Witamina A
Podział
Obecnie znane są dwie witaminy A:
1. A1 - retinol C20 H39 OH - która występuje w tkankach ryb morskich i ssaków,
2. A2 - 3-dehydro-retinol, C20 H27 OH - spotykana w tkankach ryb słonowodnych.
Rola fizjologiczna
Witamina A ze względu na swoje funkcje zwana jest często witaminą oczno-nabłonkowo-wzrostową. Jest ona istotnym składnikiem barwnika wzrokowego, warunkuje integralność błon komórkowych i struktur wewnątrzkomórkowych, jest konieczna dla utrzymania struktury i czynności komórek nabłonkowych oraz nabłonka wydzielniczego gruczołów egzogennych oraz stanowi niezbędny czynnik wzrostowy. Metaboliczna rola wit. A nie jest jeszcze dokładnie poznana i wyjaśniona. Wit. A ma ważne znaczenie w wytwarzaniu rodopsyny w pręcikach siatkówki oka i jest niezbędna do widzenia o zmroku. Rodopsyna pod wpływem światła odbarwia się, przechodząc przez produkty pośrednie o barwie pomarańczowej i w końcu rozkłada się na żółty retinol i białko - skotopsynę (opsynę). W ciemności rodopsyna syntetyzuje się samoistnie z cis retinalu i opsyny. Zużywana w procesie odtwarzania rodopsyny wit. A jest uzupełniana z krwi. Wit. A jest więc nie tylko niezbędna do widzenia pręcikowego lecz także do widzenia czopkowego. Stwierdzono, że wit. A nie tylko zapobiega powstawaniu nocnej ślepoty, lecz stabilizuje również białko-opsynę i chroni pręciki siatkówki przed rozpadem. Pełni istotną rolę w procesach wzrostu i różnicowania się komórek. Wit. A jest wymagana do utrzymania prawidłowej struktury i czynności komórek nabłonkowych skóry i błon śluzowych, które tworzą ochronną wyściółkę wielu organów. Przy braku wit. A komórki nabłonkowe zmieniają swoją charakterystyczną strukturę, zostają zastąpione skretynizowanym, suchym nabłonkiem wielowarstwowym, nie stanowiącym bariery dla drobnoustrojów. Udowodniono, iż wit. A jest niezbędną do syntezy mukopolisacharydów. Retinol jest także czynnikiem warunkującym prawidłową aktywność osteoklastów i osteoblastów. Przez swój wpływ na syntezę adeniny i guaniny, wit. A odgrywa istotną rolę w procesie regeneracji komórek. Podawanie wit. A w większych ilościach (dawkach) łagodzi objawy nadczynności tarczycy.
Źródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę A
Retinol znajduje się w świecie zwierzęcym wyłącznie pod postacią estrów natomiast karetenoidy głównie w świecie roślinnym. Dla człowieka źródłem wit. A są produkty pochodzenia zwierzęcego, a karetenoidów - żółte i zielone warzywa liściaste i w mniejszym stopniu żółte owoce.
Głównym źródłem karotenów dla zwierząt gospodarskich są zielone rośliny uprawne i porost pastwiskowy. W zimie zwierzęta czerpią karoteny z dobrych kiszonek, suszów siana i marchwi pastwiskowej.
Tabela 1.0. Dobowe zapotrzebowanie na witaminę A u ludzi. [j.m/dobę]; * 1 j.m. = 0,6 mg ß - karotenu
Mężczyźni
5000
Kobiety
4000
Kobiety w ciąży
5000
Kobiety karmiące
5200
Niemowlęta (0-6 miesięcy)
2100
Niemowlęta (6-12 miesięcy)
2000
Dzieci i młodzież
4500
Tabela 1.1. Zawartość karotenów * w poszczególnych produktach.
Żródło
Zawartość [j.m./100 g]
Brzoskwinie
750
Jaja
700
Jeżyny
300
Kapusta biała
6300
Kapusta włoska
5600
Marchew
15000
Masło
2000
Morele
700
Nerki
1000
Pomidory
850
Sałatka
3200
Ser biały tłusty
800
Szpinak
10000
Śliwki suszone
2000
Śliwki świeże
370
Śmietana
700
Twaróg
130
Wątroba wieprzowa
5000
* Przy przeliczaniu ilości karotenów na ilość wit. A należy zawartość karotenów podzielić przez dwa.
Niedobory witaminy A
Niedobór retinolu objawia się głównie zmianami strukturalnymi i czynnościowymi spojówek, rogówki i siatkówki oka oraz komórek nabłonkowych skóry i błon śluzowych. Jednym z pierwszych objawów niedoboru wit. A jest suchość skóry a następnie nieprawidłowe rogowacenie. Gruczoły potowe wytwarzają bardzo małe ilości potu. Błony śluzowe dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i dróg rodnych ulegają zmianom nieżytowym i stają się przenikliwe dla drobnoustrojów. Jednym z wczesnych objawów hipowitaminozy A jest suchość rogówki i upośledzenie działania gruczołów łzowych. W dalszych okresach stadiach niedoboru wit. A rozwija się wysychanie rogówki, powstają pęknięcia w których osiedlają się drobnoustroje, prowadząc do rozmiękczenia rogówki (karatomalacji) i jej perforacji. W wyniku niedoboru wit. A zmniejsza się czynność, między innymi gruczołów żołądkowych i jelitowych, co pociąga za sobą gorsze wykorzystanie pożywienia. Przy niedoborach wit. A zmniejsza się. Najczęściej pod wpływem diety (bez wit. A) stwierdza się ropne zapalenie węzłów chłonnych, ucha środkowego, płuc, miedniczek nerkowych, języka itp.
Niedobory witaminy A u ludzi
Niedobór wit. A u ludzi jest najczęściej wynikiem jej niedostatecznej podaży z pokarmem, zespołu złego wchłaniania, niedoboru kwasów żółciowych lub uszkodzenia miąższu wątroby.
W praktyce klinicznej właściwe rozpoznanie jest możliwe dopiero w trzecim stadium rozwoju niedoboru. Do objawów zwracających uwagę na niedobór wit. A należą:
suchość, zgrubienie oraz utrata normalnej barwy i przejrzystości rogówki,
zapalenie brzegów powieki i spojówek,
suchość i lekkie łuszczenie się skóry,
suchość i łamliwość włosów,
różne stopnie rogowacenia części torebek włosowych (skóra ropuchy),
upośledzenie adaptacji oka do ciemności (kurza ślepota).
Z objawów subiektywnych, zależnie od stopnia niedoboru wit. A występują:
światłowstręt,
uczucie pieczenia i suchość pod powiekami,
pogarszanie się wzroku, tj. widzenie przedmiotów jak przez mgłę,
zlewanie się i gorsze odróżnianie liter itp.