aresztowanie stosuje się do chwili wykonywania kary, natomiast w razie umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego można utrzymać tymczasowe aresztowanie aż do rozpoczęcia wykonania środka zabezpieczającego. Tutaj te limity czasowe nie obowiązują.

W razie uniewinnienia oskarżonego, umorzenia lub warunkowego umorzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary, wymierzenia kary pozbawienia wolności odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego aresztowania, skazania na karę łagodniejszą niż pozbawienie wolności, odstąpienia od wymierzenia kary, sąd zarządza niezwłoczne zwolnienie tymczasowego aresztowania jeżeli nie jest on pozbawiony wolności w innej sprawie. Chodzi o takie sytuacje w których czas trwania tymczasowego aresztowania nie można zaliczyć na poczet wykonania kary, np. uniewinnienie. Art. 417 Zaliczeniu na poczet orzeczonej kary podlega również okres tymczasowego aresztowania odbytego przez oskarżonego w innej sprawie, w której postępowanie toczyło się równocześnie, a zapadł w niej prawomocny wyrok uniewinniający, umorzono postępowanie albo odstąpiono od wymierzenia kary. - czyli w tej sprawie w której stosowane było tymczasowe aresztowanie nie ma na poczet czego zaliczyć tego okresu. Zatem ze względów humanitarnych ustawodawca nakazuje zaliczyć ten okres na poczet kary wymierzonej w innej sprawie, ale jeżeli postępowania toczyły się równocześnie. Mówiąc o względach humanitarnych, które ustawodawca nakazuje mieć na uwadze przy stosowaniu środków przymusu, trzeba wspomnieć o rozwiązaniu przyjętym w art. 259 § 1. Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności: 1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo, 2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny. § 2. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. § 3. Tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku. § 4. Ograniczenia przewidziane w § 2 i 3 nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Chodzi o to aby nie dopuścić do takiej sytuacji, że tymczasowe aresztowanie stosowane jest w drobnych sprawach i wymiar kary w sprawach o drobne przestępstwa dostosowano do czasu trwania tymczasowego aresztowania. Żeby istniała możliwość zaliczenia tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary. Art. 260 Jeżeli stan zdrowia oskarżonego tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wykonywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym.

Art. 261 § 1. O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany bezzwłocznie zawiadomić osobę najbliższą dla oskarżonego; może to być osoba wskazana przez oskarżonego. § 2. Na wniosek oskarżonego można również zawiadomić inną osobę zamiast lub obok osoby wskazanej w § 1. § 3. O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić pracodawcę, szkołę lub uczelnię, a w stosunku do żołnierza - jego dowódcę, a w przypadku gdy oskarżonym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy na jego wniosek - zarządzającego przedsiębiorstwem.

Art. 262 § 1. Sąd stosujący tymczasowe aresztowanie ma obowiązek: 1) zawiadomienia o tym sądu opiekuńczego, jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia opieki nad dziećmi aresztowanego, 2) zawiadomienia organu opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował, 3) przedsięwzięcia czynności niezbędnych do ochrony mienia i mieszkania aresztowanego. § 2. O poczynionych wystąpieniach i wydanych zarządzeniach należy powiadomić tymczasowo aresztowanego.

Stosowanie środków zapobiegawczych możliwe jest także w okresie zawieszenia postępowania z powodu przeszkody.

Art. 255 Zawieszenie postępowania nie stoi na przeszkodzie orzekaniu co do środków zapobiegawczych.

Odszkodowanie - art. 552 § 4. Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Standardy międzynarodowe wymagają takiego rozwiązania, które zapewnią osobie niesłusznie pozbawionej wolności. W tym postępowaniu występuje się z roszczeniem o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przeciwko SP. Niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie będzie wchodziło w grę nie tylko wtedy gdy zastosowano ten środek mimo braku podstaw w momencie podejmowania decyzji o jego stosowania, czyli nie było podstawy ogólnej i jakiejś z podstaw szczególnych, które muszą wystąpić łącznie. Albo gdy wprawdzie w momencie podejmowania decyzji o zastosowaniu tego środka istniały podstawy ale środek ten był utrzymywany w dalszym ciągu mimo iż podstawy jego stosowania w toku postępowania przestały istnieć, aresztowanie w tej strawie nie powinno być dalej utrzymywane. Nie zawsze więc wydanie wyroku uniewinniającego lub umarzającego w danej sprawie oznacza iż tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne.

Kiedy przygotowywano projekt przepisów tego odszkodowania lub zadośćuczynienia byli zwolennicy takiego rozwiązania którzy uważali że to roszczenie powinno przysługiwać z tytułu niesłusznego aresztowania bądź w każdym przypadku zakończenia postępowania wyrokiem uniewinniającym czy umarzającym. Tego rozwiązania nie przyjęto ostatecznie i wydaje się że słusznie, wszak byłoby to rozwiązanie zbyt daleko idące.

Należy ocenić czy istnieje roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie które jest zasadne czy też nie. Zależy od całokształtu okoliczności występujących w danej sprawie w toku postępowania.

Środki nieizolacyjne:

1. Poręczenie majątkowe

Jest samodzielnym niezależnym od tymczasowego aresztowania środkiem zapobiegawczym. Inaczej to traktował k.p.k. z 1928 roku, bo jako środek zastępczy w stosunku do tymczasowego aresztowania. Jak każdy środek zapobiegawczy stosuje się w drodze wydania postanowienia.

W postępowaniu przygotowawczym środki nieizolacyjne stosuje prokurator, zaś w postępowaniu sądowym sąd. Co nie oznacza, że sąd nie może stosować środków nieizolacyjnych w postępowaniu przygotowawczym - art. 250 § 4 Inne środki zapobiegawcze stosuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator. Pod rządem starego kodeksu wyłoniła się wątpliwość czy sąd jest uprawnionym organem do zastosowania środka zapobiegawczego w postępowaniu przygotowawczym, czy też tym organem jest wyłącznie prokurator. Rozstrzygając tę wątpliwość w nowym kodeksie zawarto właśnie § 4. Zatem z brzmienia tego przepisu wynika w sposób jednoznaczny że prokurator nie jest jedynym organem uprawnionym do stosowania tych środków w postępowaniu przygotowawczym. W praktyce stosuje je prokurator. Mogą zdarzyć się takie sytuacje że zachodzi potrzeba zastosowania środka zapobiegawczego nieizolacyjnego w postępowaniu przygotowawczym, a nie ma na miejscu prokuratora - czy może to zrobić sąd czy też nie jest do tego uprawniony? Odpowiedź jest oczywista że może.

Poręczenie majątkowe może być złożone w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipotek. Może je złożyć sam uprawniony bądź inna osoba za oskarżonego.

W postanowieniu należy wskazać wysokość, rodzaj, warunki poręczenia majątkowego, w szczególności termin złożenia przedmiotu poręczenia.

Wysokość tego poręczenia określa się mając na względzie sytuacje materialną oskarżonego i składającego poręczenie, jak również wysokość wyrządzonej szkody i charakter popełnionego czynu.

Jeszcze pod rządami kodeksu z 1928 roku kiedy przewidywana była kaucja i poręczenie jako zastępcze środki w stosunku do tymczasowego aresztowania, mówiono, że stosowano tymczasowe aresztowanie twierdząc, że kaucja i poręczenie to są przejawy rozwiązań kapitalistycznych, które stawiają w uprzywilejowanej sytuacji osoby bogate i że to jest niedemokratyczne. Były to argumenty zupełnie bezpodstawnie wysuwane.

Tymczasowe aresztowanie można zastosować - art. 257 § 2 - do chwili złożenia poręczenia majątkowego. Ale jeżeli poręczenie zostanie złożone w wysokości wskazanej w postanowieniu sądu.

Art. 267. Osobę składającą poręczenie majątkowe zawiadamia się o każdorazowym wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa; do osoby składającej poręczenie majątkowe za oskarżonego stosuje się odpowiednio art. 138 i 139 § 1. Losy poręczenia: przepada - jest to obligatoryjny przepadek o którym orzeka sąd w razie w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego - art. 268 § 1. Stanowiące przedmiot poręczenia wartości majątkowe lub zobowiązania ulegają przepadkowi albo ściągnięciu w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego. (obligatoryjny przepadek) W wypadku utrudniania w inny sposób postępowania karnego można orzec przepadek lub ściągnięcie tych wartości. (fakultatywny przepadek). § 2. O treści § 1 oraz art. 269 należy uprzedzić osobę składającą poręczenie majątkowe.

Art. 269. § 1. Ulegające przepadkowi przedmioty poręczenia lub ściągnięte sumy poręczenia majątkowego przekazuje się lub przelewa na rzecz Skarbu Państwa; pokrzywdzony ma wówczas pierwszeństwo zaspokojenia na nich swoich roszczeń wynikających z przestępstwa, jeżeli w inny sposób nie można uzyskać naprawienia szkody. § 2. Z chwilą ustania poręczenia majątkowego przedmiot poręczenia zwraca się, a sumę poręczenia zwalnia się, pod tym jednak warunkiem, że w razie prawomocnego skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności następuje to z chwilą rozpoczęcia odbywania przez niego kary. W razie niezgłoszenia się na wezwanie do odbycia kary stosuje się art. 268 § 1. § 3. Cofnięcie poręczenia majątkowego staje się skuteczne dopiero z chwilą przyjęcia nowego poręczenia majątkowego, zastosowania innego środka zapobiegawczego lub odstąpienia od stosowania tego środka. § 4. Przepisy § 2 i 3 nie dotyczą cofnięcia poręczenia majątkowego i zwrotu przedmiotów, jeżeli już zapadło postanowienie o jego przepadku lub o ściągnięciu sumy poręczenia.

Art. 270. § 1. O przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia orzeka z urzędu sąd, przed którym postępowanie się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora - sąd właściwy do rozpoznania sprawy. § 2. Oskarżony, poręczający i prokurator mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądowym lub złożyć wyjaśnienia na piśmie. Oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się na posiedzenie, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za potrzebne. § 3. Na postanowienie określone w § 1 przysługuje zażalenie.

2. poręczenie społeczne

Art. 271. § 1. Od pracodawcy, u którego oskarżony jest zatrudniony, od kierownictwa szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem, od zespołu, w którym oskarżony pracuje lub uczy się, albo od organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem, można, na ich wniosek, przyjąć poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania; jeżeli oskarżony jest żołnierzem, można przyjąć poręczenie od zespołu żołnierskiego, zgłoszone za pośrednictwem właściwego dowódcy. § 2. Do wniosku o przyjęcie poręczenia zespół lub organizacja społeczna dołącza wyciąg z protokołu zawierającego uchwałę o podjęciu się poręczenia. § 3. We wniosku o przyjęcie poręczenia należy wskazać osobę, która ma wykonywać obowiązki poręczającego; osoba ta składa oświadczenie o przyjęciu tych obowiązków.

Art. 272. Poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania, można także przyjąć od osoby godnej zaufania. Przepis art. 275 § 2 stosuje się odpowiednio.

Obowiązki poręczającego: art. 273. § 1. Przy odbieraniu poręczenia zawiadamia się udzielającego poręczenia lub wykonującego obowiązki poręczającego o treści zarzutu stawianego oskarżonemu oraz o obowiązkach wynikających z poręczenia i skutkach ich niedotrzymania. § 2. Poręczający jest obowiązany niezwłocznie powiadomić sąd lub prokuratora o wiadomych mu poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania.

Art. 274. Jeżeli mimo poręczenia oskarżony nie stawi się na wezwanie lub w inny bezprawny sposób będzie utrudniał postępowanie, organ stosujący środek zapobiegawczy zawiadomi o tym udzielającego poręczenia, a ponadto może zawiadomić bezpośredniego przełożonego osoby, która złożyła poręczenie, i organizację społeczną, do której należy, a także statutowy organ nadrzędny nad poręczającą organizacją społeczną, jeżeli zostanie stwierdzone zaniedbanie obowiązków wynikających z poręczenia. Przed zawiadomieniem należy osobę, która złożyła poręczenie, wezwać w celu złożenia wyjaśnień.

3. dozór policyjny a także przełożonego wojskowego

Zmiany które wchodzą w życie w czerwcu 2010 r., zmiany te nie oznaczają w gruncie rzeczy zmian obowiązujących w dniu dzisiejszym w stanie prawnym. Zostało przeniesione to rozwiązanie, które jest zawarte w art. 14 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie - ta nowela listopadowa uchyla ten art. 14 tej ustawy, przenosząc rozwiązanie dotychczas funkcjonujące w tej ustawie do k.p.k. Czyli nie jest to zmiana merytoryczna, ale słuszne posunięcie, bo k.p.k. całościowo powinno regulować ową problematykę.

Ustawa ta obowiązuje od listopada 2005 r.

Art. 275. § 1. Tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżonego pod dozór Policji, a oskarżonego żołnierza - pod dozór przełożonego wojskowego. § 2. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, a także na innych ograniczeniach jego swobody, niezbędnych do wykonywania dozoru. - tak brzmiał § 2.

Nowe brzmienie: § 2. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, (- to jest zaczerpnięte z ustawy - art. 14), zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru

Dodaje się (przeniesiony także z tej ustawy): § 3. Jeżeli zachodzą przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej na szkodę osoby najbliższej albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, zamiast tymczasowego aresztowania można zastosować dozór, pod warunkiem że oskarżony w wyznaczonym terminie opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym oraz określi miejsce swojego pobytu. Stworzono poza procesową podstawę stosowania tymczasowego aresztowania ze względu na obawę popełnienia ponownie nowego ciężkiego przestępstwa. To zwłaszcza dotyczyło takich sytuacji, kiedy pokrzywdzonymi były osoby wspólnie zamieszkałe z oskarżonym. Zachodziła potrzeba niedopuszczenia (zapobiegnięcia) ponownemu popełnieniu przestępstwa. § 4. Oddany pod dozór Policji ma obowiązek stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej Policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość, wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora. W celu uzyskania takich informacji można wzywać oskarżonego do stawiennictwa w wyznaczonym terminie. § 5. W wypadku niestosowania się przez oddanego pod dozór do wymagań określonych w postanowieniu organ dozorujący niezwłocznie zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie.

Tutaj stan prawny nie uległ zmianie tyle tylko, że całościowo to zagadnienie zostało uregulowane w k.p.k.

4. zawieszenie w czynnościach służbowych w wykonywaniu zawodu

Art. 276. Tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów. Stosowanie tych środków będzie uzasadnione wtedy gdy przestępstwo jest związane ww. czynnościami.

5. zakaz opuszczania kraju

Art. 277. § 1. W razie uzasadnionej obawy ucieczki można zastosować w charakterze środka zapobiegawczego zakaz opuszczania przez oskarżonego kraju, który może być połączony z zatrzymaniem mu paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu.

Te środek w związku z układem z Schengen stracił na aktualności w znacznym stopniu, bo można przekroczyć granicę bez paszportu.

§ 2. Do czasu wydania postanowienia w przedmiocie, o którym mowa w § 1, organ prowadzący postępowanie może zatrzymać dokument, jednakże na czas nie dłuższy niż 7 dni. Do odebrania dokumentów stosuje się odpowiednio przepisy rozdziału 25.

6. nakaz powstrzymania się od określonej działalności lub prowadzenia określonego rodzaju pojazdu - nie jest to zakaz o którym mowa w art. 39 k.k., który określa katalog środków karnych. Nie jest to środek karny tylko środek zapobiegawczy.

Zastosowanie każdego środka zapobiegawczego wymaga wystąpienia podstawy ogólnej i jednej z podstaw szczególnych - art. 258 § 4 => odpowiednio czyli z uwzględnieniem istoty tego środka i okoliczności występujących w danej sprawie, które wskazują na konieczność zastosowania danego środka. Obowiązuje zasada niezbędności społecznej co znaczy, że stosowanie środka przymusu nie może być celem samym w sobie i nie może wykraczać poza granice niezbędności. Art. 257 mówi, że § 1. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy, czyli ustawodawca wyraźnie wskazuje na preferencje sięgania po środki łagodniejsze jeżeli będą w sposób wystarczający spełniały swoje zadania.

W dziale zatytułowanym Środki przymusu zostały uregulowane takie instytucje jak poszukiwanie oskarżonego i list gończy.

List gończy:

Można wydać w celu poszukiwania oskarżonego w stosunku do którego wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu. Jest tu wyjątek jeśli chodzi o przesłuchanie oskarżonego - nie ma możliwości tego zrobić.

Art. 279. § 1. Jeżeli oskarżony, w stosunku do którego wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, ukrywa się, sąd lub prokurator może wydać postanowienie o poszukiwaniu go listem gończym.

§ 2. Jeżeli postanowienie o tymczasowym aresztowaniu nie było wydane, można postanowienie takie wydać bez względu na to, czy nastąpiło przesłuchanie podejrzanego.

Art. 280 - mówi co powinno być zawarte w liście gończym.

Art. 280. § 1. W liście gończym podaje się:

1) sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie o poszukiwaniu listem gończym,

2) dane o osobie, które mogą ułatwić jej poszukiwanie, a przede wszystkim personalia, rysopis, znaki szczególne, miejsce zamieszkania i pracy, z dołączeniem w miarę możliwości fotografii poszukiwanego,

3) informację o treści zarzutu postawionego oskarżonemu oraz o postanowieniu o jego tymczasowym aresztowaniu albo o zapadłym wyroku,

4) wezwanie każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, do zawiadomienia o tym najbliższej jednostki Policji, prokuratora lub sądu,

5) ostrzeżenie o odpowiedzialności karnej za ukrywanie poszukiwanego lub dopomaganie mu w ucieczce.

§ 2. W liście gończym można wyznaczyć nagrodę za ujęcie lub przyczynienie się do ujęcia poszukiwanego, a także udzielić zapewnienia o utrzymaniu tajemnicy co do osoby informującej.

§ 3. List gończy rozpowszechnia się, zależnie od potrzeby, przez rozesłanie, rozplakatowanie lub opublikowanie, w szczególności za pomocą prasy, radia i telewizji. Ustawa nie zwiera wyczerpującego katalogu sposobów rozpowszechniania.

List żelazny:

Nie jest środkiem zapobiegawczym, aczkolwiek jest ściśle powiązany, a to powiązanie polega na tym, że zapewnia list żelazny oskarżonemu który przebywa za granicą możliwość odpowiadania przed organami polskimi z wolnej stopy.

List żelazny jest swoistą umową między sądem a oskarżonym.

Art. 281. Jeżeli oskarżony przebywający za granicą złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub do prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy, właściwy miejscowo sąd okręgowy może wydać oskarżonemu list żelazny.

Art. 282. § 1. List żelazny zapewnia oskarżonemu pozostawanie na wolności aż do prawomocnego ukończenia postępowania, jeżeli oskarżony:

1) będzie się stawiał w oznaczonym terminie na wezwanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym - także na wezwanie prokuratora,

2) nie będzie się wydalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju,

3) nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne.

§ 2. W razie nie usprawiedliwionego niestawienia się oskarżonego na wezwanie lub naruszenia innych warunków wymienionych w § 1, właściwy miejscowo sąd okręgowy orzeka o odwołaniu listu żelaznego.

Art. 283. § 1. Wydanie listu żelaznego można uzależnić od złożenia poręczenia majątkowego.

§ 2. W razie odwołania listu żelaznego z powodu naruszenia warunków wymienionych w art. 282 § 1, wartości majątkowe udzielone z tytułu poręczenia ulegają przepadkowi lub ściągnięciu; orzeka o tym sąd wymieniony w art. 282 § 2.

Art. 284 § 2 Na postanowienia sądu wydane w trybie art. 282 § 2 i art. 283 § 2 przysługuje zażalenie.

Kary porządkowe:

Należą także do środków przymusu.

One mogą być stosowane nie tylko wobec oskarżonego, ale także wobec innych uczestników postępowania, którzy nie wykonują swoich obowiązków.

Chodzi tu o kary pieniężne, ale także i o aresztowanie stosowane tytułem kary porządkowej.

Art. 290 - ponieważ jest to kara porządkowa a nie środek zapobiegawczy, ale oznacza pozbawienie wolności, przeto aresztowanie to w postępowaniu przygotowawczym stosuje na wniosek prokuratora sąd rejonowy w okręgu którego prowadzi się postępowanie.

Art. 290 § 3 Złożenie zażalenia wstrzymuje wykonanie postanowienia o aresztowaniu. - to jest wyjątek od reguły, o której mowa w środkach odwoławczych, mianowicie reguły głoszącej iż wniesienie zażalenia nie powoduje wstrzymania wykonania zaskarżonego postanowienia, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Kary porządkowe - dokończyć samemu

Zabezpieczenie majątkowe - samemu zrobić

30.03.2010 (21)

PRZEBIEG POSTĘPOWANIA KARNEGO:

Postępowanie przygotowawcze:

Jest to pierwsze stadium procesu karnego.

Wyodrębnienie tego etapu postępowania jest konsekwencją przyjęcia przez ustawodawcę zasady skargowości jako dyrektywy rządzącej wszczęciem postępowania sądowego.

Postępowanie przygotowawcze ma zatem dostarczyć oskarżycielowi danych w oparciu o które podejmuje on decyzję czy wnieść akt oskarżenia żądając rozpoznania sprawy przez sąd czy też brak jest ku temu podstaw.

Wybór koncepcji postępowania przygotowawczego to jedno z trudniejszych zadań które stoi przed ustawodawcą, z czego ta trudność wynika? Z konieczności rozwiązania szeregu niełatwych problemów.

1. Ustawodawca musi rozstrzygnąć jakie zadania mają być realizowane w postępowaniu przygotowawczym innymi słowy komu ono ma służyć, czy tylko oskarżycielowi czy też także sądowi, tzn. że sąd będzie mógł oprzeć się na wynikach czynności dokonanych w postępowaniu przygotowawczym a więc nie tylko oskarżyciel ale także i sąd, przy tak szeroko zakrojonych zadaniach postępowania przygotowawczego będzie mógł oprzeć się na wynikach czynności przeprowadzonych w postępowaniu przygotowawczym.

2. Ustawodawca musi rozstrzygnąć problem czy w postępowaniu przygotowawczym należy dążyć do wszechstronnego i wyczerpującego wyjaśnienia okoliczności sprawy czy też tylko ten materiał dowodowy ma służyć oskarżycielowi, sąd zaś zgodnie z zasadą bezpośredniości będzie orzekał na podstawie dowodów które sam przeprowadził. Występuje tutaj problem pogodzenia szybkości która w procesie karnym w ogóle, ale w postępowaniu przygotowawczym odgrywa szczególnie istotną rolę, bowiem tutaj trwa „wyścig z czasem” który zaciera ślady (dowody). W dalszym ciągu w procesie karnym dominują osobowe środki dowodowe, trzeba więc te dowody jak najszybciej utrwalić.

3. Kolejny problem, to problem kompetencji organów prowadzących postępowanie przygotowawcze. Kto powinien to postępowanie prowadzić? Trzeba ustalić wzajemne relacje między kompetencjami policji, prokuratora i sądu. Do policji należy zawsze, niewątpliwie sfera działalności operacyjno-rozpoznawczej. Czy na tym ma kończyć się rola policji czy tez przyznać policji uprawnienia także procesowe? Niewątpliwie za przyznaniem uprawnień procesowych policji przemawia to, że jest ona przygotowana kryminalistycznie (ma personel przygotowany kryminalistycznie). Poza tym dysponuje odpowiednim sprzętem (ma wyposażenie techniczne). Szybciej może znaleźć się na miejscu przestępstwa i dokonać zabezpieczenia dowodów (śladów) przestępstwa, aniżeli prokurator czy sąd. Prokurator nie ma wprawdzie takich możliwości „technicznych”, ale ma wiedzę prawniczą. Sędzia poza wiedzą prawniczą korzysta jeszcze z atrybutu niezawisłości, to daje najdalej idącą gwarancję tego iż czynności procesowe mające znaczenie dowodowe w szczególności, będą przeprowadzane w sposób prawidłowy z respektowaniem praw i interesów uczestników procesu.

4. Ustawodawca w tym postępowaniu musi przyjąć rozwiązanie uwzględniające kolizję różnych interesów. Postępowanie przygotowawcze jest tajne co do zasady, a następuje tu jednocześnie daleko idąca ingerencja organów ścigania w sferę swobód obywatelskich. Problem gdzie postawić barierę której organom tym nie wolno przekraczać. Zatem jest problem gwarancji swobód obywatelskich, a przede wszystkim stron, a także i innych uczestników postępowania.

Te problemy musi rozstrzygnąć ustawodawca wybierając określoną koncepcję postępowania przygotowawczego. Obecnie obowiązujący kodeks pozostawił rozwiązanie zbliżone do tego jakie funkcjonowało w świetle kodeksu z 1969 roku. A mianowicie gospodarzem postępowania przygotowawczego jest prokurator. K.p.k. z 1928 roku w pierwotnej swojej wersji obowiązywał do 01 stycznia 1970 roku, ale model postępowania przygotowawczego uległ w 1949 zasadniczej zmianie. Według k.p.k. z 1928 roku do reformy w 1949 roku zakładał, iż dowody dla sądu można utrwalać w śledztwie (prowadzone przez czynnik sądowy), czyli wprowadzał instytucję sędziego śledczego. Natomiast prokurator z udziałem policji także prowadził dochodzenie określane mianem dochodzenia typu zapiskowego ponieważ przebieg czynności dokonanych w dochodzeniu utrwalano w formie nie protokołu podlegającego odczytaniu na rozprawie lecz w formie zapisków. W ramach dochodzenia nie przeprowadzano dowodów, prokurator w zasadzie taka była koncepcja komisji kodyfikacyjnej, otóż jeżeli zachodziła potrzeba dokonania czynności które miały walor dowodowy dla sądu w toku postępowania przygotowawczego to konieczne było przeprowadzenie czynności sądowych z nich sporządzano protokół który mógł być odczytany na rozprawie. W ramach dochodzenia przeprowadzano tylko czynności nie procesowe i one nie miały waloru dowodowego dla sądu. Jeżeli w toku dochodzenia zachodziła potrzeba dokonania czynności sądowych np. świadka którego prawdopodobnie nie będzie można przesłuchać na rozprawie, świadka pod przysięgą, to wtedy w toku dochodzenia czynności sądowe dokonywał czynnik sądowy (sędzia śledczy lub sąd). Jednak ta koncepcja przyjęta przez komisję kodyfikacyjną w praktyce załamała się a to ze względu na wprowadzenie art. 20 przepisów wprowadzających k.p.k. który upoważniał prokuratora a na jego polecenie także policję w toku dochodzenia dokonania czynności które zachowywały walor czynności sądowych z ich przebiegu sporządzano protokół który podlegał odczytaniu na rozprawie w wypadkach wskazanych w k.p.k. W praktyce ten art. 20 był bardzo szeroko wykorzystywany i stąd w praktyce ta koncepcja przyjęta przez komisję kodyfikacyjną nie sprawdziła się, ponieważ w bardzo szerokim zakresie dokonywano czynności mających walor dowodowy dla sądu przez czynnik prokuratorski i policyjny także. W 1949 roku zrezygnowano z instytucji sędziego śledczego wprowadzając w to miejsce śledztwo jednolite którego gospodarzem był prokurator. Ta reforma przyjęta przez ustawodawcę była zgodna z tendencją rozwojową prawa procesowego przyjętą w krajach demokracji ludowej. Ta reforma była związana ze wzrostem znaczenia prokuratury - ustawa o prokuraturze z 1950 roku podniosła rangę tego urzędu, przyznano szerokie uprawnienia prokuratorowi łącznie ze stosowaniem tymczasowego aresztowania, możliwością jego przedłużania, rozpatrywaniem zażalenia na tę decyzję, gospodarzem był prokurator.

Następna zmiana przepisów k.p.k. dotycząca postępowania przygotowawczego mająca miejsce w latach 50-tych, wprowadziła dwie równorzędne formy postępowania przygotowawczego: śledztwo i dochodzenie. Równorzędne bo zadania takie same stały przed śledztwem jak i dochodzeniem. Wyniki czynności dowodowych przeprowadzonych w śledztwie miały takie same znaczenie jak w dochodzeniu. Śledztwo przewidziane było jako forma prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach o poważniejsze przestępstwa, ustawodawca oczywiście wymieniał w jakich sprawach obligatoryjne jest prowadzenie śledztwa. W drobniejszych sprawach (w sprawach o przestępstwo mniejszej wagi) dochodzenie. Ten model postępowania przygotowawczego w którym gospodarzem jest prokurator z podziałem na śledztwo i dochodzenie przejął k.p.k. z 1969 roku z tym, że przewidziano w niewielkim zakresie kontrolę sądu sprawowaną w trybie zażalenia na decyzję prokuratora (chodziło o zastosowanie tymczasowego aresztowania przez prokuratora jak również o umieszczenie celem przeprowadzenia obserwacji psychiatrycznej w zamkniętym zakładzie leczniczym.

Model przyjęty przez ustawodawcę w 1997 roku:

Dyskutowano nad potrzebą przyjęcia instytucji sędziego śledczego jako gwaranta prawidłowości przebiegu postępowania przygotowawczego. Ta dyskusja toczy się od wielu lat i znajduje ona wielu zwolenników wśród przedstawicieli doktryny, a także i praktyki. Dlaczego jednak ustawodawca wprowadzając nowy kodeks nie zdecydował się na przyjęcie tej instytucji?

Po pierwsze jeśli przyjrzymy się zmianom wprowadzonym w różnych systemach procesowych różnych państw to widzimy tendencje do odchodzenia od instytucji sędziego śledczego na rzecz rozszerzenia uprawnień prokuratorskich w postępowaniu przygotowawczym. Zasadniczym argumentem przeciwko wprowadzeniu tej instytucji jest to, że doświadczenia nasze (z początkowych lat obowiązywania kodeksu z 1928 roku) wskazały na to że instytucja ta nie zdała w praktyce egzaminu o czym świadczy w szerokim zakresie sięganie po rozwiązanie przewidziane w art. 20 przepisów wprowadzających. Po wtóre podnieść należy, że instytucja sędziego śledczego oznaczałaby iż ściganie także powierza się sędziemu.

Na jakich założeniach oparto model postępowania przygotowawczego w 1997 roku:

1. Uproszczenie i przyśpieszenie postępowania przygotowawczego

2. Wzmocnienie gwarancji procesowych stron - dążono do tego aby zrównać pozycję pokrzywdzonego z pozycją podejrzanego

3. Rozszerzenie roli sądów w postępowaniu przygotowawczym - pozostawiając prokuratora gospodarzem postępowania przygotowawczego ustawodawca zwiększył rolę sądu, powierzając sądowi pewne decyzje w postępowaniu przygotowawczym

4. Rozszerzenie nadzoru prokuratora nad działalnością organów nieprokuratorskich

W zakresie unormowania postępowania przygotowawczego mieliśmy do czynienia z dość istotnymi zmianami:

1. Nowela styczniowa z 2003 roku która wprowadził istotną zmianę dotyczącą koncepcji postępowania przygotowawczego przyznając policji szerokie uprawnienia procesowe, szersze aniżeli w pierwotnej wersji. Policja otrzymała prawo do prowadzenia samodzielnego śledztwa w sytuacji gdy nie prowadził postępowania prokurator, poza tym zniesiono podział dochodzenia na zwyczajne i uproszczone, w jedną postać i tak jest do dnia dzisiejszego. Dochodzenie jest prowadzone w sprawach należących do tryby uproszczonego

2. Kolejna zmiana która została wprowadzona nowelą z marca 2007 roku rozszerzyła zakres praw w których prowadzone jest dochodzenie, generalnie w sprawach o przestępstwa zagrożone karą do lat 5. Gro postępowań w praktyce przybiera postać dochodzenia. Nowela z 2007 rozszerzyła zadania postępowania przygotowawczego, właściwie oznaczało to powrót do rozwiązania znanego kodeksowi z 1969 roku. To rozwiązanie jakie wprowadził ustawodawca w 1969 roku było przedmiotem ostrej krytyki, (obrady Okrągłego Stołu) podnoszono, że procesowe uprawnienia policji są zbyt daleko idące, że sądy w ramach szerokich odstępstw od zasady bezpośredniości opierają swoje rozstrzygnięcie na materiale dowodowym zebranym przez policje co nie daje gwarancji prawidłowego zbierania tego materiału. Ustawodawca w 1997 mając na uwadze te głosy krytyczne chciał doprowadzić do tego, aby w szerszym zakresie respektowana była przez sąd na rozprawie głównej zasada bezpośredniości, aby uprościć i przyśpieszyć postępowanie przygotowawcze. Zatem węziej ujął zadania postępowania przygotowawczego, aniżeli miało to miejsce w kodeksie z 1969 roku. Nowela z 2007 r., w dniu dzisiejszym jeszcze obowiązująca do czerwca 2010 roku, rozszerzyła zadania postępowania przygotowawczego, które są określone w art. 297. Art. 297. § 1. Celem postępowania przygotowawczego jest:

1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, do wszczęcia postępowania przygotowawczego nie jest wymagana pewność co do faktów popełnienia przestępstwa, wystarczy uzasadnione podejrzenie że popełniono przestępstwo. Zadaniem postępowania przygotowawczego jest ustalenie czy został popełniony czyn i czy stanowi on przestępstwo.

2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,

3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214, chodzi o zebranie danych o podejrzanym.

Te punkty nie uległy zmianie. Wymieniona nowela z marca 2007 roku rozszerzyła zadania wskazując w pkt. 4 i 5:

4) wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy nie wymagał tego ustawodawca przed nowelą w pierwotnym brzmieniu kodeksu, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody,

5) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej. - chodzi o zasadę koncentracji procesu

3. 8 czerwca 2010 roku wchodzi w życie kolejna nowela do k.p.k. Nastąpi powrót do poprzedniego określenia zadań postępowania przygotowawczego, czyli art. 297 § 1 pkt. 4 i 5 brzmi:

4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody, chodzi o przyśpieszenie i uproszczenie postępowania

5) zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu.

Jednym z założeń kodeksu wymienionych w art. 2 k.p.k. jest ochrona interesów pokrzywdzonego i z tym brzmieniem art. 2 koresponduje art. 297 § 1 pkt. 4 „ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów ich szkody” - po to aby zawiadomić ich o decyzjach zapadających w postępowaniu i dać im możliwość korzystania z przysługujących im uprawnień strony. W postępowaniu przygotowawczym należy także dążyć do wyjaśnienia okoliczności które sprzyjały popełnieniu czynu. Chodzi o zapobieganie popełnianiu przestępstwa w przyszłości o podjęcie działań profilaktycznych.

Wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy - zrezygnowano z tego sformułowania, bo brak było spójności, konsekwencji ustawodawcy. Gro postępowań przygotowawczych przybiera formę dochodzenia, a zgodnie z art. 325h w dochodzeniu nie trzeba dokonywać wszystkich czynności jakie wymagane są w śledztwie. Art. 325h. Dochodzenie można ograniczyć do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania. Należy jednak dokonać czynności przewidzianych w art. 321 § 1-5 oraz w art. 325g § 2, przesłuchać podejrzanego i pokrzywdzonego oraz przeprowadzić i utrwalić w protokołach czynności, których nie będzie można powtórzyć. Utrwalenie innych czynności dowodowych następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności; przepisu art. 148 § 2 zdanie pierwsze nie stosuje się. Gro postępowań przygotowawczych przybiera formę dochodzenia, które może się ograniczyć do dokonania tylko niezbędnych czynności. Zatem ten pkt. 4 nie znajdował zastosowania, tylko znajduje zastosowanie w śledztwie. Nie musi dochodzić do wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy w dochodzeniu. Stąd też zrezygnowano z tego wymogu.

Podmioty uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego:

W tym zakresie także istotne zmiany wprowadziła nowela z 2007 roku uznając, że zbyt szeroko zakrojone zostały uprawnienia policji przez nowelę styczniową, która przyznała policji prawo do samodzielnego prowadzenia śledztwa. Było to novum, śledztwo policja prowadziła tylko dotychczas na polecenie prokuratora. Art. 298. § 1. Postępowanie przygotowawcze prowadzi lub nadzoruje prokurator, a w zakresie przewidzianym w ustawie prowadzi je Policja. W wypadkach przewidzianych w ustawie uprawnienia Policji przysługują innym organom. - mowa o tym była przy omawianiu pozycji oskarżonego. Dochodzenie na podstawie rozporządzenia ministra sprawiedliwości a także na podstawie ustaw szczególnych mają prawo prowadzić także inne aniżeli policja organy. Art. 312 Uprawnienia Policji przysługują także: 1) organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Celnej oraz Centralnego Biura Antykorupcyjnego, w zakresie ich właściwości, 2) innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych.

Art. 311. § 1. Śledztwo prowadzi prokurator. § 2. Prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa; w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 (art. 309 tu chodzi o obligatoryjne prowadzenie śledztwa ze względu na osobę podejrzanego) można powierzyć Policji jedynie dokonanie poszczególnych czynności śledztwa. § 3. Powierzenie przewidziane w § 2 nie może obejmować czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa; może jednak mieć zastosowanie art. 308 § 2. § 4. W sytuacji, o której mowa w § 2, Policja może dokonać innych czynności, jeżeli wyłoni się taka potrzeba. § 5. Prokurator może zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w szczególności czynności wymagające postanowienia.

Trzy kategorie czynności do dokonania których uprawniony jest w postępowaniu przygotowawczym wyłącznie sąd:

1. czynności decyzyjne - dane rozstrzygnięcie, dana decyzję może wydać tylko sąd

1. o zastosowaniu, przedłużeniu tymczasowego aresztowania; aresztowania jako kary porządkowej => to się wiąże z pozbawieniem wolności;

2. o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego;

3. o kontroli i utrwalaniu rozmów telefonicznych i innych sposobów komunikowania się => jedynie w wypadkach niecierpiących zwłoki taką decyzje może podjąć prokurator ale ona dla swej ważności wymaga zatwierdzenia przez sąd;

4. o uchyleniu tajemnicy adwokackiej i lekarskiej, dziennikarskiej, radcy prawnego, notarialnej

5. o przepadku przedmiotu poręczenia

6. o umieszczeniu w zakładzie zamkniętym celem przeprowadzenia obserwacji psychiatrycznej o przedłużeniu tej obserwacji

7. o zapoznaniu się z dokumentami które według oświadczenia osoby niebędącej adwokatem stanowią tajemnice obrończą

8. sąd umarza postępowanie w wypadku gdy sprawca czynu jest niepoczytalny i zachodzi potrzeba zastosowania względem niego środka zabezpieczającego (środki zabezpieczające określone są w k.k.)

2. czynności sądu działającego jako organ odwoławczy

Ustawa z 2007 wprowadziła istotną zmianę, chodzi o art. 465, który czyni sąd organem sprawującym kontrolę zażaleniową nad decyzjami prokuratora. Przed 2007 rokiem regułą było iż zażalenie na postanowienie prokuratora rozpatruje prokurator nadrzędny, a w wypadkach wskazanych w ustawie sąd.

Zmiana dotyczy § 2, który stanowi że: Na postanowienie prokuratora przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Czasami ustawa mówi, że zażalenie rozpatruje nie sąd właściwy, a sąd w okręgu którego prowadzone jest postępowanie przygotowawcze. Albo też stanowi inaczej, że prokurator nadrzędny rozpatruje zażalenie, tak jak to ma miejsce w § 2a.

3. Czynności dowodowe

Art. 316 § 3. Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, strona lub prokurator albo inny organ prowadzący postępowanie mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd. - czyli świadka, którego prawdopodobnie na rozprawie nie będzie, może przesłuchać sąd.

Niektóre z wersji k.p.k. z 1997 roku przewidywały dopuszczalność także przesłuchania podejrzanego przez sąd w postępowaniu przygotowawczym. Wobec zdarzających się w praktyce nierzadkich przypadków podnoszenia zarzutu pod adresem głównie policji o stosowaniu niedozwolonych metod, uznano że należy zapewnić gwarancje prawidłowego przeprowadzania tej czynności i pełnej swobody, żeby oskarżony w postępowaniu przed sądem nie mógł zmierzać do dyskwalifikacji złożonych wcześniej wyjaśnień. W rezultacie zrezygnowano z tej propozycji dopuszczając jedynie możliwość przesłuchania przez sąd świadka w postępowaniu przygotowawczym. A wydaje się, że jest to propozycja godna akceptacji, na pewno mająca istotne znaczenie gwarancyjne.

Art. 185a i 185b

Strony postępowania przygotowawczego:

1. Podejrzany

2. Pokrzywdzony

Art. 299 § 1. W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są stronami.

§ 2. W wypadkach wskazanych w ustawie określone uprawnienia przysługują również osobom nie będącym stronami. np. zażalenie na bezczynność organów ścigania może złożyć osoba lub instytucja która złożyła zawiadomienie o przestępstwie.

§ 3. W czynnościach sądowych w postępowaniu przygotowawczym prokuratorowi przysługują prawa strony. czyli on jest gospodarzem tego stadium postępowania, ale jeżeli określona czynność jest w tym stadium dokonywana przez sąd to prokuratorowi przysługują wówczas prawa strony w tym zakresie w jakim sąd rozstrzyga daną kwestię.

Art. 300 nakłada na organ procesowy obowiązek pouczenia podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem o jego uprawnieniach. Jest to nowy przepis wprowadzony przez k.p.k. z 1997 roku. Art. 300. Przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrzanego o jego uprawnieniach: do składania wyjaśnień, do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, do korzystania z pomocy obrońcy, do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, jak również o uprawnieniu określonym w art. 301 oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 74, 75, 138 i 139. Pouczenie to należy wręczyć podejrzanemu na piśmie; podejrzany otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem.

Art. 301. Na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy. Niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania. - to też jest nowy przepis

Art. 302. - określa szczególny tryb wnoszenia zażalenia w postępowaniu przygotowawczym § 1. Osobom nie będącym stronami przysługuje zażalenie na postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa. - dotyczy osób trzecich, ten przepis przyznaje im zażalenie na postanowienia i zarządzenia, które naruszają ich prawa, czyli na czynności decyzyjne. Nie dotyczy ten paragraf stron, wszak uprawnienie stron do wniesienia zażalenia na postanowienia i zarządzenia regulują inne przepisy, chodzi o art. 459, 465. § 2. Stronom oraz osobom nie będącym stronami służy zażalenie na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa - dotyczy zarówno stron jak i osób trzecich § 3. Zażalenie na postanowienia i zarządzenia oraz na inne czynności prokuratora w postępowaniu przygotowawczym, o których mowa odpowiednio w § 1 i 2, rozpoznaje prokurator bezpośrednio przełożony.- zmiana wprowadzona nowelą z 2007 roku, tzw. instancja pozioma, jest wyjątkiem to rozwiązanie od reguły głoszącej, iż organem odwoławczym jest organ wyższego rzędu. To rozwiązanie wprowadzono wbrew stanowisku członków komisji kodyfikacyjnej, który wyszli z założenia że o ile taka instancja pozioma jako wyjątek od instancji pionowej, może być wyjątkowo dopuszczona w postępowaniu sądowym to w prokuraturze ze względu na hierarchiczne podporządkowanie nie znajduje to racji bytu. => ten przepis nie ma odpowiednika w postępowaniu jurysdykcyjnym, dotyczy więc tylko postępowania przygotowawczego.

Szereg przepisów które przewidują zażalenie, np. zażalenie na przeszukanie; w przedmiocie kontroli korespondencji itd. Wobec tego powstaje problem jaki jest stosunek art. 302 do tych przepisów, które wprost przewidują zażalenie? Art. 302 jest przepisem uzupełniającym, czyli jeżeli jakiś przepis np. dotyczący przeszukania przewiduje zażalenie to podstawą prawną wniesienia zażalenia będzie ten przepis dotyczący przeszukania (art. 236); natomiast art. 302 jako przepis mający charakter uzupełniający będzie wchodził w rachubę wówczas gdy dane postanowienie lub zarządzenie naruszyło prawa osób nie będących stronami, a żaden przepis szczególny tego zażalenia na postanowienie nie przewiduje. Więc jeżeli doszło do wydania postanowienia lub zarządzenia w postępowaniu przygotowawczym które narusza prawa osoby nie będącej stroną a przepis inny zażalenia nie przewiduje to podstawą prawną do wniesienia zażalenia stanowić będzie art. 302.

Wszczęcie postępowania przygotowawczego:

Ustawodawca reguluje szczegółowo wszczęcie i przebieg śledztwa. Regulując dochodzenie zaś odsyła do tych przepisów, które odnoszą się wprost do śledztwa jako mających odpowiednie zastosowanie do dochodzenia. Art. 325a § 2. Przepisy dotyczące śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia, jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej.

Podstawa wszczęcia postępowania przygotowawczego zarówno gdy chodzi o śledztwo jak i dochodzenie jest wspólna. Wymienia ją art. 303 który stanowi: Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczęciu śledztwa, w którym określa się czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną. Jeśli chodzi o dochodzenie to ono może być zgodnie z art. 325e zamieszczone w protokole. Nie trzeba w dochodzeniu wydawać odrębnego postanowienia, tylko można to postanowienie zawrzeć w protokole z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie o którym mowa w art. 304a

Podstawę wszczęcia postępowania przygotowawczego stanowi więc uzasadnione podejrzenie, nie jest konieczna pewność iż popełniono przestępstwo, wszak zadaniem postępowania przygotowawczego jest dopiero ustalenie czy rzeczywiście zostało popełnione przestępstwo.

Ustawodawca określając podstawę prawną wszczęcia postępowania przygotowawczego posługuje się kategorią subiektywną jaką jest uzasadnione podejrzenie, czyli ujmując tę podstawę w kategoriach obiektywnych należy powiedzieć, iż o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa można mówić wówczas gdy zachodzi wysoki stopień prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa (ten stopień prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa musi być wyższy aniżeli 50%), czyli teza że przestępstwo zostało popełnione jest w wyższym stopniu prawdopodobna, aniżeli teza jej przeciwna.

W toku całego postępowania karnego mamy do czynienia ze stopniem prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa tylko w momencie podejmowania różnych decyzji procesowych, ten stopień prawdopodobieństwa jest różny, najniższy w momencie wszczynania postępowania.

W postanowieniu o wszczęciu postępowania należy wskazać o jaki czyn chodzi, oraz należy wskazać kwalifikację prawną czynu. Dane istniejące w chwili wydawania postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego muszą być na tyle konkretne aby można było wskazać jakie przestępstwo zostało popełnione. Ta kwalifikacja prawna w toku postępowania może ulec zmianie.

Art. 305 § 3. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator. Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja; postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator. Zatwierdzenie oznacza, że prokurator bierze na siebie odpowiedzialność za taką decyzję.

Skąd organ ścigania czerpie informacje o przestępstwie? Przepisy k.p.k. nie zawierają katalogu źródeł informacji o przestępstwie. Mogą zatem być to różne źródła: Zawiadomienie o przestępstwie, które organ ścigania w toku własnej działalności (np. prowadzenie postępowania w innej sprawie, czy czynności operacyjno-rozpoznawczych) dowiaduje się o popełnieniu przestępstwa. Źródła mogą być różne byleby dane w nich przytoczone uzasadniały podejrzenie popełnienia przestępstwa.

Zawiadomienie o przestępstwie => każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub policję. Tutaj ustawodawca zapewnia ochronę osobie zawiadamiającej o przestępstwie - tzw. małe utajnienie - art. 191 § 3. Obowiązek prawny jaki spoczywa na obywatelu, którego niewykonanie obwarowane jest sankcją karną nie dotyczy adwokatów, ani duchownych, bowiem art. 178 k.k. przewiduje bezwzględny zakaz przesłuchania ich w charakterze świadków.

Jeśli chodzi o instytucje państwowe i samorządowe to na nich spoczywa obowiązek prawny zawiadomienia o przestępstwie - art. 304 § 2. Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

To zawiadomienie o przestępstwie co do którego prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe przez prokuratora przekazuje się prokuratorowi. Policja przekazuje wraz z materiałami niezwłocznie.

Zawiadomienie może być złożone na piśmie lub ustnie, z takiego ustnego przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie wymagane jest sporządzenie protokołu. Art. 304a Sporządza się wspólny protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej; w protokole tym można również zamieścić wniosek o ściganie.

Reakcja organów ścigania na zawiadomienie o przestępstwie powinna być niezwłoczna. Powinien on podjąć niezwłocznie decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania, art. 305 Art. 305. § 1. Niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa. § 3. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator. Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja; postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator. § 4. O wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego - z pouczeniem o przysługujących im uprawnieniach.

Jeżeli organ ścigania zwleka z podjęciem decyzji w przedmiocie wszczęcia to pokrzywdzonemu oraz instytucji która zawiadomiła o przestępstwie przysługuje zażalenie na bezczynność. Jeśli w ciągu 6 tygodni nie zostanie powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa. Jest nic innego jak skarga na bezczynność.

Art. 306. § 1. Pokrzywdzonemu oraz instytucji wymienionej w art. 305 § 4 przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, a stronom - na postanowienie o jego umorzeniu. Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt. § 3. Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie.

Anonimowe zawiadomienie o przestępstwie może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania, jednakże po uprzednim sprawdzeniu wiadomości zawartych w tym zawiadomieniu w ramach postępowania sprawdzającego. To postępowanie zostało unormowane w art. 307 Celem przeprowadzenia postępowania sprawdzającego jest sprawdzenie czy istnieje podstawa do wszczęcia postępowania przygotowawczego, a więc nie zawsze sytuacja jest na tyle jasna, żeby organ ścigania przekonany o słuszności swej decyzji mógł podjąć decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania. Nierzadko w praktyce zdarzają się sytuacje, w których z faktu popełnienia przestępstwa na podstawie danych przytoczonych w postanowieniu o przestępstwie nie można wykluczyć, ale nie są te dane na tyle dostateczne żeby można było mówić w ich świetle o istnieniu uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, a więc podstawy wszczęcia postępowania przygotowawczego. Zgodnie z art. 307 § 1. Jeżeli zachodzi potrzeba, można zażądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie. W tym wypadku postanowienie o wszczęciu śledztwa albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia. § 2. W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie oraz czynności określonej w § 3. § 3. Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie może nastąpić również przez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej. - to przesłuchanie jest czynnością procesową dokonaną w postępowaniu sprawdzającym, jednakże takie przesłuchanie nie oznacza wszczęcia postępowania. Może się okazać, że w wyniku tej czynności wyjdzie iż nie ma podstaw do wszczęcia postępowania. § 5. Przepis § 2 stosuje się odpowiednio w wypadku podejmowania przez organy ścigania przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa sprawdzenia własnych informacji, nasuwających przypuszczenie, że popełniono przestępstwo.

Czynności sprawdzające nie są czynnościami o charakterze procesowym.

Postępowanie sprawdzające może być przeprowadzone nie tylko w wypadku otrzymania zawiadomienia o przestępstwie, ale także w przypadku posiadania własnych informacji przez organy ścigania wywodzących się z innych źródłem aniżeli zawiadomienie o przestępstwie, jeśli one nasuwają przypuszczenie, że popełniono przestępstwo.

Pierwotna wersja k.p.k. z 1997 roku przewidywała obowiązek zawiadomienia prokuratora o podjęciu czynności sprawdzających. Ustawodawca uznał, że postępowanie sprawdzające, które poprzedza postępowanie przygotowawcze nie jest etapem postępowania karnego i trzeba objąć nadzorem prokuratorskim. Ale nowela styczniowa z 2003 roku uchyliła § 4 art. 307, który przewidywała obowiązek zawiadomienia prokuratora o podjęciu czynności sprawdzających. Prokurator zatem nie wie że w danej sprawie czynności sprawdzające zostały podjęte. To jest jedno z tych rozwiązań, które w znaczący sposób osłabiło nadzór prokuratora nad czynnościami organów nieprokuratorskich.

Czynności sprawdzające mogą trwać 30 dni (nie jest to termin zawity). To jest termin który wprowadzono dla zapewnienia sprawności działania organów ścigania i w interesie pokrzywdzonego.

Od czynności sprawdzających o których mowa w art. 307 odróżnić należy czynności sprawdzające które mogą być podjęte przed podjęciem decyzji o wznowieniu lub podjęciu na nowo postępowania przygotowawczego umorzonego. Art. 327 § 3. Przed wydaniem postanowienia o podjęciu lub wznowieniu, prokurator może przedsięwziąć osobiście lub zlecić Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadniających wydanie postanowienia. To są także czynności sprawdzające, ale mające charakter czynności dowodowych. One są podejmowane poza postępowaniem. Ustawodawca jednak przewiduje tu różne rozwiązania. Postępowanie przygotowawcze zostało zakończone umorzeniem i teraz chodzi o podjęcie decyzji pozwalającej na powrót do tego postępowania. Czy to ma być decyzja o podjęciu na nowo czy o wznowienie? Jeśli toczyło się postępowanie przeciwko określonej osobie i umorzono je to może nastąpić powrót do tego postępowania w drodze wznowienia. Żeby jednak ta decyzja oznaczająca powrót do postępowania umorzonego nie była podejmowana pochopnie to ustawodawca dopuszcza możliwość dokonania czynności dowodowych w celu sprawdzenia czy istotnie zachodzi podstawa do powrotu do postępowania umorzonego.

Od czynności sprawdzających odróżnić należy czynności niecierpiące zwłoki - art. 308 - Art. 308. § 1. W granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator albo Policja może w każdej sprawie, w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkt 1 w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania krwi, włosów i wydzielin organizmu. Po dokonaniu tych czynności, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie przekazuje sprawę niezwłocznie prokuratorowi. Istota czynności niecierpiących zwłoki => to mówi się, że jest to dochodzenie w niezbędnym zakresie.

Typowa sytuacja = reguła rządząca postępowaniem przygotowawczym => jeżeli istnieje podstawa do wszczęcia postępowania przygotowawczego wydaje się postanowienie o wszczęciu postępowania, czyli postanowienie o wszczęciu jest pierwszą czynnością procesową, która rozpoczyna postępowanie przygotowawcze, dopiero po wydaniu tegoż postanowienia można prowadzić postępowanie czyli dokonywać czynności procesowych. Art. 308 wprowadza wyjątek od tej reguły, polegający na tym, że przed wydaniem postanowienia o wszczęciu dokonuje się czynności o charakterze procesowym czyli jest zmieniona kolejność, ale tylko w takich granicach, które są konieczne dla zabezpieczenia śladów przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, np. otrzymała policja zawiadomienie anonimowe o przestępstwie, udaje się na miejsce wskazane w zawiadomieniu celem sprawdzenia faktów i okazuje się, że rzeczywiście zdarzenie to miało miejsce i zachodzi konieczność zabezpieczenia dowodów poprzez przeprowadzenie czynności procesowych, np. dokonania oględzin ze sporządzeniem z tej czynności protokołu, który będzie miał znaczenie w dalszym toku postępowania. Ustawa wymienia przykładowo te czynności. Dokonanie pierwszej z tych czynności niecierpiących zwłoki oznacza faktyczne wszczęcie postępowania. Art. 308 § 5. Czynności, o których mowa w § 1 i 2, mogą być dokonywane tylko w ciągu 5 dni od dnia pierwszej czynności. § 6. W wypadkach określonych w § 1 i 2 czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się od dnia pierwszej czynności. Czyli nie o wydania postanowienia a od pierwszej czynności.

5 dni mogą trwać te czynności, gdyż chodzi o sytuacje niecierpiące zwłoki.

W ramach tych czynności może dojść do wszczęcia postępowania nie tylko w sprawie ale także przeciwko określonej osobie poprzez przesłuchanie osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego.

13.04.2010 (22)

Czynności niecierpiące zwłoki podjęte w trybie art. 308 oznaczają wszczęcie postępowania przygotowawczego, mimo iż postanowienie o wszczęciu śledztwa nie zostało wydane. W ramach tych czynności możliwe jest przesłuchanie osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów (jeśli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia, tzn. istnieje wysokie prawdopodobieństwo że dana osoba popełniła czyn który jej się zarzuca. Muszą istnieć więc podstawy do wszczęcia postępowania przeciwko określonej osobie wymienione w art. 313§ 1. Jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje się go, chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju). Art. 308 pozwala na przesłuchanie osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów jeśli istnieją podstawy do sporządzenia takiego postanowienia. Art. 308 § 2. W wypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa, można w toku czynności wymienionych w § 1 przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się od informacji o treści zarzutu. - ustnie informuje się o treści zarzutu. Informacja o treści zarzutu stawianego danej osobie jest warunkiem sine qua non realizacji przez tę osobę przysługującego jej prawa do obrony. Przesłuchanie oznacza wszczęcie postępowania przeciwko danej osobie. Zatem jeśli po dokonaniu tej czynności okaże się że nie ma warunków/podstaw do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów umarza się przeciwko tej osobie postępowanie.

(zagadnienie to wywoływało wiele wątpliwości na tle poprzednio obowiązującego stanu prawnego, który wyraźnie tej kwestii nie regulował. Wobec tego pojawiało się pytanie czy wydaje się wówczas postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania czy doszło do wszczęci postępowania przeciwko danej osobie poprzez przesłuchanie czy też nie, bo przepis mówi wydaje prokurator postanowienie o przedstawieniu zarzutów bądź odmawia jego wydania. I powstał problem jak należy traktować tę sytuację, gdy prokurator odmówił wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów po przesłuchaniu danej osoby w charakterze podejrzanego. Większość doktryny wówczas stała na stanowisku, że przesłuchanie w trybie artykułu będącego odpowiednikiem dzisiejszego art. 308 oznacza wszczęcie postępowania przeciwko tej osobie. Zatem nie ma podstaw do sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów, odmowa wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów jest równoznaczna z umorzeniem wszczętego przeciwko tej osobie postępowania. Dziś ta sytuacja ekspressis verbis została uregulowana w art. 308 § 3. W wypadku przewidzianym w § 2, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej.

Art. 308 § 4. W sprawach, w których obowiązkowe jest prowadzenie śledztwa, postanowienie przewidziane w § 3 wydaje prokurator.

§ 5. Czynności, o których mowa w § 1 i 2, mogą być dokonywane tylko w ciągu 5 dni od dnia pierwszej czynności.

§ 6. W wypadkach określonych w § 1 i 2 czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się od dnia pierwszej czynności.

Skoro dokonanie pierwszej czynności niecierpiącej zwłoki oznacza faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego to znaczy że tych czynności nie można dokonać gdy postępowanie jest niedopuszczalne. One mogą być dokonane wtedy gdy istnieje uzasadnione podejrzenie że zostało popełnione przestępstwo, a więc podstawa do wszczęcia postępowania przygotowawczego. Postępowanie musi być faktycznie zasadne i prawnie dopuszczalne.

Ale mimo braku wniosku w sprawie o przestępstwa ścigane na wniosek jak również w przypadku braku zezwolenia gdy ustawa uzależnia dopuszczalność ścigania od zezwolenia (immunitety formalne) można dokonać czynności niecierpiących zwłoki, na co pozwala art. 17§ 2

Przebieg śledztwa:

Kodeks przewiduje przypadki w których prowadzenie śledztwa jest obligatoryjne, jak również przypadki w których może ono być fakultatywne.

Kiedy jest ono obligatoryjnie:

Art. 309 Śledztwo prowadzi się w sprawach:

1. w których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości (rzeczowej) sądu okręgowego,

Ze względów podmiotowych ustawodawca wymaga formy śledztwa gdy chodzi:

2. o występki - gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby Celnej lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego,

3. o występki - gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych,

4. o występki, w których nie prowadzi się dochodzenia,

5. o występki, w których prowadzi się dochodzenie, jeżeli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy.- a więc w każdej sprawie prokurator może postanowić że postępowanie przygotowawcze będzie prowadzone w formie śledztwa.

Art. 311§ 1. Śledztwo prowadzi prokurator.

§ 2. Prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa; w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 można powierzyć Policji jedynie dokonanie poszczególnych czynności śledztwa.

§ 3. Powierzenie przewidziane w § 2 nie może obejmować czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa; może jednak mieć zastosowanie art. 308 § 2. - zostały tu wymienione te czynności które ustawodawca przekazuje w gestie wyłącznie prokuratora ponieważ mają one kluczowe znaczenie dla toczącego się postępowania. Jak również istotne znaczenie gwarancyjne z punktu widzenia praw i interesów podejrzanego.

§ 4. W sytuacji, o której mowa w § 2, Policja może dokonać innych czynności, jeżeli wyłoni się taka potrzeba.

§ 5. Prokurator może zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w szczególności czynności wymagające postanowienia. - W pierwotnej wersji kodeksu mówiło się, że postanowienia w śledztwie wydaje prokurator, dzisiaj nie ma takiego wymogu, przepis jednak pozwala prokuratorowi zastrzec, że sam będzie wydawał postanowienia - jednak nie jest to bezwzględny wymóg wydawania wszystkich postanowień przez prokuratora. Nie ma mowy tu o takich sytuacjach w których decyzje należą wyłącznie do prokuratora, np. stosowanie środków zapobiegawczych nieizolacyjnych w postępowaniu przygotowawczym.

W sprawach należących do właściwości sądów wojskowych śledztwo jest prowadzone w sprawach o zbrodnie a w innych sprawach, gdy wymaga tego waga lub zawiłość sprawy, stanowi o tym art. 668§ 1. Śledztwo prowadzi się w sprawach o zbrodnie, a w innych sprawach, gdy wymaga tego waga lub zawiłość sprawy.

§ 2. Postępując w myśl art. 334 § 2 prokurator wojskowy poucza oskarżonego oraz pokrzywdzonego niebędącego żołnierzem także o prawie do złożenia wniosku, o którym mowa w art. 669 § 2 i 2a.

Jeżeli ustawa nie wymaga prowadzenia śledztwa postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w formie dochodzenia. Na mocy zmian przepisów k.p.k. znacznie rozszerzono zakres spraw w których prowadzone jest dochodzenie podnosząc granicę zagrożenia karą pozbawienia wolności z 3 do 5 lat.

Może być i taka sytuacja że najpierw postępowanie przygotowawcze jest prowadzone w formie dochodzenia w czasie którego ujawnią się okoliczności wskazujące na zawiłość sprawy i wtedy prokurator może przejąć prowadzenie w formie śledztwa.

Art. 312. Uprawnienia Policji przysługują także:

1) organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Celnej oraz Centralnego Biura Antykorupcyjnego, w zakresie ich właściwości,

2) innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych.

Instytucja przedstawienia zarzutów:

Art. 313 wymienia 3 czynności składające się na tę instytucję. Są to:

1. sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów

2. ogłoszenie ich niezwłocznie podejrzanemu

3. przesłuchanie podejrzanego

Art. 313 § 1. Jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje się go, chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju. - regułą jest że trzy czynności które składają się na tę instytucję przedstawienia zarzutów powinny następować niezwłocznie, jedna po drugiej. Tylko wyjątkowo z przyczyn leżących po stronie podejrzanego gdy on się ukrywa lub jest nieobecny w kraju można odstąpienia od ogłoszenia lub przesłuchania podejrzanego. Ustawodawca niezwłocznie nakazuje ogłosić postanowienie o przedstawieniu zarzutów lub przesłuchać podejrzanego. K.p.k. z 1928 r. dopuszczał możliwość odroczenia ogłoszenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów, za pisemną zgodą prokuratora było to możliwe w śledztwie na okres 14 dni. To rozwiązanie było poddane krytyce ze strony przedstawicieli nauki jako naruszające prawo do obrony. Ustawodawca zastrzegał, że taka sytuacja może mieć miejsce w wyjątkowych sytuacjach i gdy podyktowane jest to dobrem toczącego się śledztwa. Podejrzany przez okres 14 dni nie znał zarzutów zawartych w postanowieniu i w związku z tym nie miał możliwości realizowania przysługującego mu prawa do obrony. W związku z powyższym w kodeksie z 1969 r. i obecny zaznaczony został wymóg przez ustawodawcę niezwłocznego ogłoszenia postanowienia o przedstawicielu zarzutów. W ten sposób ustawodawca akcentuje, że zrywa z rozwiązaniem znanym kodeksowi z 1928 r.

§ 2. Postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej. - kwalifikacja prawna w toku postępowania może ulec zmianie.

§ 3. Podejrzany może do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami śledztwa żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie, o czym należy go pouczyć. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni. - w obecnie obowiązującym kodeksie również mamy zabezpieczony interes toczącego się postępowania poprzez wprowadzenie wyjątku od zasady wyrażonej w art. 94, że postanowienie powinno zawierać uzasadnienie, chyba że ustawa zwalnia od tego wymagania. Zatem regułą jest, iż integralną częścią postanowienia jest jego uzasadnienie. W art. 313 mamy wyjątek od tej reguły, bo ustawodawca nie wymaga uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Podejrzany może jednak do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami śledztwa żądać podania mu ustnie podstaw zarzutu, oraz sporządzenia uzasadnienia na piśmie - o tym prawie należy go pouczyć.

§ 4. W uzasadnieniu należy w szczególności wskazać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów.

Rozwiązanie przyjęte w art. 313 jest ono wyrazem kompromisu między interesem podejrzanego a interesem toczącego się postępowania ponieważ pozwala na nieujawnianie od razu podstawy faktycznej (wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów)

W toku postępowania przygotowawczego zarzuty mogą ulec zmianie - art. 314 Jeżeli w toku śledztwa okaże się, że podejrzanemu należy zarzucić czyn nie objęty wydanym uprzednio postanowieniem o przedstawieniu zarzutów albo czyn w zmienionej w istotny sposób postaci lub też, że czyn zarzucany należy zakwalifikować z surowszego przepisu, wydaje się niezwłocznie nowe postanowienie, ogłasza się je podejrzanemu oraz przesłuchuje się go. Przepis art. 313 § 3 i 4 stosuje się odpowiednio - 3 sytuacje w których konieczna jest zmiana zarzutów:

1. należy zarzucić czyn nie objęty wydanym uprzednio postanowieniem o przedstawieniu zarzutów - np. zarzucono oskarżonemu zabójstwo lub usiłowanie zabójstwa, w toku śledztwa okazało się że nie ma dostatecznych dowodów na zasadność tego zarzutu, ale ujawniły się okoliczności wskazujące na to że oskarżony dopuścił się np. rozboju lub kradzieży, w takim przypadku trzeba wydać postanowienie o umorzeniu postępowania, natomiast wszcząć nowe postępowanie w sprawie o nowy czyn. Tu chodzi o taką sytuacje kiedy oprócz tego czynu , który został zarzucony w uprzednio wydanym postanowieniu ujawnił się nowy czyn.

2. czyn w zmienionej w istotny sposób postaci - np. zmiana sposobu działania, miejsca czynu, inna wartość przedmiotu, inny rozmiar szkody powoduje, że trzeba wydać postanowienie które da aktualny opis czynu.

3. czyn zarzucany należy zakwalifikować z surowszego przepisu - art. 399, dotyczy już postępowania sądowego. Mowa była o tym artykule przy zasadzie skargowości, iż kwalifikacja prawna czynu nie decyduje o tożsamości czynu. Sąd nie jest związany kwalifikacją prawną wskazaną przez oskarżyciela w akcie oskarżenia. Art. 399. § 1. Jeżeli w toku rozprawy okaże się, że nie wychodząc poza granice oskarżenia można czyn zakwalifikować według innego przepisu prawnego, sąd uprzedza o tym obecne na rozprawie strony. § 2. Na wniosek oskarżonego można przerwać rozprawę w celu umożliwienia mu przygotowania się do obrony - mowa jest zatem o każdej kwalifikacji prawnej czynu, niezależnie od tego w jakim ona idzie kierunku (łagodniejsza lub surowsza)

Gdyby zmiana kwalifikacji ujawniła się w toku wyrokowania to zgodnie z art. 409 sąd aż do ogłoszenia wyroku może wznowić przewód sądowy zwłaszcza w przypadku określonym w art. 399. Art. 409. Sąd aż do ogłoszenia wyroku może wznowić przewód sądowy, zwłaszcza w wypadku przewidzianym w art. 399, albo też udzielić dodatkowego głosu stronom.

O ile w art. 399 jest mowa o każdej zmianie kwalifikacji prawnej o tyle w art. 314 jest mowa tylko o zmianie kwalifikacji surowszego przepisu. Może być także zmiana zarzutów gdy wchodzi w rachubę kwalifikacja łagodniejsza - sytuacja 2.

Ta instytucja zmiany zarzutów ma istotne znaczenie gwarancyjne. Gdyż gwarantuje podejrzanemu, to że jest on na bieżąco informowany o przedmiocie toczącego się postępowania przeciwko niemu.

Prawa stron w postępowaniu przygotowawczym:

Strony mają:

1. prawo inicjatywy dowodowej - mogą składać wnioski o dokonywanie czynności

2. prawo przeglądania akt - art. 156 § 5

3. prawo do korzystania z pomocy obrońcy

4. podejrzany ma prawo kontaktu z obrońcom - art. 73 § 4

5. prawo udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego

• art. 315, czynności dowodowe dokonane na wniosek stron. Art. 315. § 1. Podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa. § 2. Stronie, która złożyła wniosek, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają. Przepis art. 318 zdanie drugie stosuje się.

• art. 316, czynności niepowtarzalne. Art. 316. § 1. Jeżeli czynności śledztwa nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. § 2. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się wtedy, gdy zwłoka grozi utratą lub zniekształceniem dowodu. § 3. Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, strona lub prokurator albo inny organ prowadzący postępowanie mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd.

• art. 318 Gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo instytucji naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowodu i zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych oraz na zapoznanie się z opinią, jeżeli złożona została na piśmie. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, gdy spowodowałoby to poważne trudności. - ustawa nakazuje dopuścić do udziału strony i przedstawicieli procesowych do udziału w tej czynności.

• inne czynności, co do zasady należy strony i ich przedstawicieli procesowych należy dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa.. Art. 317. § 1. Strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa. § 2. W szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa albo odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności. Przepis ten pozawala na odstępstwo od tej reguły w § 2.

Jeżeli prowadzącym postępowanie jest nieprokuratorski organ ścigania i on nie widzi przeszkód w dopuszczeniu strony do udziału w czynności to może sam podjąć decyzję pozytywną, ponieważ jego decyzja nie narusza praw strony. Zaś decyzja odmawiająca jest decyzją która narusza prawa strony i należy on wyłącznie do prokuratora.

Ustawodawca określa czas trwania zarówno śledztwa jak i dochodzenia. Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy, jednakże istnieje możliwość przedłużenia w uzasadnionych wypadkach na dalszy czas oznaczony.

Art. 310 § 1. Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy. § 2. W uzasadnionych wypadkach okres śledztwa może być przedłużony na dalszy czas oznaczony przez prokuratora nadzorującego śledztwo lub prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora, który prowadzi śledztwo, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasadnionych wypadkach właściwy prokurator nadrzędny nad prokuratorem nadzorującym lub prowadzącym śledztwo może przedłużyć jego okres na dalszy czas oznaczony.

Formy zakończenia śledztwa:

1. Zamknięcie

Pierwotna wersja k.p.k. z 1997 (tak jak poprzedni kodeks z 1969) przewidywała obligatoryjne zaznajomienie z materiałami śledztwa podejrzanego i jego obrońcy z urzędu czyli nakładała na organ prowadzący śledztwo obowiązek zaznajomienia podejrzanego i obrońcy z materiałami postępowania przygotowawczego, jeśli organ prowadzący postępowanie przygotowawcze uzna że istnieją podstawy do wniesienia aktu oskarżenia bądź też wniosku o warunkowe umorzenie postępowania. Pierwotna wersja k.p.k. przewidywała obligatoryjny udział obrońcy obowiązkowego w czynnościach zamknięcia śledztwa, czyli w tych przypadkach w których udział obrońcy był obowiązkowy w całym postępowaniu karnym, art. 79 udział obrońcy był obligatoryjny. Ta propozycja rozwiązania ze strony praktyków była przyjęta krytycznie, obrońcy nie „palą się do udziału” w tej czynności, często ze względu na kolizję terminów z rozprawami sądowymi a także i istotną rolę odgrywa tutaj taktyka obrończa, po prostu obrońcy wolą składać wnioski dowodowe bezpośrednio na rozprawie licząc na większe szanse powodzenia tego wniosku ze względu na utrudnienie przedstawienia kontr dowodów przez stronę przeciwną. Mimo, że z mocy ustawy w poprzednim kodeksie obrońca miał zapewniony udział w czynności zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego, do rzadkich należy przypadki brania udziału w tych czynnościach.

Nowela do k.p.k. zniosła ten wymóg obligatoryjnego udziału obrońcy w czynnościach zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego. Zmiana wprowadzona w drodze noweli polega również na tym, że już nie z urzędu lecz tylko na żądanie organ prowadzący postępowanie zaznajamia podejrzanego i obrońcę z materiałami postępowania przygotowawczego, jednakże jak wynika z art. 300 organ powinien pouczyć podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem że ma prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego.

Art. 321. § 1. Jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia śledztwa, na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy o końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania, prowadzący postępowanie powiadamia podejrzanego i obrońcę o terminie końcowego zaznajomienia, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. - zdarzały się przypadki iż ta instytucja zaznajomienia z materiałami była wykorzystywana przez podejrzanych do przewlekania postępowania, w związku z tym organ prowadzący postępowanie określa termin mając na uwadze przede wszystkim objętość akt.

§ 2. Termin zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania powinien być tak wyznaczony, aby od doręczenia zawiadomienia o nim podejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni.

§ 3. W czynnościach zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania ma prawo uczestniczyć obrońca. - udział ten jest uprawnieniem nie zaś obowiązkiem.

§ 4. Nie usprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obrońcy nie tamuje dalszego postępowania.

§ 5. W terminie 3 dni od daty zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania strony mogą składać wnioski o uzupełnienie śledztwa. Przepis art. 315 § 2 stosuje się odpowiednio. - wniosek o uzupełnienie może złożyć nie tylko podejrzany ale i pokrzywdzony. Ale sąd pokrzywdzony będzie wiedział o tym do kiedy może taki wniosek złożyć (o czym się go nie zawiadamia). Jeżeli strony złożyły wnioski o uzupełnienie i zarazem złożyły żądanie o dopuszczenie o udziału w tych czynnościach to nie można im tego odmówić.

§ 6. Jeżeli nie zachodzi potrzeba uzupełnienia śledztwa, wydaje się postanowienie o jego zamknięciu i ogłasza się je lub o jego treści zawiadamia się podejrzanego oraz jego obrońcę.- takie zaznajomienie nie stosuje się w postępowaniu przyśpieszonym.

Dopuszcza się literaturze zbiorowe zaznajomienie z materiałami postępowania w procesach zbiorowych, kiedy występuje więcej niż jeden podejrzany. Dla przyśpieszenia postępowania można to zrobić w ten sposób, że w tym samym czasie zaznajamia się z materiałami, zwłaszcza gdy są materiały wspólne dotyczące wszystkich podejrzanych.

Stronami postępowania przygotowawczego jest podejrzany i pokrzywdzony, i omawiając założenia na jakich oparto kodeks wspomniane zostało, że jednym z tych założeń jest dążenie do zrównania pozycji pokrzywdzonego z pozycją podejrzanego, ale widać, że w art. 321 ustawodawca pominął pokrzywdzonego chociaż, że projekty wersji k.p.k. czyli były w nich propozycje żeby prawo do przejrzenia akt (końcowego zaznajomienia z materiałem postępowania przygotowawczego) przysługiwało nie tylko podejrzanemu i jego obrońcy, ale także i pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi. Jednakże ostatecznie pokrzywdzonego tu pominięto przyznając to uprawnienie tylko podejrzanemu i obrońcy, czy oznacza to że pokrzywdzony nie ma możliwości wglądu w akta w tej końcowej fazie postępowania? Ma ale na zasadach ogólnych określonych w art. 156.

Ta instytucja nie jest pomyślana tylko w interesie podejrzanego, ale i w interesie toczącego się postępowania. Chodzi o to, żeby sprawa w postępowaniu przygotowawczym była należycie przygotowana i żeby nie zachodziła potrzeba zwrotu sprawy z postępowania sądowego celem uzupełnienia.

Jeśli strony skorzystają z przysługującego im uprawnienia i złożą wniosek o uzupełnienie śledztwa to zostaną dzięki inicjatywie dowodowej stron wyjaśnione okoliczności które wcześniej nie zostały wyjaśnione. Lepiej jest jeśli strony takie wnioski złożą w postępowaniu przygotowawczym aniżeli przed sądem, bo leży to także w interesie toczącego się postępowania.

Postanowienie o zamknięciu i jego ogłoszenie lub zawiadomienie o jego treści to są ostatnie czynności składające się na instytucję zamknięcia śledztwa.

Czynności związane z zamknięciem śledztwa są dokonywane nie tylko w sytuacji gdy istnieją podstawy do sporządzenia aktu oskarżenia i skierowania go do sądu, ale także gdy zachodzi podstawa do skierowania do sądu wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środka zabezpieczającego, mówi o tym art. 324

Art. 324. § 1. Jeżeli zostanie ustalone, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności, a istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczających, prokurator po zamknięciu śledztwa kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Przepis art. 321 stosuje się odpowiednio. § 2. Jeżeli sąd nie znajduje podstaw do uwzględnienia wniosku, o którym mowa w § 1, przekazuje sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia. § 3. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

2. Umorzenie

Druga forma zakończenia postępowania przygotowawczego,

Art. 17 - określa podstawy umorzenia postępowania z powodu prawnej jego niedopuszczalności, przy omawianiu zasady legalizmu mowa była o instytucji tzw. umorzenia absorpcyjnego określonego w art. 11. Postępowanie jest dopuszczalne ale umorzenie następuje z uwagi na niecelowość prowadzenia postępowania w sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia.

Art. 322 § 1. Jeżeli postępowanie nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, a nie zachodzą warunki określone w art. 324, umarza się śledztwo bez konieczności uprzedniego zaznajomienia z materiałami postępowania i jego zamknięcia.

§ 2. Postanowienie o umorzeniu śledztwa powinno zawierać, oprócz danych wymienionych w art. 94, dokładne określenie czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wskazanie przyczyn umorzenia.

§ 3. Jeżeli umorzenie następuje po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo przesłuchaniu osoby w charakterze podejrzanego, postanowienie o umorzeniu powinno zawierać także imię i nazwisko podejrzanego oraz w razie potrzeby inne dane o jego osobie.

Art. 323. § 1. W razie umorzenia śledztwa prokurator wydaje postanowienie co do dowodów rzeczowych stosownie do przepisów art. 230-233.

§ 2. Na postanowienie, o którym mowa w § 1, przysługuje zażalenie podejrzanemu, pokrzywdzonemu i osobie, od której przedmioty te odebrano lub która zgłosiła do nich roszczenie.

§ 3. Po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu śledztwa prokurator, w razie istnienia podstaw określonych w art. 99 § 1 i art. 100 Kodeksu karnego lub w art. 43 § 1 i 2 oraz art. 47

§ 4. Kodeksu karnego skarbowego, występuje do sądu z wnioskiem o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego. Z takim wnioskiem prokurator może wystąpić również w wypadku umorzenia postępowania wobec niewykrycia sprawcy przestępstwa, przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, o ile przepis przewiduje orzeczenie przepadku.

Nowym rozwiązaniem wprowadzonym przez ustawodawcę w 1997 jest rozwiązanie zawarte w art. 324 § 1. Jeżeli zostanie ustalone, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności, a istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczających, prokurator po zamknięciu śledztwa kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Przepis art. 321 stosuje się odpowiednio. - ten przepis wymaga wystąpienia łącznie dwóch przesłanek: 1. Popełnienie czynu w stanie niepoczytalności; 2. Istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczających. Wtedy prokurator sam nie umarza postępowania, lecz po zamknięciu śledztwa kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o umorzenie i zastosowanie środków zabezpieczających. Postępowanie w przedmiocie tego wniosku jest uregulowane w art. 354.

§ 2. Jeżeli sąd nie znajduje podstaw do uwzględnienia wniosku, o którym mowa w § 1, przekazuje sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia.

§ 3. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

Może być taka sytuacja, że prokurator skierował wniosek do sądu o umorzenie z powodu niepoczytalności i zastosowanie środka zabezpieczającego, a sąd nie widzi podstaw do zastosowania środka to nie umarza tylko przekazuje sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia. A prokurator sam z powodu niepoczytalności może umorzyć. Prokurator może umorzyć z powodu niepoczytalności wtedy gdy nie zachodzi potrzeba orzeczenia środka zabezpieczającego. Chyba że chodzi o przepadek przedmiotu, jeżeli tytułem środka zabezpieczającego trzeba orzec przepadek to prokurator może umorzyć postępowanie przygotowawcze zwracając się do sądu z wnioskiem o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu. Postępowanie przygotowawcze kończy się umorzeniem prokuratorskim a sąd rozstrzyga wniosek prokuratora dotyczący orzeczenia przepadku przedmiotu.

Procesy zbiorowe: Może mieć miejsce umorzenie częściowe pod względem podmiotowym, np. przeciwko niektórym podejrzanym, przeciwko innym może dojść do zamknięcia postępowania i wniesienia aktu oskarżenia do sądu, następnie może mieć miejsce również umorzenie częściowe pod względem przedmiotowym, ma to miejsce wówczas gdy występuje jeden podejrzany któremu zarzucono popełnienie kilku czynów (postawiono mu kilka zarzutów), a postępowanie przygotowawcze dostarczyło podstaw tylko do wniesienia aktu oskarżenia w stosunku do niektórych czynów, a w stosunku do pozostałych czynów nie zebrano podstaw do tego aby zamknąć i wnieść akt oskarżenia do sądu. Wtedy umarza się tylko w części dotyczącej niektórych czynów, a w pozostałej części postępowanie toczy się dalej.

3. zawieszenie jako swoista forma zamknięcia - postanowienie o zawieszeniu wydaje prokurator. Art. 325 Postanowienie o zawieszeniu śledztwa, jeżeli nie zostało wydane przez prokuratora, wymaga jego pisemnego zatwierdzenia.

20.04.2010 (23)

27.04.2010 (24)

04.05.2010 (25)

11.05.2010 (26)

18.05.2010 (27)

25.05.2010 (28)

01.06.2010 (29)

08.06.2010 (30)

1

---