18. Procesy demokratyzacyjne w Polsce w okresie tranzycji systemowej
„Okrągły stół” (6 luty 1989 - 5 kwiecień 1989)
Po 2 miesiącach negocjacji podpisano 3 porozumienia „okrągłego stołu”, które obejmowały 3 podstawowe „umowy społeczne”:
-stanowisko w sprawie reform politycznych;
-stanowisko w sprawie polityki społecznej i gospodarczej oraz reform systemowych;
-stanowisko w sprawie pluralizmu związkowego.
Zakres i kształt zasadniczej reformy ustrojowo-politycznej państwa przy „okrągłym stole”, wyznaczały następujące postanowienia „umów społecznych”
-wybory „kontaktowe” do sejmu w oparciu o umowny podział mandatów w proporcji 65% dla koalicji ówczesnych partii politycznych i 35% dla opozycji politycznych, a właściwie dla wolnej konkurencji wyborczej, opozycja w wyborach faktycznie je zdobyła;
-wolne i demokratyczne wybory do senatu z prawem inicjatywy ustawodawczej i veta wobec ustaw sejmowych;
-wprowadzenie do systemu ustrojowego instytucji prezydenta, wyposażonego we władzę wykonawczą i kontrolę nad parlamentem;
-legalizacja NSZZ „Solidarność” i wprowadzenie zasady pluralizmu związkowego w zakładach pracy;
-reforma ustroju sądów w kierunku ich niezależności oraz niezawiłości i nieusuwalności sędziów;
-poszerzenie pola swobód politycznych poprzez zagwarantowanie zasady wolności słowa oraz częściowe zniesienie monopolu rządowego i politycznego środków masowego przekazu, a także wolności zrzeszania się w formie stowarzyszeń.
Porozumienia zawarte przy „okrągłym stole” stworzyły podstawy polityczne dla procesu transformacji ustrojowej. Uruchomiono proces transformacji państwa realnego socjalizmu w państwo o ustroju demokratycznym.
W okresie 1989-1992 (17 października 1992 - uchwalenie Małej Konstytucji) przeprowadzono 6 nowelizacji Konstytucji z 22 lipca 1952 r. ( w tym tzw. nowela kwietniowa z 7 kwietnia 1989 r.)
Nowela Kwietniowa (7 kwiecień 1989)
Nowelizacja konstytucji dotyczyła następujących zmian:
-zasad organizacji i funkcjonowania systemu naczelnych organów państwa;
-zasad prawa wyborczego'
-ustroju sądów.
Nowelizacja wprowadzała (bądź przywracała) następujące instytucje:
-Senat - z prawem do wnoszenia poprawek do ustaw oraz z prawem inicjatywy ustawodawcze;
-urząd Prezydenta w miejsce dotychczasowej kolegialnej Rady Państwa;
-Krajową Radę Sądownictwa organu właściwego dla proponowania nominacji sędziowskich.
Ordynacja wyborcza:
-wybory miały być powszechne, równe i bezpośrednie a głosowanie tajne;
-wybory do Sejmu i Senatu miały być przeprowadzone w dwóch turach;
-uzyskanie mandatu poselskiego w pierwszej turze było możliwe po uzyskaniu bezwzględnej większości głosów w okręgu wyborczym;
-65% mandatów w izbie niższej (299 z 460), przyznano Komisji Rządzącej z PZPR na czele;
-pozostałe 35% mandatów (161 z 460) poddano pod wybory powszechne(z czego wszystkie 161 przypadło opozycji);
-w każdym okręgu wyborczym, co najmniej 1 mandat zagwarantowano dla kandydatów bezpartyjnych;
-senat w liczbie 100 senatorów miał zostać wyłoniony w całkowicie wolnych i demokratycznych wyborach;
-kadencja Senatu upływała wraz z kadencją Sejmu;
-rozwiązanie Sejmu pociągało za sobą koniec kadencji Senatu.
Sejm (pierwsza izba parlamentu była najwyższym organem władzy państwowej):
-prezydium Sejmu miało prawo do zwoływania posiedzeń (poza pierwszym posiedzeniem zwoływanym przez prezydenta);
-powoływanie rządu;
-uchwalanie budżetu;
-brak możliwości wydawania dekretów z mocą ustawy;
-mógł się rozwiązać mocą własnej uchwały.
Senat (druga izba parlamentu posiadała ograniczonych uprawnienia ustawodawcze):
-współudział w uchwalaniu ustaw;
-prawo do ponownego rozpatrzenia ustawy nie podpisanej przez prezydenta.
Prezydent:
-był wybierany na 6-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe;
-pierwszym i jedynym Prezydentem PRL został gen. Wojciech Jaruzelski.
Uprawnienia prezydenta:
-funkcje reprezentacyjne;
-prawo do zwołania pierwszego posiedzenia Sejmu;
-desygnacja kandydata na premiera;
-prawo nie podpisywania ustawy uchwalonej przez obie izby;
-nadzór nad radami narodowymi;
-prawo do rozwiązania Sejmu w sytuacji, gdy Sejm nie powołał rządu i nie przyjął budżetu.
Odpowiedzialność prezydenta:
-prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej;
-prezydent mógł być pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej.
Stanowienie podstaw konstytucyjno-ustrojowych państwa liberalno-demokratycznego
Rewizja konstytucyjnych zasad politycznego i gospodarczego ustroju państwa, przeprowadzona 29 grudnia 1989 r. Zmiana Konstytucji PRL. Nowelizacja zakładała:
-przywrócenie zlikwidowanej w 1952 r. Historycznej nazwy państwa „Rzeczpospolita Polska”, a także zmianę Godła Państwa w postaci przywrócenia wizerunkowi orła tradycyjnej korony;
-zmianę konstytucyjnego określenia suwerena, w miejsce dotychczasowej zasady suwerenności „ludu pracującego miast i wsi” podmiotem suwerennej władzy państwowej zostaje „naród”;
-wprowadzenie nowej definicji konstytucyjnej państwa w formule państwa prawa - „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”;
-wprowadzenie zasady pluralizmu politycznego państwa i mechanizmów politycznych funkcjonowania państwa demokratycznego;
-rewizję dotychczasowego ustroju gospodarczego, kształtowanie nowych stosunków społecznych i gospodarczych na zasadzie swobody działalności gospodarczej wszystkich podmiotów oraz na zasadzie równouprawnienia wszystkich form własności.
Wykreślono również ideologiczną preambułę oraz rozdział 2, dotyczący ustroju społeczno-gospodarczego.
Nowelizacja z 8 marca 1990 r. wprowadzała instytucję samorządu terytorialnego, podstawową jednostką gmina.
Nowelizacja z 27 września 1990r. zmieniono konstytucyjną zasadę wyboru Prezydenta oraz uchwalono nową ordynację dla wyborów prezydenckich.
Wybory parlamentarne przeprowadzone 27 października 1991 r. kolejnym etapem budowy państwa demokratycznego. Zakładały one wybory demokratyczne, wolne od ograniczeń wprowadzonych w kontrakcie politycznym „okrągłego stołu”. Wybory zostały przeprowadzone na podstawie nowych ordynacji wyborczych (z 28 czerwca 1991 r. do Sejmu oraz z 10 maja 1991 r. do Senatu). Wybory były przeprowadzone w oparciu o zasadę wolnych i demokratycznych wyborów, w systemie proporcjonalnym.
Mała Konstytucja (17 października 1992)
Ustawa Konstytucyjna regulująca wzajemne stosunki pomiędzy władzą wykonawczą, a władza sądowniczą RP oraz o samorządzie terytorialnym.
Na jej mocy zostały uchylone przepisy Konstytucji PRL z 1952 roku dotyczące ustroju socjalistycznego i wprowadzone nowe, stanowiące podstawę ustroju politycznego i gospodarki rynkowej. Stanowiła ona, że organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy (przywrócenie zasady podziału władzy).