PELOIDY (tworzywa organiczno-mineralne)

Nazwa „peloid” pochodzi od greckiego słowa pelos, czyli błoto. Jest to naturalne tworzywo przyrodnicze składające się z substancji mineralnych, organicznych lub mieszanych. Powstało ono wskutek naturalnych procesów geologicznych w skorupie ziemi lub wskutek procesów biologicznych zachodzących w szczególnych warunkach w obumarłych roślinach. Po rozdrobnieniu i zmieszaniu z woda peloidy stosowane są do zabiegów leczniczych. Szczególne właściwości lecznicze peloidów muszą być potwierdzone odpowiednimi badaniami klinicznymi, analizami chemicznymi i fizykochemicznymi w specjalnych ośrodkach. Peloidy dzieli się na poszczególne grupy w zależności od warunków ich powstawania oraz składu mineralnego.

Klasyfikacja peloidów:

1. Peloidy torfowe- borowiny:

- torfy wysokie,

- torfy przejściowe,

- torfy niskie,

- muły borowinowe;

2. Osady wód słabo zmineralizowanych (muły jeziorne):

- saprople,

- gytie;

3. Osady wód zmineralizowanych:

- osady morskie,

- osady jezior słonych;

4. Osady źródlane:

- osady źródeł wód słabo zmineralizowanych,

- osady źródeł wód zmineralizowanych,

- osady źródeł termalnych siarkowych.

5. Inne peloidy:

- iły, gliny, lessy, fango.

Peloidy torfowe- borowiny

W lecznictwie stosuje się najczęściej borowiny, inaczej peloidy torfowe oraz przetworzoną borowinę w postaci pasty borowinowej- peliodynę. W Polsce jest 19 złóż, z których wydobywa się borowinę przeznaczoną do celów leczniczych. Spełniają one odpowiednie kryteria podlegające przepisom prawa górniczego i są zatwierdzone przez ministra zdrowia. Złoża torfu w Polsce zajmują 4,2% powierzchni kraju, w tym 6,5% stanowią torfy wysokie, 4,5% torfy przejściowe i 89% torfy niskie.

Nie wszystkie torfy nadają się do zabiegów leczniczych. Zaliczenie torfu do tworzyw leczniczych następuje na podstawie oceny m.in. takich kryteriów, jak stopień rozkładu i uwodnienia oraz zawartość i rodzaj substancji organicznych i nieorganicznych. Dojrzała borowina, odpowiadająca ustalonym kryteriom, wymaga przed użyciem odpowiedniego przygotowania. Polega ono na oczyszczeniu z kamieni i grubszych cząsteczek roślinnych i przemieleniu w specjalnych młynach. Musi także napęcznieć w środowisku wodnym.

Rodzaje torfu

Zależnie od sposobu powstawania, składu roślin oraz warunków środowiskowych w Europie wyróżnia się torfowiska wysokie, niskie i przejściowe. Również torfy dzieli się w ten sam sposób.

Torfy wysokie (wyżynne, mszyste)

Powstają one głównie pod wpływem wód opadowych, nawet do 12m ponad poziomem wód gruntowych. W takim środowisku wodnym, ubogim w składniki mineralne, mogą rozwijać się tylko rośliny oligotroficzne, do których należą mchy. Torfy wysokie zawierają co najmniej 95% części organicznych i nie więcej niż 5 % części nieorganicznych. Jest to borowina wysokogatunkowa z dużą chłonnością wody, dużymi właściwościami sorpcyjnymi, małym przewodnictwem ciepła. Torfy wysokie są słabo zmineralizowane i wykazują odczyn kwaśny.

Torfy niskie (nizinne)

Powstają w pobliżu lub poniżej poziomu wód gruntowych, na terenach zalanych wodą lub na terenach, przez które przepływa woda. Są to często zarastające jeziora lub zarastające koryta rzeczne. Woda w nich jest na ogół bogata w składniki odżywcze , dzięki czemu rozwijają się tam rośliny eutroficzne, wodne i łąkowe. Powstający w tych warunkach torf zawiera azot i dużo składników mineralnych, m.in. wapnia. Często są też przemieszane z osadami zawierającymi glinę. Torfy niskie zawierają przeciętnie 75% części organicznych i 25% części nieorganicznych. Dla celów leczniczych graniczna, dopuszczalna zawartość części organicznych wynosi 50% i nieorganicznych 50%. Torfy niskie są silnie zmineralizowane wykazują odczyn obojętny lub lekko zasadowy.

Torfy przejściowe

Powstają wskutek zmian warunków, w których się rozwijają, głównie wskutek odpływu wody bogatej w składniki mineralne. Staje się to przyczyną zmiany charakteru roślinności torfotwórczej. W rezultacie rozwoju roślinności torfowisk niskich (dolna warstwa) i wysokich (górna warstwa) powstają torfy o mieszanej charakterystyce. Torfy przejściowe mają około 90-95% części organicznych i 5-10% części nieorganicznych. Torfy przejściowe mają cechy pośrednie między torfami wysokimi a niskimi.

Cechy fizykochemiczne borowin

Do najważniejszych cech torfów leczniczych zalicza się:

- strukturę torfu,

- zawartość wody,

- stopień rozkładu,

- objętość sedymentacyjna,

- kwasowość,

- zdolność sorpcyjna,

- zatrzymywanie ciepła,

- skład chemiczny,

- własności mikrobiologiczne.

W praktyce szczególna uwagę zwraca się na stopień rozkładu borowiny, który ocenia się według 10-stopniowej skali von Posta, stanowiącej stopnie humifikacji H. Do celów leczniczych zaleca się borowinę od H6 do H10. Przykładowo, borowina o stopniu rozkładu H1 jest nierozłożona, a wyciśnięta woda jest bezbarwna. H6 odpowiada borowinie dobrze rozłożonej, z niewyraźną strukturą roślin. Przy wyciskaniu jej w ręce, wyciska się między palcami około 1/3 masy borowinowej. Natomiast H10 stanowi borowinę całkowicie rozłożoną, bez widocznej struktury roślin. Przy jej wyciskaniu w ręce, wydobywa się cała masa borowinowa. Ocena wartości leczniczej borowiny oparta jedynie na stopniu jej rozkładu ma zastosowanie tylko do działania termicznego i mechanicznego. Oceniając natomiast wartości sorpcyjne, zdolności przenikania do ustroju oraz wartości biologiczne i chemiczne opierać się należy na odpowiednich badaniach laboratoryjnych.

Organoleptyczna ocena rozkładu torfu w skali von Posta

Składniki organiczne borowin

W skład substancji organicznych stanowiących do 99% suchej masy borowiny wchodzą części roślin o różnym stopniu rozkładu. Mniej rozłożona masa jest włóknista, a bardziej rozłożona plastyczna.

Organiczne składniki torfu dzieli się ze względu na ich chemiczne właściwości na następujące grupy:

- bituminy- związki rozpuszczone w benzolu i alkoholu, należą do nich woski, żywice, asfalty i tłuszcze,

- pektyny- należą do nich garbniki oraz składniki rozkładu błonnika i białka roślinnego,

- celuloza i hemiceluloza, związki ulegające hydrolizie,

- kwasy huminowe, do których zalicza się fulwokwasy, kwasy humusowe, aminokwasy, które stanowią produkt humifikacji roślin w specyficznych warunkach wodnych. Kwasy huminowe działają przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie o przeciwwirusowo, stymulują procesy przemiany materii i powodują wzrost oddychania tkankowego,

- ligniny i huminy, związki nierozpuszczalne i nie ulegające hydrolizie

- substancje czynne biologicznie działające jak hormony, enzymy, antybiotyki,

- inne składniki organiczne, takie jak białka, aminokwasy, węglowodany.

Składniki nieorganiczne borowin

Zróżnicowane rodzaje minerałów, najczęściej siarczany magnezu i potasu, związki glinu, żelaza i wapnia.

Składniki mikrobiologiczne

Należą do nich bakterie tlenowe i beztlenowe oraz grzyby. Ilość mikroorganizmów zmniejsza się wraz z głębokością, z której pochodzi próbka. Uważa się że składniki mikrobiologiczne występują wskutek zanieczyszczenia złoża torfu, najczęściej przez zwierzęta.

Lecznicze zastosowanie borowin jest możliwe tylko po przeprowadzeniu odpowiednich badań, w tym mikrobiologicznych. Wykrycie w borowinach bakterii patogennych wyklucza się możliwość stosowania ich w celach leczniczych.

Borowina naturalna

Borowina naturalna składa się z tzw. ziaren, z których większość ma średnicę ok.4mm. Do zabiegów zaleca się borowinę rozdrobnioną do ok.2mm. Podgrzewanie borowiny powyżej 80st. C niszczy jej właściwości biologiczne i narusza istotne właściwości fizyczne i chemiczne. Dopuszcza się maksymalne podgrzewanie do 65st. C. Wartość lecznicza borowiny zależy także od sposobu jej magazynowania. Pomimo zachowania przeciętnej wilgotności powietrza i nieprzekraczaniu 20st. C traci ona w ciągu roku 25-35% zdolności wiązania wody. Bezwzględnie nie wolno borowiny przechowywać na wolnym powietrzu, ponieważ w wyniku przegrzewania, wysuszania, przemrażania, wypłukiwania itp. traci w ciągu pół roku większość wartości leczniczych i jest szczególnie narażona na zanieczyszczenia bakteriologiczne i chemiczne.

Najważniejsze działanie lecznicze borowiny polega na wykorzystaniu jej specyficznych właściwości termicznych oraz zawartych w borowinie składników chemicznych i biologicznych. Pojemność cieplna borowiny jest duża z powodu małego przewodnictwa cieplnego. Czas spadku temperatury w przedziale 42-45st. C wynosi dla borowiny 70minut, dla piasku 30minut, a dla wody 20 minut. Subiektywnie obojętna temperatura borowiny dla ciała ludzkiego wynosi przeciętnie 38st. C.

Ogólne przegrzewanie borowinowe zwiększa przemianę materii oraz przekrwienie głęboko położonych mięśni, stawów i tkanek wokół nich leżących, przyczyniając się do rozluźnienia ich napięcia, a w efekcie zmniejszenia bólu oraz zwiększenia elastyczności mięśni i ruchomości stawów. Miejscowo zwiększa wchłanialność w ogniskach zapalnych.

Zawarte w borowinie składniki chemiczne i biologiczne, a zwłaszcza kwasy huminowe, działają przeciwzapalnie, ściągająco, drażniąco, bakteriobójczo i przeciwwirusowo.

Zabiegi lecznicze z zastosowaniem borowiny naturalnej

Kąpiele borowinowe całkowite i częściowe o zróżnicowanej konsystencji borowiny;

- konsystencja rzadka- 75kg borowiny uzupełnionej do 200l wodą,

- konsystencja średnia- 100kg borowiny uzupełnionej do 200l wodą,

- konsystencja gęsta- 150kg borowiny uzupełnionej do 200l wodą.

Najczęściej stosuje się Półkąpiele o konsystencji rzadkiej. Kąpiele całkowite o dużej temperaturze i dużej gęstości borowiny są silnym obciążeniem dla organizmu.

Kąpiel całkowita- bez względu na konsystencję borowiny temperatura 40-42st. C, czas kąpieli 15-20 minut, pierwsza kąpiel ½ zaleconego czasu, druga i trzecia 2/3 zaleconego czasu i dopiero czwarta zalecony czas, kąpiel 2-3 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie. W dniu kąpieli całkowitych nie wolno stosować żadnych innych zabiegów.

Półkąpiel- o konsystencji rzadkiej w temperaturze 40-42st. C, średniej i gęstej konsystencji 44-46st. C, czas kąpieli 15-20 minut, pierwsza kąpiel ½ zaleconego czasu, druga 2/3, trzecia zalecony czas. Kąpiel 2-3 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie.

Po kąpieli całkowitej i półkąpieli należy wypoczywać w pozycji leżącej 30 minut do godziny w wydzielonym pomieszczeniu o temperaturze powietrza 21-22st. C.

Nasiadówki borowinowe-są to półkąpiele wykonywane w specjalnie wymodelowanych wannach, w których ciało pacjenta przebywającego w pozycji półsiedzącej jest zanurzone w borowinie od połowy ud do wysokości pępka. Temperatura przy rzadkiej papce borowinowej wynosi 40-44st. C, przy średnio gęstej i gęstej do 46st. C, czas kąpieli 10-20 minut, maksymalnie do 30 minut, kąpiel 2-3 razy w tygodniu. Po kąpieli zalecany godzinny odpoczynek w pozycji leżącej.

Fasony borowinowe duże są częściowymi kąpielami wykonywanymi w specjalnych wysokich wanienkach, w których zanurza się przedramiona do łokci, a podudzia do kolan, temperatura 40-42st. c, czas zabiegu 15-20 minut, maksymalnie do 30 minut, kąpiele 3-4 razy w tygodniu przez 3-4 tygodnie.

Fasony borowinowe małe przy zastosowaniu borowiny tylko na ręce lub stopy; zaleca się temperaturę 40-46st. C, czas zabiegu 15-20 minut, maksymalnie do 30 minut, w wybranych przypadkach można stosować codziennie przez 3 tygodnie.

Zawijania (okłady) borowinowe całkowite lub częściowe- na kozetce kładzie się kolejno koc, ceratę lub grubą folię i prześcieradło. Na to nakłada się warstwę borowiny o grubości 4-5cm. Na leżącego na niej pacjenta nakładamy druga warstwę o tej samej grubości i dokładnie owijamy pacjenta wszystkimi trzema podkładami. Można zamiast ceraty i prześcieradła stosować cienką jednorazową folię.

Zawijania całkowite są rzadko stosowane ze względu na duże obciążenie organizmu oraz na wiele ograniczeń i przeciwwskazań. Przy wykonywaniu zawijań całkowitych konieczna jest obecność lekarza.

Zawijania częściowe obejmują połowę ciała od stóp do pępka lub od pępka do ramion, lub różne części ciała, których łączna powierzchnia nie przekracza połowy powierzchni ciała.
Przy zawijalniach w obrębie klatki piersiowej należy zakładać na okolicę serca worek z lodem lub zimną wodą. Temperatura borowiny 42-44st. C, przy małych okładach ¼ powierzchni ciała42-46st. C, czas zabiegu 20-30 minut, 2-3 razy w tygodniu. Po zawijaniach odpoczynek w pozycji leżącej przez godzinę.

Tampony borowinowe są stosowane dopochwowo lub doodbytniczo. Do celów tych używa się wysokogatunkowej borowiny, dobrze oczyszczonej i rozdrobnionej, najlepiej jednak pastę borowinową.

Kuracje pitną z wysokogatunkowej borowiny, bardzo rozdrobnionej, lub z pasty borowinowej, którą odpowiednio rozcieńcza się wodą destylowaną, a następnie filtruje, stosuje się w nadkwaśności żołądka. Obniża ona zawartość wolnego kwasu solnego, zmniejsza ogólną kwaśność treści pokarmowej oraz obniża stężenie sodu.

Jonoforeza borowinowa to zabieg z borowiny wysokogatunkowej, dobrze oczyszczonej i rozdrobnionej, najlepiej jednak z pasty borowinowej, która miesza się z wodą destylowaną do średniej gęstości. Na określoną część ciała nakłada się warstwę o grubości 2-3cm o temperaturze 38st. C, na nią- podkład, a następnie katodę, stosując natężenie prądu galwanicznego 10-20 mA. Czas zabiegu 15-30 minut, 3-4 razy w tygodniu przez 3-4 tygodnie.

Fonoforeza- na określoną część ciała nakłada się warstwę bardzo rozdrobnionej borowiny lub pasty borowinowej o grubości 1-2cm o temperaturze 38st. C i stosuje się ultradźwięki w dawce 0,2-0,6 W/cm2, przez 10 minut, 3-4 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie.

Wskazania

- choroby zwyrodnieniowo- wytwórcze kręgosłupa i stawów,

- choroby pourazowe narządu ruchu,

- przykurcze stawów,

- choroby reumatyczne mięśni,

- neuralgie obręczy biodrowej i barkowej oraz inne przewlekłe nerwobóle,

- niektóre choroby ginekologiczne,

- wysięki w okresie zejściowym,

- w przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej i nerkowej bez napadów bólowych, w przelękłym zapaleniu wątroby i nieżycie żołądka.

Przeciwwskazania

- wszystkie ostre i podostre stany zapalne,

- niewydolność krążenia i oddechowa, nawet niewielkiego stopnia,

- nadciśnienie i niskie ciśnienie krwi,

- niedokrwistość,

- choroby naczyń krwionośnych, zwłaszcza miażdżyca i zakrzepowe zapalnie żył,

- choroby nerek i pęcherza moczowego,
- cukrzyca,

- podwyższona temperatura ciała,

- skłonność do krwawień i wybroczyn,

- zaburzenia troficzne i zapalne skóry,

- zaburzenia czucia.

Pasta borowinowa (peloidyna)

Wytwarzanie pasty borowinowej odbywa się w młynach kulowych. Do załadowanej do bębna borowiny dodaje się wodę w proporcjach około 3:1 i po około 5-7 godzinach mielenia uzyskuje się pastę borowinową o konsystencji kremu o średnicy drobin około 0,01mm. Pasta borowinowa ma większą niż borowina naturalna zdolność sorpcyjną, wymiennikową oraz znacznie większą aktywność farmakologiczną. W wyniku dużego rozdrobnienia zawarte w borowinie składniki o wiele łatwiej wchłaniają się przez skórę czy błony śluzowe do organizmu. Pastę borowinową stosuje się w postaci izotermicznej 37-38st. C oraz w postaci hipertermicznej 41-47st. C

Zabiegi lecznicze z zastosowaniem pasty borowinowej

Kąpiele i półkąpiele z pasty borowinowej wykonuje się w postaci roztworu 1-2% w wodzie gospodarczej. Można także wykonywać w wodzie mineralnej lub swoistej. Należy zwracać uwagę na zwiększone działanie na organizm zdublowanych czynników leczniczych zawartych w takich kąpielach, które mogą być czasami wzajemnie przeciwstawne. Temperatura 36-38st. C, czas zabiegu 15-20 minut, kąpiel 3 razy w tygodniu.

Zawijania całkowite- stosuje się warstwę posty borowinowej 0,2-1,0cm, temperatura 37-47st. C, czas zabiegu 15-30 minut, zawijania 2-3 razy tygodniowo.

Zawijania częściowe- warstwa pasty 0,2-1,0cm, temperatura 37-47st.C, czas zabiegu 15-30 minut, zawijania 3-4 razy w tygodniu.

Tampony, kuracja pitna, jonoforeza, fonoforeza wykonywane są jak z zastosowaniem borowiny naturalnej.

Zabiegi specjalne w okulistyce:

Bezpośrednie tampony na oko z pasty borowinowej o temperaturze 38042st. C nakłada się na oko na 10 minut, 3-4 razy w tygodniu lub codziennie, 10-20 zabiegów w kuracji. Zaleca się głównie przy stanach pozapalnych spojówki, rogówki, twardówki i tęczówki.

Kołnierz borowinowy- na kark nakłada się kilkucentymetrowy okład z pasty borowinowej lub borowiny o temperaturze 40-42st. C, 3-5 razy tygodniowo, 15-20 zabiegów na kurację. Zabieg ten powoduje rozszerzenie naczyń na dnie oka, polepsza odżywienie siatkówki i po kilku zabiegach poprawia ostrość widzenia, polepsza adaptację i rozszerza pole widzenia. Nie wolno stosować przy świeżych stanach zalanych i w świeżych krwotokach w obrębie oczu.

Wskazania

- zabiegi z pasty borowinowej o temperaturze izotermicznej można stosować bez ograniczeń,

- zabiegi z pasty o temperaturze hipertermicznej wskazania takie jak przy borowinie naturalnej.

Przeciwwskazania

- zabiegi z pasty o temp. hipertermicznej tak jak przy borowinie naturalnej

- zabiegi z pasty o temp. izotermicznej bez ograniczeń.

Po wszystkich zabiegach borowinowych należy spłukać ciało wodą o temperaturze 37st. C.

Uzdrowiska stosujące zabiegi borowinowe:

- Augustów, - Busko Zdrój,

- Ciechocinek, - Cieplice Śląskie Zdrój,

- Duszniki Zdrój, - Goczałkowice Zdrój,

- Horyniec Zdrój, - Inowrocław,

- Iwonicz Zdrój, - Kamień Pomorski,

- Kołobrzeg, - Krynica,

- Lądek Zdrój, - Międzyzdroje,

- Piwniczna, - Połczyn Zdrój,

- Przerzeczyn, - Rymanów Zdrój,

- Solec Zdrój, - Swoszowice,

- Świeradów Zdrój, - Świnoujście,

- Ustroń, - Wapienne,

- Wieniec Zdrój, - Wysowa Zdrój,

- Złockie.

---