PELOIDY

(tworzywa organiczno-mineralne)

• Nazwa „peloid” pochodzi od greckiego słowa pelos, czyli błoto. Jest to naturalne tworzywo przyrodnicze składające się z substancji mineralnych, organicznych lub mieszanych. Powstało ono wskutek naturalnych procesów geologicznych w skorupie ziemi lub wskutek procesów biologicznych zachodzących w szczególnych warunkach w obumarłych roślinach.

• Po rozdrobnieniu i zmieszaniu z woda peloidy stosowane są do zabiegów leczniczych. Szczególne właściwości lecznicze peloidów muszą być potwierdzone odpowiednimi badaniami klinicznymi, analizami chemicznymi i fizykochemicznymi w specjalnych ośrodkach. Peloidy dzieli się na poszczególne grupy w zależności od warunków ich powstawania oraz składu mineralnego.

Klasyfikacja peloidów:

Peloidy torfowe- borowiny:

- torfy wysokie,

- torfy przejściowe,

- torfy niskie,

- muły borowinowe;

Osady wód słabo zmineralizowanych (muły jeziorne):

- sapropele,

- gytie;

Osady wód zmineralizowanych:

- osady morskie,

• osady jezior słonych;

Osady źródlane:

- osady źródeł wód słabo zmineralizowanych,

- osady źródeł wód zmineralizowanych,

• osady źródeł termalnych siarkowych;

Inne peloidy:

- iły, gliny, lessy, fango.

Peloidy torfowe- borowiny

W lecznictwie stosuje się najczęściej borowiny, inaczej peloidy torfowe oraz przetworzoną borowinę w postaci pasty borowinowej- peliodynę. W Polsce jest 19 złóż, z których wydobywa się borowinę przeznaczoną do celów leczniczych. Spełniają one odpowiednie kryteria podlegające przepisom prawa górniczego i są zatwierdzone przez ministra zdrowia. Złoża torfu w Polsce zajmują 4,2% powierzchni kraju, w tym 6,5% stanowią torfy wysokie, 4,5% torfy przejściowe i 89% torfy niskie.

Nie wszystkie torfy nadają się do zabiegów leczniczych. Zaliczenie torfu do tworzyw leczniczych następuje na podstawie oceny m.in. takich kryteriów, jak stopień rozkładu i uwodnienia oraz zawartość i rodzaj substancji organicznych i nieorganicznych. Dojrzała borowina, odpowiadająca ustalonym kryteriom, wymaga przed użyciem odpowiedniego przygotowania. Polega ono na oczyszczeniu z kamieni i grubszych cząsteczek roślinnych i przemieleniu w specjalnych młynach. Musi także napęcznieć w środowisku wodnym.

Rodzaje torfu

Zależnie od sposobu powstawania, składu roślin oraz warunków środowiskowych w Europie wyróżnia się torfowiska wysokie, niskie i przejściowe. Również torfy dzieli się w ten sam sposób.

Torfy wysokie (wyżynne, mszyste)

Powstają one głównie pod wpływem wód opadowych, nawet do 12m ponad poziomem wód gruntowych. W takim środowisku wodnym, ubogim w składniki mineralne, mogą rozwijać się tylko rośliny oligotroficzne, do których należą mchy. Torfy wysokie zawierają co najmniej 95% części organicznych i nie więcej niż 5 % części nieorganicznych. Jest to borowina wysokogatunkowa z dużą chłonnością wody, dużymi właściwościami sorpcyjnymi, małym przewodnictwem ciepła. Torfy wysokie są słabo zmineralizowane i wykazują odczyn kwaśny.

Torfy niskie (nizinne)

Powstają w pobliżu lub poniżej poziomu wód gruntowych, na terenach zalanych wodą lub na terenach, przez które przepływa woda. Są to często zarastające jeziora lub zarastające koryta rzeczne. Woda w nich jest na ogół bogata w składniki odżywcze , dzięki czemu rozwijają się tam rośliny eutroficzne, wodne i łąkowe. Powstający w tych warunkach torf zawiera azot i dużo składników mineralnych, m.in. wapnia. Często są też przemieszane z osadami zawierającymi glinę. Torfy niskie zawierają przeciętnie 75% części organicznych i 25% części nieorganicznych. Dla celów leczniczych graniczna, dopuszczalna zawartość części organicznych wynosi 50% i nieorganicznych 50%. Torfy niskie są silnie zmineralizowane wykazują odczyn obojętny lub lekko zasadowy.

Torfy przejściowe

Powstają wskutek zmian warunków, w których się rozwijają, głównie wskutek odpływu wody bogatej w składniki mineralne. Staje się to przyczyną zmiany charakteru roślinności torfotwórczej. W rezultacie rozwoju roślinności torfowisk niskich (dolna warstwa) i wysokich (górna warstwa) powstają torfy o mieszanej charakterystyce. Torfy przejściowe mają około 90-95% części organicznych i 5-10% części nieorganicznych. Torfy przejściowe mają cechy pośrednie między torfami wysokimi a niskimi.

Cechy fizykochemiczne borowin

Do najważniejszych cech torfów leczniczych zalicza się:

• strukturę torfu,

• zawartość wody,

• stopień rozkładu,

• objętość sedymentacyjną,

• kwasowość,

• zdolność sorpcyjną,

• zatrzymywanie ciepła,

• skład chemiczny,

• własności mikrobiologiczne.

W praktyce szczególna uwagę zwraca się na stopień rozkładu borowiny, który ocenia się według 10-stopniowej skali von Posta, stanowiącej stopnie humifikacji H. Do celów leczniczych zaleca się borowinę od H6 do H10. Przykładowo, borowina o stopniu rozkładu H1 jest nierozłożona, a wyciśnięta woda jest bezbarwna. H6 odpowiada borowinie dobrze rozłożonej, z niewyraźną strukturą roślin. Przy wyciskaniu jej w ręce, wyciska się między palcami około 1/3 masy borowinowej.

Natomiast H10 stanowi borowinę całkowicie rozłożoną, bez widocznej struktury roślin. Przy jej wyciskaniu w ręce, wydobywa się cała masa borowinowa. Ocena wartości leczniczej borowiny oparta jedynie na stopniu jej rozkładu ma zastosowanie tylko do działania termicznego i mechanicznego. Oceniając natomiast wartości sorpcyjne, zdolności przenikania do ustroju oraz wartości biologiczne i chemiczne opierać się należy na odpowiednich badaniach laboratoryjnych.

Organoleptyczna ocena rozkładu torfu w skali von Posta

Składniki organiczne borowin

W skład substancji organicznych stanowiących do 99% suchej masy borowiny wchodzą części roślin o różnym stopniu rozkładu. Mniej rozłożona masa jest włóknista, a bardziej rozłożona plastyczna.

Organiczne składniki torfu dzieli się ze względu na ich chemiczne właściwości na następujące grupy:

• bituminy- związki rozpuszczone w benzolu i alkoholu, należą do nich woski, żywice, asfalty i tłuszcze,

• pektyny- należą do nich garbniki oraz składniki rozkładu błonnika i białka roślinnego,

• celuloza i hemiceluloza, związki ulegające hydrolizie,

• kwasy huminowe, do których zalicza się fulwokwasy, kwasy humusowe, aminokwasy, które stanowią produkt humifikacji roślin w specyficznych warunkach wodnych. Kwasy huminowe działają przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo, stymulują procesy przemiany materii i powodują wzrost oddychania tkankowego,

• ligniny i huminy, związki nierozpuszczalne i nie ulegające hydrolizie

• substancje czynne biologicznie działające jak hormony, enzymy, antybiotyki,

• inne składniki organiczne, takie jak białka, aminokwasy, węglowodany.

Składniki nieorganiczne borowin

Zróżnicowane rodzaje minerałów, najczęściej siarczany magnezu i potasu, związki glinu, żelaza i wapnia.

Składniki mikrobiologiczne

Należą do nich bakterie tlenowe i beztlenowe oraz grzyby. Ilość mikroorganizmów zmniejsza się wraz z głębokością, z której pochodzi próbka. Uważa się że składniki mikrobiologiczne występują wskutek zanieczyszczenia złoża torfu, najczęściej przez zwierzęta.

Lecznicze zastosowanie borowin jest możliwe tylko po przeprowadzeniu odpowiednich badań, w tym mikrobiologicznych. Wykrycie w borowinach bakterii patogennych wyklucza możliwość stosowania ich w celach leczniczych.

Borowina naturalna

• Borowina naturalna składa się z tzw. ziaren, z których większość ma średnicę ok.4mm. Do zabiegów zaleca się borowinę rozdrobnioną do ok.2mm. Podgrzewanie borowiny powyżej 80st. C niszczy jej właściwości biologiczne i narusza istotne właściwości fizyczne i chemiczne. Dopuszcza się maksymalne podgrzewanie do 65st. C. Wartość lecznicza borowiny zależy także od sposobu jej magazynowania. Pomimo zachowania przeciętnej wilgotności powietrza i nieprzekraczaniu 20st. C traci ona w ciągu roku 25-35% zdolności wiązania wody.

• Bezwzględnie nie wolno borowiny przechowywać na wolnym powietrzu, ponieważ w wyniku przegrzewania, wysuszania, przemrażania, wypłukiwania itp. traci w ciągu pół roku większość wartości leczniczych i jest szczególnie narażona na zanieczyszczenia bakteriologiczne i chemiczne.

• Najważniejsze działanie lecznicze borowiny polega na wykorzystaniu jej specyficznych właściwości termicznych oraz zawartych w borowinie składników chemicznych i biologicznych. Pojemność cieplna borowiny jest duża z powodu małego przewodnictwa cieplnego. Czas spadku temperatury w przedziale 42-45st. C wynosi dla borowiny 70minut, dla piasku 30minut, a dla wody 20 minut. Subiektywnie obojętna temperatura borowiny dla ciała ludzkiego wynosi przeciętnie 38st. C.

• Ogólne przegrzewanie borowinowe zwiększa przemianę materii oraz przekrwienie głęboko położonych mięśni, stawów i tkanek wokół nich leżących, przyczyniając się do rozluźnienia ich napięcia, a w efekcie zmniejszenia bólu oraz zwiększenia elastyczności mięśni i ruchomości stawów. Miejscowo zwiększa wchłanialność w ogniskach zapalnych.

• Zawarte w borowinie składniki chemiczne i biologiczne, a zwłaszcza kwasy huminowe, działają przeciwzapalnie, ściągająco, drażniąco, bakteriobójczo i przeciwwirusowo.

Zabiegi lecznicze z zastosowaniem borowiny naturalnej

Kąpiele borowinowe całkowite i częściowe o zróżnicowanej konsystencji borowiny;

- konsystencja rzadka- 75kg borowiny uzupełnionej do 200l wodą,

- konsystencja średnia- 100kg borowiny uzupełnionej do 200l wodą,

• konsystencja gęsta- 150kg borowiny uzupełnionej do 200l wodą.

Najczęściej stosuje się półkąpiele o konsystencji rzadkiej. Kąpiele całkowite o dużej temperaturze i dużej gęstości borowiny są silnym obciążeniem dla organizmu.

• Kąpiel całkowita- bez względu na konsystencję borowiny temperatura 40-42st. C, czas kąpieli 15-20 minut, pierwsza kąpiel ½ zaleconego czasu, druga i trzecia 2/3 zaleconego czasu i dopiero czwarta zalecony czas, kąpiel 2-3 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie. W dniu kąpieli całkowitych nie wolno stosować żadnych innych zabiegów.

• Półkąpiel- o konsystencji rzadkiej w temperaturze 40-42st. C, średniej i gęstej konsystencji 44-46st. C, czas kąpieli 15-20 minut, pierwsza kąpiel ½ zaleconego czasu, druga 2/3, trzecia zalecony czas. Kąpiel 2-3 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie.

Po kąpieli całkowitej i półkąpieli należy wypoczywać w pozycji leżącej 30 minut do godziny w wydzielonym pomieszczeniu o temperaturze powietrza 21-22st. C.

• Nasiadówki borowinowe-są to półkąpiele wykonywane w specjalnie wymodelowanych wannach, w których ciało pacjenta przebywającego w pozycji półsiedzącej jest zanurzone w borowinie od połowy ud do wysokości pępka. Temperatura przy rzadkiej papce borowinowej wynosi 40-44st. C, przy średnio gęstej i gęstej do 46st. C, czas kąpieli 10-20 minut, maksymalnie do 30 minut, kąpiel 2-3 razy w tygodniu. Po kąpieli zalecany godzinny odpoczynek w pozycji leżącej.

• Fasony borowinowe duże są częściowymi kąpielami wykonywanymi w specjalnych wysokich wanienkach, w których zanurza się przedramiona do łokci, a podudzia do kolan, temperatura 40-42st. c, czas zabiegu 15-20 minut, maksymalnie do 30 minut, kąpiele 3-4 razy w tygodniu przez 3-4 tygodnie.

• Fasony borowinowe małe przy zastosowaniu borowiny tylko na ręce lub stopy; zaleca się temperaturę 40-46st. C, czas zabiegu 15-20 minut, maksymalnie do 30 minut, w wybranych przypadkach można stosować codziennie przez 3 tygodnie.

• Zawijania (okłady) borowinowe całkowite lub częściowe- na kozetce kładzie się kolejno koc, ceratę lub grubą folię i prześcieradło. Na to nakłada się warstwę borowiny o grubości 4-5cm. Na leżącego na niej pacjenta nakładamy druga warstwę o tej samej grubości i dokładnie owijamy pacjenta wszystkimi trzema podkładami. Można zamiast ceraty i prześcieradła stosować cienką jednorazową folię.

• Zawijania całkowite są rzadko stosowane ze względu na duże obciążenie organizmu oraz na wiele ograniczeń i przeciwwskazań. Przy wykonywaniu zawijań całkowitych konieczna jest obecność lekarza.

• Zawijania częściowe obejmują połowę ciała od stóp do pępka lub od pępka do ramion, lub różne części ciała, których łączna powierzchnia nie przekracza połowy powierzchni ciała.
  Przy zawijalniach w obrębie klatki piersiowej należy zakładać na okolicę serca worek z lodem lub zimną wodą. Temperatura borowiny 42-44st. C, przy małych okładach ¼ powierzchni ciała42-46st. C, czas zabiegu 20-30 minut, 2-3 razy w tygodniu. Po zawijaniach odpoczynek w pozycji leżącej przez godzinę.

• Tampony borowinowe są stosowane dopochwowo lub doodbytniczo. Do celów tych używa się wysokogatunkowej borowiny, dobrze oczyszczonej i rozdrobnionej, najlepiej jednak pastę borowinową.

• Kuracje pitną z wysokogatunkowej borowiny, bardzo rozdrobnionej, lub z pasty borowinowej, którą odpowiednio rozcieńcza się wodą destylowaną, a następnie filtruje, stosuje się w nadkwaśności żołądka. Obniża ona zawartość wolnego kwasu solnego, zmniejsza ogólną kwaśność treści pokarmowej oraz obniża stężenie sodu.

• Jonoforeza borowinowa to zabieg z borowiny wysokogatunkowej, dobrze oczyszczonej i rozdrobnionej, najlepiej jednak z pasty borowinowej, która miesza się z wodą destylowaną do średniej gęstości. Na określoną część ciała nakłada się warstwę o grubości 2-3cm o temperaturze 38st. C, na nią- podkład, a następnie katodę, stosując natężenie prądu galwanicznego 10-20 mA. Czas zabiegu 15-30 minut, 3-4 razy w tygodniu przez 3-4 tygodnie.

• Fonoforeza- na określoną część ciała nakłada się warstwę bardzo rozdrobnionej borowiny lub pasty borowinowej o grubości 1-2cm o temperaturze 38st. C i stosuje się ultradźwięki w dawce 0,2-0,6 W/cm2, przez 10 minut, 3-4 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie.

Wskazania:

- choroby zwyrodnieniowo- wytwórcze kręgosłupa i stawów,

- choroby pourazowe narządu ruchu,

- przykurcze stawów,

- choroby reumatyczne mięśni,

- neuralgie obręczy biodrowej i barkowej oraz inne przewlekłe nerwobóle,

- niektóre choroby ginekologiczne,

- wysięki w okresie zejściowym,

- w przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej i nerkowej bez napadów bólowych, w przelękłym zapaleniu wątroby i nieżycie żołądka.

Przeciwwskazania

- wszystkie ostre i podostre stany zapalne,

- niewydolność krążenia i oddechowa, nawet niewielkiego stopnia,

- nadciśnienie i niskie ciśnienie krwi,

- niedokrwistość,

- choroby naczyń krwionośnych, zwłaszcza miażdżyca i zakrzepowe zapalnie

- choroby nerek i pęcherza moczowego,

- cukrzyca,

- podwyższona temperatura ciała,

- skłonność do krwawień i wybroczyn,

- zaburzenia troficzne i zapalne skóry,

- zaburzenia czucia.

Pasta borowinowa (peloidyna)

• Wytwarzanie pasty borowinowej odbywa się w młynach kulowych. Do załadowanej do bębna borowiny dodaje się wodę w proporcjach około 3:1 i po około 5-7 godzinach mielenia uzyskuje się pastę borowinową o konsystencji kremu o średnicy drobin około 0,01mm. Pasta borowinowa ma większą niż borowina naturalna zdolność sorpcyjną, wymiennikową oraz znacznie większą aktywność farmakologiczną.

• W wyniku dużego rozdrobnienia zawarte w borowinie składniki o wiele łatwiej wchłaniają się przez skórę czy błony śluzowe do organizmu. Pastę borowinową stosuje się w postaci izotermicznej 37-38st. C oraz w postaci hipertermicznej 41-47st. C

Zabiegi lecznicze z zastosowaniem pasty borowinowej

• Kąpiele i półkąpiele z pasty borowinowej wykonuje się w postaci roztworu 1-2% w wodzie gospodarczej. Można także wykonywać w wodzie mineralnej lub swoistej. Należy zwracać uwagę na zwiększone działanie na organizm zdublowanych czynników leczniczych zawartych w takich kąpielach, które mogą być czasami wzajemnie przeciwstawne. Temperatura 36-38st. C, czas zabiegu 15-20 minut, kąpiel 3 razy w tygodniu.

• Zawijania całkowite- stosuje się warstwę posty borowinowej 0,2-1,0cm, temperatura 37-47st. C, czas zabiegu 15-30 minut, zawijania 2-3 razy tygodniowo.

• Zawijania częściowe- warstwa pasty 0,2-1,0cm, temperatura 37-47st.C, czas zabiegu 15-30 minut, zawijania 3-4 razy w tygodniu.

• Tampony, kuracja pitna, jonoforeza, fonoforeza wykonywane są jak z zastosowaniem borowiny naturalnej.

Zabiegi specjalne w okulistyce:

• Bezpośrednie tampony na oko z pasty borowinowej o temperaturze 38042st. C nakłada się na oko na 10 minut, 3-4 razy w tygodniu lub codziennie, 10-20 zabiegów w kuracji. Zaleca się głównie przy stanach pozapalnych spojówki, rogówki, twardówki i tęczówki.

• Kołnierz borowinowy- na kark nakłada się kilkucentymetrowy okład z pasty borowinowej lub borowiny o temperaturze 40-42st. C, 3-5 razy tygodniowo, 15-20 zabiegów na kurację. Zabieg ten powoduje rozszerzenie naczyń na dnie oka, polepsza odżywienie siatkówki i po kilku zabiegach poprawia ostrość widzenia, polepsza adaptację i rozszerza pole widzenia. Nie wolno stosować przy świeżych stanach zalanych i w świeżych krwotokach w obrębie oczu.

Wskazania

- zabiegi z pasty borowinowej o temperaturze izotermicznej można stosować bez ograniczeń,

- zabiegi z pasty o temperaturze hipertermicznej wskazania takie jak przy borowinie naturalnej.

Przeciwwskazania

- zabiegi z pasty o temp. hipertermicznej tak jak przy borowinie naturalnej

- zabiegi z pasty o temp. izotermicznej bez ograniczeń.

Po wszystkich zabiegach borowinowych należy spłukać ciało wodą o temperaturze 37st. C.

Uzdrowiska stosujące zabiegi borowinowe:

- Augustów, - Busko Zdrój,

- Ciechocinek, - Cieplice Śląskie Zdrój,

- Duszniki Zdrój, - Goczałkowice Zdrój,

- Horyniec Zdrój, - Inowrocław,

- Iwonicz Zdrój, - Kamień Pomorski,

- Kołobrzeg, - Krynica,

- Lądek Zdrój, - Międzyzdroje,

- Piwniczna, - Połczyn Zdrój,

- Przerzeczyn, - Rymanów Zdrój,

- Solec Zdrój, - Swoszowice,

- Świeradów Zdrój, - Świnoujście,

- Ustroń, - Wapienne,

- Wieniec Zdrój, - Wysowa Zdrój,

- Złockie.

---