SATYRA OŚWIECENIOWA- tradycja, typologia, autorzy, tytuły/tematy, techniki, przedstawiciele

• Utwory poetyckie prezentujące wyjaskrawiony obraz uznanych za szkodliwe zjawisk rzeczywistości społecznej (postaw politycznych, obyczajów, wad i przywar ludzkich)

• Utwór o charakterze dydaktyczno- moralizatorskim, daje wyraz krytycznemu osądowi objawów życia społecznego. Posługuje się elementami komizmu, ironii, wyolbrzymiania- w celu kompromitacji negowanych postaw i zjawisk

• Tradycje gatunku- rzymska twórczość satyryczna:

• Horacy- satyra o charakterze obyczajowym i swobodnym toku gawędziarskim, z elementali lirycznego humoru oraz refleksji utzrymanej w duchu postawy stoickiej - Sermones

• Persjusz- satyra o charakterze filozoficzno- moralnym, poruszająca ogólne problemy życia społecznego

• Juwenalis- satyra ostra i wytykająca nie tylko wady społeczne, ale odsłaniająca ich przyczyny, a przede wszystkim piętnująca osoby.

• Teoria i program satyr- sytuacja polityczna przyczyniała się do ograniczeń politycznego programu satyry, przesunięcia jej ku tematom obyczajowym, eliminacji wszelkich napaści, a nawet przytyków personalnych. W teorii satyry polskiego oświecenia bardzo silnie podkreślano bezosobowość adresu; nie należało atakować osób, instytucji publicznych, zasad ustroju. Osoby, ustrój, instytucje chronione były prawem i sądem.

• Istotnym wymogiem była wierszowość utworu, satyrę pisało się 13- lub 11-zgłoskowcem stychicznym. Należało zachować rzeczowość, dobór celnych środków wyrazu, zachować umiar i wymogi gustu.

• odmiany twórczości satyrycznej: satyrę osobistą, zwróconą przeciwko konkretnym osobom znanym w życiu publicznym, posługującą się chętnie pamfletem, paszkwilem i inwektywą, np. utwory P. Aretino, J. Swifta, A. Nowaczyńskiego. Satyrę społeczno-obyczajową, znaną m.in. z twórczości: F. Rabelais'go, M. Reja, I. Krasickiego, G.B. Shawa, M. Twaina, A. Słonimskiego. Satyrę polityczną (np. Wolter, J.U. Niemcewicz, B. Brecht). Satyrę literacką, ośmieszającą konwencje i stereotypy wypowiedzi literackich.

• Wzorzec tematyczny i gatunkowy: XVII-wieczna twórczość łacińska pijara francuskiego B. Guillemina

• Adam Naruszewicz- Głupstwo, O prawdziwym szlachectwie, Sekret

• Wiek zepsuty (Poeta potępia cywilizację, która doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do "złotego wieku"- czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty)

• Chudy literat( porusza problemy, jakimi są ubóstwo, a także niska pozycja społeczna literatów. Satyra utrzymana jest w formie dialogu pomiędzy Szlachcicem a Literatem, skarżącym się, iż jego profesja nie przynosi mu dochodów. Autor poddaje również krytyce szlachtę, postrzeganą za grupę społeczną leniwą, niechętną poznawaniu nowych dzieł literackich, a także interesującą się jedynie własnymi sprawami) ,

• Ignacy Krasicki- Do króla (forma obrony Stanisława Augusta i krytyka jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciwko królowi, które w rzeczywistości są godnymi pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą),

• Pijaństwo (satyra, która za przedmiot swojej krytyki obrała sobie wadę nadużywania alkoholu przez szlachtę. Jest to typ satyry dialogowej, w której rozmowa dwóch postaci stanowi sytuacyjny wstęp do obrazka obyczajowego. Bohaterami tego utworu jest dwóch szlachciców, z których jeden jest świeżo po alkoholowej libacji i w swojej opowieści przekazuje przyjacielowi historię z dnia poprzedniego. Zarysowany obraz sytuacji przedstawia nie tylko skłonność do nadużywania alkoholu, ale również wykorzystywanie każdej sposobności do napicia się. Bohater opowiadający swoje przygody wydaje się żałować swoich postępków i swoje racje zamyka zdaniem: "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo!". Rozmówca podchwytuje tą myśl i w długim monologu przedstawia szkodliwość nałogu i pożytki z trzeźwości. Morał zawarty w tej wypowiedzi spuentowany zostaje jednak w sposób nieoczekiwany i paradoksalny "Gdzież idziesz?" - „Napiję się wódki”. Puenta tego utworu uderza więc nie tylko w nałóg pijaństwa, ale również w skłonność natury ludzkiej, która pozwala mu popełniać czyny świadomie przez niego oceniane jako złe i szkodliwe.)

• Życie dworskie(satyra, w której Krasicki obnaża mechanizmy rządzące życiem dworskim. Fałsz, pozór i pochlebstwo, to podstawowe cechy życia dworaka. Czas płynie mu na obmowie, na obmyślaniu coraz to nowych podstępów i matactw, bo kariera dworaka jest chwiejna i niepewna. Trzeba więc stale dbać o swoją pozycję, stale przypochlebiać się panu, wiedzieć z kim się przyjaźnić, a kim gardzić. Trzeba całego kunsztu pochlebstw, podstępów i oszustw, by utrzymać swą pozycję i nie wypaść z „kursu”. Takiemu modelowi życia przeciwstawia Krasicki życie wiejskie, które tym się różni od dworskiego, że jest spokojne i stabilne).

• Techniki poetyckie: Obszerny monolog z nielicznymi instrukcjami dialogowymi, monolog mógł przybierać postać bliższą wypowiedzi narracyjnej (gawęda satyryczna) lub monologu- przemówienia (prezentującego krytyczne stanowisko w określonej kwestii. W Polsce nieustannie poszukiwano zróżnicowanych i nowych technik poetyckich, służących społecznej perswazji. W niektórych tekstach satyra przyjmuje postać rozmowy dwu osób, z których jedna występuje w funkcji autorytatywnego nauczyciela, zaś druga jest przedmiotem zabiegów perswazyjnych i reprezentuje niejako odbiorcę utworu.

POEMAT OPISOWY w literaturze polskiego Oświecenia

• Odmiana klasycystycznej epiki dydaktyczno- filozoficznej, , niefabularnej, rozwijającej się w Europie głównie w XVIII wieku, w Polsce zaś przede wszystkim w początkach XIX w.. Zazwyczaj traktowany był jako odmiana poezji dydaktycznej, rzadziej opisującej.

• Przedmiotem poematu opisowego jest prezentacja wybranego fragmentu świata oparta na określonej filozofii przyrody, systemie jej uporządkowania i odniesienia do rzeczywistości ludzkiej. Dydaktyka poematu skierowana jest do człowieka, nie tylko jako adresata, lecz jako homo faber, ziemskiego twórcy natury pięknej i użytecznej. (człowiek jako istota twórcza)

• Estetyczne walory opisywanego piękna przyrody wchodzą w ścisły związek z filozofią oraz etyką. Nowożytny poemat opisowy ma ambicje wprowadzenia nauki o przyrodzie do poezji, utrzymania sojuszu między językiem wiedzy i literatury. Najsłynniejszym poematom opisowym również patronują uczeni- Pory roku J. Thomson- I. Newton, Ziemianin Delille- Buffon.

• Tradycje: grecka- Hezjod Prace i dni, rzymska Georgiki Wergiliusza, są to wzorce gatunkowe, rolnik stawał się ideałem człowieka, system wartości ogniskował się wokół pracy, głównie pracy na roli. Poematy antyczne są nie tylko źródłem ośmielenia i inspiracji ale też stale aktualny, wzorem.

• Poematy o ogrodach- Delille Ogrody, Ziemianin, ogrodnik był nie tylko spektatorem parkowych piękności, lecz podwójnym bohaterem tego zorganizowanego przez sztukę widowiska natury. Był bowiem stwórcą nowej całości operującym tworzywem natury.

• Antropomorfizacja natury- życie przyrody jest człekopodobne, a księga natury okazuje się sparafrazowaną opowieścią o naturze ludzkiej, brak przykładów w literaturze polskiej, jedynie prozaicznym odpowiednikiem może być tekst I. Czartoryskiej Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów.

• S. Trembecki Sofijówka, poemat poświęcony ogrodowi, jest to utwór zupełnie pomijający problematykę etyczno-moralną, fiilozoficzną i dydaktyczną. Patronem literackim Sofijówki w pewnej mierze jest dzieło A.Pope'a Las Windsorski. Sofijówka jest utworem panegirycznym, jest zupełnie pozbawiona tonu intymnego.

• Polskie poematy rolnicze: Rolnictwo Tomaszewskiego, poemat opisowy miał być w jakimś sensie receptą na zbawienie od nieszczęść. Odwołuje się do gospodarczej struktury Polski zdominowanej przez rolnictwo i do szlacheckiego stanu posiadania. Pozytywnym wzorcem człowieka w poemacie opisowym jest średni szlachcic, dla którego majątek nie stanowi warsztatu dochodowego, lecz miejsce praktykowania rolniczych prac, przyjemności i cnót wieśniaczych.

• Ethos Polaka- rolnika- Ziemiaństwo polskie Koźmiana, bohater jest wieśniakiem (zarówno pan i chłop), wieśniak posiada zmysł moralny i cnotę. Koźmian walczy o etyczną wizję szlachcica- wieśniaka, pozytywnego bohatera współczesności, który nie powinien mieć kompleksów.

• Hedonizm jest głównym składnikiem w proponowanym przez poemat opisowy systemie wartości. Życie na wsi zostało tak pomyślane, aby uśmiech zewsząd otaczał człowieka i przyjemność nagradzała jego trudy. Poemat chce nauczyć kultury wiejskiej rozrywki i obalić przesąd o ubogiej monotonii rolniczego życia, obok wiejskich obrzędów, przechadzek i polowań Koźmian odwoła się również do książek jako ulubionej zabawy wieśniaka.

• Uwznioślenie stylu - w językowych i stylistycznych zabiegach chodziło o klasycystyczną nobilitację tematu pracy, o dostojeństwo pługa, o estetyczny odpowiednik pradawnego ethosu rolnika. O dydaktykę wreszcie, zakładającą nauczanie nie przez satyrę, lecz przez pozytywne wzory pięknego życia i mądre wskazania moralne. Wybitną cechą stylu Koźmiana są aforyzmy, maksymy, sentencje.

• HEROIKOMIKA W OŚWIECENIU

• utwór opierający się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką, co tworzy efekt komiczny. Poemat heroikomiczny ośmiesza wykreowanych w owym poemacie bohaterów

• Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami. (w wielu momentach parodiuje Iliadę). Rozkwit gatunku nastąpił w XVI-XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro)

• Szczytowym punktem rozwoju gatunku jest wiek XVIII

• Istota komizmu tkwiła w zamierzonej niestosowności, w kontraście między przedmiotem przedstawienia a nie przysługującymi mu środkami stylistycznymi. Nie miał za zadanie ośmieszyć poematu poważnego. Komizmowi miał podlegać przedstawiony świat bohaterów i zdarzeń. W poemacie heroikomicznym występują konkretne zabiegi parodiowania: Wybór wzorca- eposu bohaterskiego, poddanie zabiegom parodystycznym tylko niektórych elementów wzorca.

• Oświeceniowy poemat heroikomiczny coraz bardziej dążył w kierunku, w którym typ wydarzeń i styl właściwy „bohaterskiego wiersza” przestają być nieustannie obecnym systemem odniesień dla narracji poematu a efekt parodystyczny zasadza się na kontraście statusu bohaterów wobec ich działań i zachowań.

• Funkcje: Epicka i rozrywkowa- autoteliczna- utwór opowiadał i bawił, dydaktyczno- moralizatorska (Monachomachia), wykorzystywanie śmiechu jako nauki, ośmieszanie .

• Ignacy Krasicki- Monachomachia- poemat zawiera jednostronny i wyraźny adres satyryczny- kler. Biskup ośmiesza i atakuje zakony. Nawiązuje do pewnych wzorów francuskich- Pulpit Boileau, przejmuje niektóre pomysły jednak stanowi kompozycję całkowicie oryginalną. Tematem jest spór klasztoru karmelitów i dominikanów. Atak na ciemnotę i nieuctwo mnichów, krytyka obyczajów duchowieństwa, ukazanie głupoty, zacofania, konserwatyzmu. Krasicki posłużył się trzema kategoriami, aby to ukazać: satyrą- dotyczącą obyczajów, trybu życia, wyglądu mnichów; ironią- odpowiednie zestawienia słów: pozornie chwalących i podniosłych z niskim tematem lub słowem potocznym np. wielebne głupstwo; parodią- scena przygotowań do bitwy, parodia gatunku literackiego, łączenie patetycznego stylu eposu bohaterskiego z niską, błahą, komiczną tematyką.

• Myszeida - opis walk myszy i szczurów z kotami za panowania legendarnego króla Popiela. Służy walce z ciemnotą i upadkiem obyczajów w Polsce. Na tle boju myszy z kotami, autor ukazuje obraz współczesnej mu Polski, w której wiele rzeczy go niepokoi. Martwi go szlachta gardząca polskim obyczajem i bezmyślnie naśladująca obcą modę i życie zakonników, dla których ważniejsze są półki pełne smakowitych wędlin od egzemplarzy uczonych lub pobożnych ksiąg. Przedmiotem parodii jest m.in. styl późnego baroku (epitafium kotka Filusia) i maniera sentymentalna (w żalach księżniczki po jego śmierci).

• Antymonachomachia, w której Krasicki pod wpływem głosów oburzenia części opinii publicznej pozornie odwoływał zarzuty postawione mnichom w Monachomachii, ma tyle samo pieśni i oktaw co Monachomachia, tych samych bohaterów. Palinodia, czyli pseudoodwołanie, było znaną od starożytności formą satyryczną, w której poeta niby odwołując stawiane zarzuty, właściwie zaostrza akcenty krytyczne.

• LIST POETYCKI W OŚWIECENIU

• Uprawiany przez poetów różnych epok i o różnych orientacjach estetycznych związany jest przede wszystkim z klasycyzmem. Jako gatunek klasycystyczny legitymuje się dawną tradycją (Horacy List do Pizonów), usankcjonowany twórczą praktyką autorytetów świeżej daty (N. Boileau, A. Pope). Chętnie posługiwali się tą formą wypowiedzi XVIII-wieczni poeci francuscy z Voltaire'em na czele. Praktyka Voltaire'a uczyniła z listu poetyckiego nieodzowny składnik elitarnej kultury dworskiej, dający okazję do zabłyśnięcia dowcipem, kurtuazją i erudycją.

• List poetycki dawał możliwość oparcia wypowiedzi na bardziej swobodnym niż w innych gatunkach modelu konstrukcyjnym, tu można kojarzyć sprawy ważne z drobiazgami, przeskakiwać zręcznie z tematu na temat, rozróżniano listy poważne i lekkie, żartobliwe.

• Utwór wierszowany liryczny, bądź epicki, o charakterze satyrycznym, panegirycznym, filozoficznym, mający formę listu do fikcyjnego lub rzeczywistego adresata. Mógł przybierać formę satyry, poematu dydaktycznego, elegii. Utrzymany w tobie mentorskim lub gawędziarskim, chętnie odwołuje się do sentencji lub przykładu w postaci anegdoty, bajki czy relacji z zaobserwowanego zdarzenia.

• Utwór skierowany do konkretnego adresata osobowego, pisany wierszem 13-zgłoskowym, refleksyjno-opisowy, swobodnie operujący różnorodnymi skojarzeniami, aluzjami literackimi i erudycyjnymi, utrzymany w tonie rozmowy, tematycznie związany z działalnością, zainteresowaniami czy aktualną sytuacją adresata lub piszącego, przeznaczony do publikacji.

• Funkcje w życiu literackim: urabianie opinii publicznej w stosunku do pewnych konkretnych spraw, dzieł czy osób. ( Krasicki List do Naruszewicza), druga funkcja związana jest wprost z formalnym adresatem utworu. Doniosła społecznie tematyka traktowana jest w sposób osobisty.

• Typ wiersza opartego na sytuacji odwiedzin- przybysz- gość zwraca się wprawdzie do adresata- gospodarza w jego własnej rezydencji, zarazem jednak zachowuje spojrzenie z „zewnątrz”, wiersz ma coś z raportu przeznaczonego dla środowiska, z którego przybył autor (Wybicki Podróżny w Pawłowie; Trembecki- Gość w Heilsbergu). Nieodzownym składnikiem takich listów są pochwały adresata przedstawionego jako wzór, model godny naśladowania, służy to propagandzie społecznej. Pełni również funkcję pochwały i zachęty do czynów społecznie użytecznych.

• Trembecki- Gość w Heilsbergu- wiersz powstał na zamówienie królewskie, miał na celu zjednanie Krasickiego dla sojuszu polsko-rosyjskiego, wezwanie poety do współpracy. Inne: Do Irydy, Do moich współziomków, Do Jasia o fryzowaniu

• Krasicki - List do Adama Naruszewicza, Do księcia Stanisława Augusta Poniatowskiego, Do Pana Rotkiewicza, Do pana wojewody ruskiego,

• Wybicki- Podróżny w Pawłowie,

SIELANKA OŚWIECENIOWA - geneza, tradycja, typologia, przedstawiciele

• Za twórcę sielanki uchodzi Teokryt z Sycylii. Zapowiedź sielanki stanowią pieśni pasterzy , dramatycznych-ich rozmowy i śpiewacze zawody, epickich-opowieści.

• W parze ze zróżnicowaniem formy kroczy wielotematyczność (sceny z życia pasterskiego, tematy czerpane z legend pasterskich, życia wielkomiejskiego, mitów bohaterskich, pochwała władcy, jedynie temat epicedialny traktowany jest marginalnie.

• Odrodzenie tradycji starożytnej dokonało się we Włoszech, w twórczości Dantego, Petrarki, Boccaccia. Taka wizja świata wraz z jego arkadyjską scenerią, bohaterami należącymi do środowiska pasterzy przeniknęła do wielu gatunków literackich (dramat, nowela) i form okolicznościowych (epicedium).

• Sielanka w Polsce rozwinęła się w dwóch wersjach językowych: łacińskiej i polskiej, objęła dwa nurty: świecki i religijny. Narodziny tego gatunku w Polsce przypadają prawdopodobnie na połowę XVI wieku.

• Ze względu na funkcję, jaką nadawano przytoczeniom, sielanki okresu oświecenia można orientować wg czterech zasadniczych typów: sielanka społeczna (J.P. Woronicz), czuła (F. Karpiński, F.D. Kniaźnin), ludyczna (W. Reklewski), narodowa (Reklewski, Brodziński).

• SIELANKA SPOŁECZNA- Wyrosła ona na podłożu znanych dawniej gatunkowi kategorii moralizmu. Naruszewicz - zasługa rozbudzenia na nowo zainteresowania gatunkiem przez tłumaczenia i przeróbki Gessnera, Fontenelle'a, pani Deshoulieres, Gresseta. Zasady moralne z biegiem czasu pozbawia się abstrakcyjnych wymiarów przez konfrontowanie ich z konkretną życiową sytuacją grupy pasterzy czy jednostki. Woronicz kontynuator Naruszewicza ( u niego narzędzie wielkiej, moralizmem nasyconej dydaktyki społecznej związanej z aktualnym momentem dziejowym i propagującej ideę solidaryzmu społecznego). Sielanka Aleksys; Emilka; Pieśni wiejskie.

• SIELANKA CZUŁA- Najbardziej popularna. Bohaterem został człowiek uwolniony z wszelkich więzów społecznych - jednostka przeżywająca. Próbowano wpisać osobowość ludzką i jej emocjonalne doznania. Miejsce pięknej pieśni zaczęła zajmować urodziwa pasterka; sukcesywnie między bohaterką śpiewu a jego wykonawcą rozsnuwano coraz liczniejsze nici serdecznych powiązań, odchodząc od celów estetycznych ku psychologicznym. Subiektywizm, psychologizm; miłość stanowi kontekst psychiczny i motywację czynów; mówi się nie o samym uczuciu, ale o jego zewnętrznych, obiektywnie sprawdzalnych przejawach.

• SIELANKA LUDYCZNA- Podejmując cechy sielanki sentymentalnej w kierunku zaakcentowania pełnego radości, często żartobliwego stosunku do świata (Reklewski). Typ sielanki ludycznej, najbliższy tendencjom rokokowym (Brodziński, Juszyński, Truszkowski, Szymanowski, Zabłocki); pieczołowicie wybiera się chwile radosnego wytchnienia i zabawy. Czas - ograniczenie się do ukazywania niewielkich jego wycinków, na ogół teraźniejszych. Bohaterowie - ludzie oraz na równi z nimi przedstawiane bóstwa, zwykle towarzyszące pasterzom - wprost promieniują werwą i dziarskością, energią i radością życia.

• SIELANKA NARODOWA- Najpełniejsze poetyckie wcielenie tendencji związanych z ludowością. Wyłącznie wieś i życie wieśniaków. Bohaterowie oraz ich zachowania, wierzenia, wygląd, sposób myślenia i wyrażania uczuć musiały być uzgodnione z tą wiejskością, podobnie jak i świat otaczający, którego znaczenie w utworze zdecydowanie wzrosło. Dokładność spojrzenia, swojski regionalizm, zorientowany geograficznie (nazwy) i historycznie. Szczególne zainteresowanie krakowiacy i górale. Przypisanie bohatera do miejsca (spolszczenie imion, strój) i aktualnego momentu dziejów; kompleksowe spojrzenie na wieś, idealizacja

18. Wojciech Bogusławski- Ojcem sceny narodowej.

Informacje wstępne:

• Działalność polskiej sceny narodowej wiązała się z panującymi w kraju nastrojami. Odbijała wznoszącą się falę patriotyzmu, walkę o uratowanie niepodległego bytu narodu, jego odnowę moralną itd.

• Wystawiane sztuki miały ścisły związek z aktualnymi wydarzeniami.

• Ulegają nasyceniu tendencje aluzyjne w sztukach. (np. Cud mniemany…)

• Widownia teatru pełniła funkcję swego rodzaju zgromadzenia narodowego, na którym wyzwalane były uczucia patriotyczne, emocje, otwartość na manifestacje.

• Publika obejmuje różne warstwy społecznie, a z jej sądami musieli liczyć się dyrektorzy teatru.

• Podnosi się poziom i wzrasta znaczenie sceny narodowej w życiu kulturalnym stolicy.

Bogusławski:

- Dyrektor polskiej sceny narodowej w latach 80/90tych. Aktor, reżyser, autor, organizator.

- Jako jeden z pierwszych przedstawicieli świeckiej inteligencji szlacheckiej decyduje się obrać pogardzany dotąd zawód aktora. .

- dzięki opiece szambelana królewskiego Woyny, sprawującego funkcję „dworskiego inspektora teatru” oraz poparciu francuskiego aktora i śpiewaka operowego Ludwika Montbruna wybija się w teatrze na jedno z czołowych miejsc.

- podejmuje prace autorskie, adaptuje, tłumaczy francuskie komedie pomolierowskie i dramy, jest oryginalnym nowatorem,

- przyczynia się do wystawienia pierwszej polskiej opery komicznej („Nędza uszczęśliwiona”) we własnej przeróbce- rozpoczyna bujny okres w historii sceny narodowej, okres rozwoju opery komicznej,

- Stowarzyszenie Aktorów Narodowych uczyniło Bogusławskiego „założycielem opery polskiej”.

- w 1785 r. zostaje mianowany dyrektorem zespołu polskiego, a niedługo zaczęły mu podlegać także trupy zagraniczne.

- popada w niełaskę u króla (nieznane powody)- zaczyna więc występy poza granicami kraju, w Wilnie, Grodnie, Dubnie, Lwowie.

- w trakcie tych wędrówek szerzy kulturę teatralną, zyskuje miłośników polskiej sceny.

- Na początku lat Sejmu wielkiego, prorosyjska polityka króla doprowadza do klęski teatry, który odnawia się dopiero w momencie, gdy Stanisław August decyduje się na kompromis z siłami obozu patriotycznego- nawołuje wtedy Bogusławskiego o powrót do kraju.

- Nowy okres w dziejach polskiej sceny otwiera Bogusławski przeróbką opery komicznej pt. ”Ogrodniczka zamyślona”.

- Wkrótce nastąpiły ważne zmiany w sytuacji prawnej teatru, sejm uchwala zniesienie monopolu teatralnego, co umożliwia Bogusławskiemu bardziej samodzielną działalność.

- Następuje prawdziwy rozwój teatru, na jego czoło wybijają się utwory nowatorskie, związane z atmosferą Sejmu Wielkiego i Insurekcji.

• wystawia się komedie Polityczne (Powrót posła), dramy mieszczańskie, tragedie, dramy historyczne, opery przede wszystkim komiczne z „cudem mniemanym” Bogusławskiego jako szczytowym punktem rozwoju sceny narodowej.

F.Zabłocki- komediopisarz Oświecenia

Zabłocki zadebiutował na scenie teatru warszawskiego w 1780 roku kilkoma sztukami m.in. Zabobonnikiem i Fircykiem w zalotach, z których drugą przywykło się uważać za arcydzieło komedii polskiej przed Fredrą. Wraz ze sztukami Zabłockiego wkracza do teatru polskiego nowe zjawisko- dialog wierszowany.

W komedii wierszowanej Zabłockiego dialog nabiera giętkości, staje się potoczysty, tryska dowcipem, opalizuj zmiennością nastrojów. Wiersz był wówczas bardziej wykształcona formą ekspresji, lepiej przetrwał upadek kultury w czasach saskich i mógł odrodzić się w epoce stanisławowskiej. Mimo to autorzy komedii nie posługiwali się wierszem choć nie brakło im zdolności poetyckich. Związane to było z trudnościami czysto technicznymi- wysokie wymagania stawiano aktorom recytującym wiersz. Wymaganiom tym nie mogli sprostać polscy aktorzy w I okresie istnienia sceny narodowej . Autorem, który dokonał zasadniczego przełomu w komedii polskiej, a zarazem spełnił nadzieję mecenasów, z królem na czele, pragnącej oprzeć swój rozwój rodzimej twórczości dramatycznej na francuskiej komedii polomierowskiej- był dopiero Zabłocki.

Widzów warszawskich uderzała wielka zręczność Zabłockiego w operowaniu replikami dialogowymi. W wierszu potrafi zmieścić 3 kwestie, stosując liczne przerzutnie międzywersowe, partie umiejętnie przerywane, wpadanie po pierwszym członie drugiej lub trzeciej osoby biorącej udział w scenie - dynamizuje akcję, nadaje jej szybkie tempo. Te walory Zabłockiego jako autora dramatycznego, znakomite wyczucie sceny, dały się poznać w pełni w drugiej jego sztuce, .Firycku w zalotach".

Teatr Zabłockiego zaludnia duża liczba postaci i typów ze wszystkich środowisk, a także literatury jak Arlekin, Filander, księżniczka trebizondzka, Alzor. Zabłocki proponuje nam widzenie teatru jako odbicia świata i widzenie świata jako teatru.

Wśród utworów Zabłockiego wyróżnia się dwie grupy komedii: nawiązujące do wzorów komedii Dell'arte i adaptacje oraz przekłady francuskiej komedii molierowskiej i pomolierowskiej

Komedie:

1.Zobobonnik- schemat komedii, jej styl wywodzi się z odmiennych wzorów. To dość wierna adaptacja komedii Jean Antoine Romagnesiego, wystawionej na scenie Theatre Italien w 740r. Theatre Italien stanowił ważne źródło inspiracji w ruchu teatralnym Paryża. Sztuki grane na tej scenie cechowała luźność kompozycji, dynamizm i szybkie tempo akcji, zamiłowanie do efektów fantastycznych i farsowych. Starą komedię dell `arte przypominały też postaci sztuki (np. Arlekin, Pantalon). "Zabobonnik" zachował również te cechy, eksponując obok odpowiedniego morału elementy rozrywkowe.

TREŚĆ: Anzelm, nowa odmiana Bohomolcowego Staruszkiewicza, zabobonny i obskurancki Sarmata, sprzeciwia się małżeństwu syna z panną bez posagu, zawartemu potajemnie, bez jego wiedzy. Chce unieważnić ten związek i ożenić syna bogata. Intrygę prowadzi para służących. Sztuka obfituje w chwyty farsowe, przebierania, plan służących polega na skłonieniu Anzelma do aprobaty tego małżeństwa - podsuwają .”zobobonnikowi" rozmaite przepowiedni, złowróżbne znaki, wreszcie wmawiają ciężką chorobę. Kończy się zwycięstwem młodych i kompromitacją zabobonnego ojca.

Zabłocki ujawnił w tej komedii wielki talent adaptacyjny, mimo wiernego trzymania się pierwowzoru nadał jej koloryt polski, stosuje różne style języka polskiego do odpowiednich sytuacji potrafił nawet wyrazić wiele subtelnych odcieni, od parodii barokowej retoryki do eleganckiego i wyrafinowanego dialogu w duchu klasycystycznych i rokokowych wzorów. Umiał wykorzystać barokowy styl do opisania momentów grozy. Dzięki takim realizacjom stylistycznym bohaterowie komedii nie stawali się marionetkami, jak u Bohomolca, ale postaciami z krwi i kości, mocno tkwiącymi w obyczaju narodowym.

2. Fircyk w zalotach- jest to również przeróbka, a raczej adaptacja komedii Romagnesiego, wystawionej w Theatre Italien. Jednak komedia służąca za wzór to utwór mierny, natomiast jej przeróbka wzrasta do rangi arcydzieła. To trzyaktowa komedia, opiera się, jak większość sztuk Zabłockiego w stylu Theatre Italien, na konflikcie mającym swe źródło w nieporozumieniu wywołanym za pomocą chwytu qui pro quo. Akcja nie obfituje w nadzwyczajne przypadki, skupia się wokół dwu głównych postaci: Fircyka i Podstoliny, prezentując przebieg gry miłosnej obojga amantów, prowadzonej zgodnie z konwencjami epoki, oddaje poszczególne jej etapy. Jest to akcja raczej "wewnętrzna", odsłaniająca psychologię bohaterów, demonstrowaną w szeregu dialogów "amorycznych". Po raz pierwszy można było w komedii polskiej podziwiać finezję uczuć miłosnych. Postaci amantów: rokokowego Fircyka i nieco sentymentalnej Podstoliny, tkwią głębia o w ówczesnym obyczaju, akcje służących: Pustaka-Arlekina i Świstaka, oraz gospodarza domu Arysta i jego żony Klarysy SA ściśle związane z główną intrygą komedii. Zachowane zostały jedności klasyczne: czasu, miejsca i akcji. W związku jednak z odmiennym charakterem sytuacji komediowej głównych bohaterów sztuka stanowi w polskim życiu teatralny, całkowita nowość. Dotychczas główną przeszkoda powodująca zawiązanie się węzła dramatycznego były czynniki zewnętrzne, przeważnie opór rodziców lub opiekunów, bohaterowie nie zmieniali się w trakcie trwania akcji, wchodzili do niej `gotowi' , już ukształtowani, a ich działalność miała na celu usunięcie przeszkód, co realizowali sami przy pomocy służących. W `Fircyku” jest inaczej.

TREŚĆ : Fircyk przyjeżdża na wieś do przyjaciela Arysto, chce ratować podupadłą fortunę przez ożenek z jego bogatą siostrą, młoda wdową Podstoliną. Wyrusza Fircyk do natarcia, stosuje chwyty właściwe stylowi jego bycia: obcesowy, swobodny, a nawet arogancki, cyniczny, stara się być dowcipny, potrafi błysnąć komplementem. Podstolino przyjmuje postawę obronną, niby niechętną i zimną, usiłuje w dowcipnych replikach skompromitować pozę swego adoratora. Flirt zostaje przerwany, od sceny 5 aktu II toczy się dalej dyskurs między nimi. Podstoli na usiłuje zmusić Fircyka do zrzucenia przybranej maski, ustylizowanej na wzór libertyńsko-rokokowy, proponuje zachowanie sentymentalne. Fircyk broni swoich pozycji, rozchodzą się. Wskutek fałszywej informacji, że Podstolina jest zakochana w kimś innym, Fircyk wpada w nie udaną rozpacz, maska spada, dochodzi do głosu prawdziwe uczucie.

Sztuka wyraża aprobatę laickiej postawy opartej na libertynizmie i epikureizmie. Została tu zawarta akceptacja określonej kultury towarzyskiej, galanterii, mającej swe źródło w stylu rokokowym.

Fircyk to postać rokokowa, stosuje chwyty i konwencje przejęte z kultury dworskiej. Zabłocki stworzył tryskająca humorem, pełnokrwistą postać Fircyka.

3. Amfitrion- mimo respektowania w zasadzie kształtu molierowskiego oryginału w realizacji Zabłockiego zatraca się poetycka elegancja wiersza Moliera, jego klasycystyczny umiar, na rzecz sarmackiej, barokowej bujności i zamaszystości. Np. w prologu Merkury 'mówi o Jowiszu: "Często zaniedbuje niebo dla spraw ziemskich", co w polskim przekładzie brzmi: "Często tatuś dla ziemi i niebie ni dudu". Zabłocki poczyna sobie z tekstem Moliera dość swobodnie, skraca niektóre sceny, inne rozwija. Dzięki tym zabiegom, przede wszystkim stylistycznym, mimo pozostawienia bez zmian osób, toku akcji, komedia nabiera odmiennego charakteru, jest typowo polska, właściwie barokowa.

4. KRÓL W KRAJU ROZKOSZY:

Król w kraju rozkoszy (1787)należy do grupy komedii nawiązujących do wzorów komedii dell'arte. Jest to adaptacja utworu Legranda.

Cechy:

• Typowa dla delll'arte fantastyka i farsowy, choć czasem bardzo finezyjny komizm;

• farsowy obraz kraju obfitości ( pays de Cocagne) wraz ze światem sylfów, salamander i gnomów został wprowadzony na polską scenę właśnie za sprawą tej komedii, jego twórczej kontynuacji można się doszukiwać nawet w Balladynie Słowackiego.

• Komedia zapustna w 3 aktach,

• rozgrywa się w typowej dla komedii dell'arte scenerii fantastycznej, przepojonej finezyjnym komizmem,

• jest opowieścią o mirażach świata i nietrwałości jego pokus.

TREŚĆ: Rycerz wędrujący", Filander, zakochany jest z wzajemnością w "infantce trebizondzkiej", Ludwili. Zazdrosny król Kraju Rozkoszy chce wszystko popsuć. Następują farsowe perypetie i zażegnanie niebezpieczeństwa przez czarodzieja Alzora. Akcja toczy się w aurze karnawałowej błazenady, a elementy strywializowanego obrazu literackiego Arkadii oraz "świata na opak" są u Zabłockiego bardziej wydatne niż w pierwowzorze. Do tego dochodzą akcenty satyryczne godzące w króla St. Poniatowskiego.

Osoby

KRÓL BARASZ — giermek i śmieszek Filandra

SZTUFADA — marszałek minister

GAMOŃ — dworski liczebny Ludwili

FRYKASY — minister stanu

HORTULAN, FLORBEL -botaniści ogrodnicy króla

FELICJA, PLACYLLA - damy honorowe

ALZOR — czarnoksiężnik

JASKIER

FILANDER — rycerz wędrujący

FIOŁEK, MACZEK, RÓŻA(???) JASKIER- osoby kwiaty wystawujące

LUDWILA — infantka trebizondzka

ANONIMA

[Drugi Dygnitarz, Dragon, Urzędniki stołu królewskiego, Urzędnicy korony, Straż, Sylfy,

Salamandry, Gnomy, Najady]

Scena w Krainie Rozkoszy

5. SARMATYZM (1785):

Pierwowzór: Les nobles de Provence ,Hauteroche

Charakterystyka:

• Zachowując “plantę i intrygę” komedii obyczajowej Hauteroche'a nadał jej Zablocki koloryt całkowicie sarmacki, akcję osadził w zaścianku szlacheckim, konflikt oparł na zawiści dwóch rodzin : Guronosów i Żegotow.

• Źródłem sporu są sprawy błahe, typowe dla sarmackiego obyczaju, np. „podsiadywanie” w kościelnej ławce żony Guronosa, Ryksy, przez jej rywalkę z domu Żegotow czy długo trwające procesy o pola przylegające do majątków obydwu antagonistów.

• Wątek miłosny prowadzą dzieci zwaśnionych rodzin, Aniela, córka Guronosa oraz równie wykształcony syn Żegotów, Radomir. Ma tu więc miejsce kontynuacja w nieco już innej formie zasadniczej linii sceny narodowej z okresu Bohomolcowego dzięki przeciwstawieniu obskuranckiego świata sarmackiego `starych' oświeconym przedstawicielom młodej generacji.

• Akcja sztuki o dość chwiejnej budowie obfituje w liczne realia obyczajowe polskiego zaścianka, odmalowane żywo, z zacięciem farsowym. Kończy się zajazdem i zgodą, do czego przyczyniła się walnie wzajemna skłonność obojga młodych amantów. Takie cechy sarmatyzmu jak warcholstwo, zarozumiałość, fałszywy honor, ciemnota i obskurantyzm szlacheckiej prowincji, zostały zarysowane w większości scen sztuki.

• Nie ma u autora Sarmatyzmu sentymentu , wbrew współczesnym skłonnościom Krasickiego, dla dawnych tradycji, paradoks natomiast polega na tym, ze żadne z poetów oświeceniowych w Polsce nie potrafił tak dalece dotrzeć do najgłębszych pokładów języka staropolskiego, przystosować go do stawianych wówczas przed literatura i teatrem zadań.

• Trudno to mówić nie tylko o przekładzie, ale nawet o przeróbce, tekst francuski spełnia jakby rolę jedynie inspiracji dla autora polskiego, który wypełnia ów schemat zupełnie oryginalnym tworzywem

• Sarmatyzm nawiązuje do antysarmackiego programu królewskiego, sformułowanego jeszcze w pierwszych sztukach Bohomolca

• Satyra na świat ludzi uważających się za Sarmatów, w istocie będąc miernymi, ograniczonymi mieszkańcami większych lub mniejszych zaścianków.

• Komedia w pięciu aktach

Osoby:

 

MAREK GUEONOS, dumny i kłótliwy szlachcic, domator.

RYKSA, żona jego w takimże ułożeniu, nieco trunkowa.

ANIELA, ich córka, panna grzeczna, mająca polor.

AGATKA, Anieli służąca.

JAN CHRZCICIEL ŻEGOTA, takiż kłótnik i pyszny jak Guronos.

RADOMIR, syn Żegoty, kochający Anielę i od niej kochany.

SKARBIMIR, szlachcic rozsądny, dawniej trybunalczyk.

BOGUMIŁA, siostra Skarbimira, panna grzeczna i wesoła.

BURZYWOJ, powinowaty przez żonę Guronosa, burda, zajazdowicz S, lecz nie mężny;

WIDYMUS, rejent zesłany od podkomorzego powiatowego 6 w pomoc Skarbimirowi ku pojednaniu Guronosa i Żegoty.

WALENTY, syn gajowego z części Guronosa, kochający Agatkę, mający się za rozumniejszego od innych dlatego, że był czas jakiś w Warszawie.

WOJCIECH, sługa Radomira.

RETORTA, awanturnik, pijak, wieszający się przy szlachcie, z okazji lekarz, z potrzeby konował.

BARTEK, MATYS, SOBEK, GRZELA, chłopi z części Guronosa.

CHŁOPI do aktu 4 z części Żegoty, mało mówiący.

 

SCENA we wsi osiadłej po większej części przez szlachtę.

 6. Pasterz szalony (powst. po 1794, ogłoszony w 1830) - powstał pod koniec życia Zabłockiego, niesie za sobą takie przesłanie:

Kogo scena bawi,

niech się z wad innych śmieje, lecz wprzód sam poprawi

W latach 80. Zabłocki stał się popieranym przez króla , głównym dostawcą repertuaru dla teatru narodowego. Napisał on i wystawił ponad 50 sztuk, z czego zachowały się 22 oraz 15 ułomków

20.Komedia Bohomolca-komedia Zabłockiego, charakterystyka porównawcza

BOHOMOLEC

ZABŁOCKI

- twórca nowej komedii świeckiej. - sięgał do wzorów wypracowanych przez francuskich reformatorów teatru, - jego komedie to przeróbki autorów jezuickich, komedii Dell'arte, - odsunięcie ról kobiecych, - przyjął schemat konstrukcyjny komedii, zmieniony na skutek osadzenia całości w polskich realiach (polski krajobraz, rodzime realia, spolonizowanie postaci), - komedie pisał prozą, - w niektórych fragmentach sztuk, wierność oryginałowi, w większości zaś modyfikował i dodawał cos od siebie, - spadek po baroku- wykształcony dialog i określona ilość postaci, - charakterystyczne dla komedii Bohomolca były krytyczne sądy wobec moralności wielkiego świata stolicy, - wartko płynący i dowcipny dialog, czasem o charakterze duetu komediowego, - jak Goldoni i autorzy Theatre Italien unowocześniał starą komedię Dell'arte poprzez nadanie jej bardziej regularnego kształtu, podporządkowanie konstrukcji dyscyplinie klasycystycznej , zastąpienie improwizacji napisanym uprzednio tekstem, - w większości sztuk odrzuca jednak Tradycyjne postaci Dell'arte (ich role przejmują polscy bohaterowie- szlachta, mieszczanie, służący). - jedna z ciekawszych postaci jest występujący w licznych komediach Figlacki, utożsamiany z polskim Arlekinem, łączący cechy sprytnych służących z Moliera oraz tchórzliwych junaków z dawnej Dell'arte czy polskich intermediów (jest to pomysłowy i zręczny figlarz, łgarz, uosobienie ruchu, nadaje akcji bieg, kieruje intrygą).- w komediach tych Bohomolec atakuje styl życia dochodzący do Polski z Francji wraz z nowymi, oświeceniowymi ideami (libertynizm, wykpiwanie religii, Kościoła, sarmackie obyczaje etc..) - przerobił ok. 7 komedii Moliera. - sztuki konwiktowe Bohomolca można podzielić na 2 grupy: 1) komedie z typami „młodzianów” (juvenes)- demonstrują i ośmieszają właściwe dla młodzieńczego wieku wady tj. fałszywe junactwo, próżność, pogoń za powierzchowną modą, marnotrawstwo, skłonność do hazardu etc. 2) komedie z typami „ojców” i przedstawicieli starszego pokolenia wraz z ich grzechami: obskurantyzmem, zabobonnością, skąpstwem, uporem, brakiem wyrozumiałości etc. - w komediach- dowcipne dysputy- konfrontujące różne postawy, - ostrze satyry kierowane najczęściej przeciwko niebezpiecznym nowinką. PODSUMOWANIE: Bohomolec stworzył nowy typ komedii polskiej, poddanej rygorom klasycystycznej dyscypliny, mimo skłonności do ujęć farsowych w stylu Dell'arte, wykształcił dialog, sposób charakterystyki postaci za pomocą parodii języka, osadza umiejętnie adaptowane schematy w polskim życiu i obyczajach. PRZYKŁAD I KRÓTKI OPIS KOMEDII: Arlekin na świat urażony 1 sztuka oparta na wzorze komedii Dell'arte, Goldonim i autorach Theatre Italien - postaci tego teatru m.in. Arlekin, Pantalone, Pierrot i właściwe dla nich cechy i sceny osadził Bohomolec w polskim życiu. Była to regularna Komedia w 5 aktach. Arlekin wraz z Pantalonem z powodu żartów i obelg względem ich postaci odchodzą z Warszawy na pustynie (odludzie), chcąc naśladować dawnych filozofów, którzy gardzili światem i uciekali od ludzi. Niektórzy młodzi na wieść o tej ucieczce, dla rozrywki, jadą do Arlekina i różnymi sposobami chcą do wywabić z samotni. - dostosowanie do polskich realiów np. zamiana miejsca akcji z Paryża na Warszawę.

- szybki dialog wierszowany, - w komedii wierszowanej dialog nabiera giętkości, staje się potoczysty, tryska dowcipem, opalizuje zmiennością nastrojów, - inne od Bohomolca wzorce komedii i jej styl (Zabobonnik np. jest dość wierną adaptacją francuskiej komedii wystawionej w Theatre Italien, który grywał co prawda komedie w stylu Dell'arte, ale dostosował je do wymagań klasycystycznego gustu), - Większa luźność kompozycji, dynamizm, szybkie tempo akcji, zamiłowanie do efektów fantastycznych i farsowych, co uwidaczniało się już w budowie konfliktu dramatycznego, najczęściej opartego na nieporozumieniu, - Ośmieszał styl życia sarmatów - komizm najczęściej polegał na parodii językowej, - po raz pierwszy można było w komedii polskiej podziwiać finezję uczuć miłosnych („Fircyk w zalotach”), - dzięki realizacjom stylistycznym bohaterowie komedii nie stawali się marionetkami jak u Bohomolca, ale postaciami z krwi i kości, mocno tkwiącymi w obyczaju narodowym (np. „Zabobonnik”) - zachowanie w komediach jedności klasycystycznych: czasu, miejsca, akcji („Fircyk w zalotach”), - jego komedie możemy podzielić na grupy: 1) te nawiązujące do komedii Dell'artew wydaniu Theatre Italien. („Zabobonnik”, „Fircyk w zalotach”) 2) adaptacje i przekłady francuskiej komedii Molierowskiej i Pomolierowskiej. („Doktor z musu”, „Amfitrion”) - „Sarmatyzm” to kontynuacja w nieco zmienionej formie zasadniczej linii sceny narodowej z okresu Bohomolcowego dzięki przeciwstawieniu się świata sarmackiego młodym oświeconym., - Zabłocki był mistrzem adaptacji, - Wykorzystywał barokowy styl do opisywania np. chwil grozy. - wielka zręczność w operowaniu replikami dialogowymi (dynamizacja akcji, nadanie jej szybszego tempa). Widać to w „fircyku w zalotach” PRZYKŁAD I KRÓTKI OPIS KOMEDII: 1) Zabobonnik: -nowa odmiana Bohomolcowego staruszkiewicza, Anzelm zabobonny i obskurniacki Sarmata sprzeciwia się małżeństwu syna z panną bez posagu, zawartemu potajemnie bez jego wiedzy. Chce unieważnić ten związek i ożenić syna bogato. Intrygę prowadzi para służących. Sztuka obfituje w chwyty farsowe, przebierania, plan służących polega na skłonieniu Anzelma do aprobaty tego małżeństwa- podsuwają zabobonnikowi rozne przepowiednie, złowróżbne znaki, wreszcie wmawiają mu ciężką chorobą. Kończy się zwycięstwem młodych i kompromitacja Anzelma. 2) Fircyk w zalotach: - przeróbka miernego dzieła, na sztukę o randze arcydzieła. - trzyaktowa komedia, akcja skupiona wokół 2 postaci: Fircyka i Postoliny. Akcja odsłania psychologię bohaterów, szereg dialogów „amforycznych”. - Fircyk przejeżdża na wieś do swego przyjaciela Arysta, aby po przegraniu w Warszawie całych pieniędzy, ratować podupadłą fortunę przez ożenek z bogatą jego siostrą, młodą wdową, Podstoliną, która jednak broni się przed jego zalotami i usiłuje go dowcipnie skompromitować.

4. i 5. zagadnienie: Utopia w literaturze polskiego Oświecenia, funkcje utopii + problem szczęścia w literaturze polskiego Oświecenia.

1. Pojęcie utopii i jej geneza

Utopia - wizja idealnego społeczeństwa, stworzona w oderwaniu od rzeczywistości, gdzie w idealnym państwie żyją ludzie w pełni szczęśliwi.

Utopia w starożytności.

Motyw utopii pojawił się już w starożytności - gr. ou - nie, topos - miejsce, a więc miejsce, którego nie ma; słowo to zyskało na znaczeniu w 1516 roku, kiedy Tomasz Morus opublikował książkę pod tym tytułem. Morus w swoim dziele ukazał wyobrażenie wyspy szczęśliwej, otoczonej wysokim murem, odizolowanej od świata zewnętrznego. Wyspa ta była kolebką państwa doskonałego - model doskonałej krainy i żyjącego w niej społeczeństwa.

Utopia w Oświeceniu.

W literaturze Oświecenia utopia to gatunek literatury dydaktycznej, który jako główny motyw w tematyce utworu wykorzystywał problem szczęścia. Utopia ukazywał wzorcowe społeczeństwo realizujące zasady idealnego ustroju - wizja ta przeciwstawiana była światu realnemu. Utopia często związana była z mitem natury. Posiadała zazwyczaj charakter powieści, np. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Państwo Utopia usytuowane jest na wyspie, zatem nie ma możliwości na zaistnienie jakiegokolwiek kontaktu przypadkowego z przedstawicielami innego systemu państwowego.

WAŻNE!!! Pod względem tematycznym utopia nawiązywała do traktatów politycznych znanych starożytnych filozofów: Platon „Państwo” i Arystoteles „Polityka”.

2. Tomasz Morus - zarys wizji państwa utopijnego:

• wzajemna tolerancja oraz miłość bliźniego,

• umacnianie wzajemnych stosunków społecznych,

• powszechna zasada pracy,

• równość wobec czasu wolnego i osiągnięć cywilizacyjnych,

• równość obowiązków (przy uwzględnieniu elementarnych różnic, jak na przykład płeć czy indywidualne możliwości lub ponadprzeciętne umiejętności).

3. Funkcjonowanie utopijnych państwowości na przykładzie dzieła Ignacego Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”:

• kaina Nipu na wyspie Eldorado - kraina wiecznego szczęścia,

• wyspiarski charakter państwa - całkowite odizolowanie od zewnętrznego świata,

• zacofanie techniczne Nipuanów (nie znają np. żelaza),

• mieszkańcy wyspy nie stosują przemocy,

• życie w zgodzie z naturą (nie zabijają zwierząt, żywią się uprawianymi przez siebie roślinami),

• nie ma podziału na biednych i bogatych - wszyscy są równi,

• porządek oparty na wzajemnej dobroci i życzliwości,

• każdy mieszkaniec posiada wszystko, o czym zamarzy,

• równość obywateli wobec zdobywania edukacji i uczestniczenia w życiu kulturalnym,

• brak obrzędów religijnych - nie wyróżnianie kapłanów, którzy kojarzeni byli z nieróbstwem,

• najwyższa wartość to kochać drugiego człowieka miłością równą miłości własnej,

• formą modlitwy jest dziękczynienie za łaskę, którą mogą czerpać pełnymi garściami

WAŻNE!!! Krainę na wyspie Eldorado Krasicki tworzył będąc pod dużym wrażeniem filozofii Rousseau.

4. Utwory poruszające problem szczęścia i nawiązujące do Utopii (ogólne informacje):

• I. Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki:

• powieść edukacyjna,

• ukazuje wzorce osobowe Polaka obywatela kierującego się zdrowym rozsądkiem i prawem naturalnym,

• obywatel ten troszczy się o dobro wspólne i wierzy w wartość pracy,

• bohater to lekkomyślny młodzieniec, egoista i utracjusz - typowy szlachcic, którego odrodzenie następuje na utopijnej wyspie Nipu, gdzie zmuszony jest żyć w sposób naturalny,

• bohater odkrywa wartość pracy i po powrocie do kraju staje się wzorowym gospodarzem i obywatelem,

• Krasicki poprzez postać Mikołaja starał się nakreślić obraz szlachty, jej obyczajowości, stanu intelektualnego, życia publicznego itd. - ukazanie ciemnoty i zepsucia moralnego.

• F. Zabłocki, Król w kraju rozkoszy:

• swobodna przeróbka francuskiej komedii Legranda - intryga zaczerpnięta właśnie z tego utworu,

• tytułowa rozkosz rozumiana pod pojęciem szczęścia,

• komedia z typową dla komedii dell'arte atmosferą przesyconą fantastyką,

• farsowy komizm,

• farsowy obraz Akadii, kraju obfitości,

• pozorne szczęście,

• akcja toczy się w aurze karnawałowej błazenady,

• obecność akcentów satyrycznych godzących w króla Stanisława Poniatowskiego.

5. Szczęście i przykłady utworów (inne niż wyżej wymienione):

• szczęście ma być szczęściem ziemskim, ma być nam dane tu i teraz,

• Bóg nie mógł igrać z człowiekiem, by pozbawić go szczęścia,

• filozofia ma być praktyczna - ma podpowiadać ludziom, w jaki sposób mają osiągać szczęście i w jaki sposób stworzyć raj na ziemi,

• szczęście można odnaleźć w miłości, np. A. Naruszewicz „Odjazd” - kobieta przynosi radość i szczęście; ona jest w życiu tym momentem, kiedy błąkając się po lesie zauważamy smugę światła,

• Arkadia była krainą wiecznego szczęścia, np. F.D. Kniaźnin „Do Muzy mojej” - ogród utożsamiany z Arkadią; Muza, odchodząc z tego ogrodu, płacze,

• S. Trembecki „Sofiówka” - opis Ukrainy jako Arkadii, krainy mlekiem i miodem płynącej; podkreślenie czasu szczęśliwości - po ciężkich chwilach ziemia potrafiła się odrodzić,

• F. Karpiński „Powrót z Warszawy na wieś” - pochwała życia miejskiego; przeszłość vs. teraźniejszość; wieś - początkowo przedstawiana jako Arkadia, jednak na wsi trzeba samemu na siebie zapracować, trzeba się naharować; wieś to przestrzeń wolności, ale także nędzy,

• F. Karpiński „Przypomnienie dawnej miłości” - los rozdzielił parę kochanków, pojawiła się zapowiedź nieszczęścia.

STRESZCZENIE „Mikołaja…”

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki:

• Mikołaj Doświadczyński to główny bohater oraz narrator utworu,

• syn przyzwoitej szlacheckiej rodziny (ojciec był stolnikiem), wychowany tradycyjnie i „domowo”,

• w wieku 7 lat został oddany do szkół w mieście,

• na wieść o śmierci ojca przerywa naukę (w wieku 16 lat),

• jako sukcesor majątku młody Mikołaj poczyna sobie dość niefrasobliwie,

• korzysta „na całego” z wolności, której nie jest w stanie ograniczyć łagodna matka,

• zajmuje się głównie pijaństwem, zabawami, polowaniami itd.,

• pohamowany w końcu przez wuja-opiekuna, zostaje oddany pod opiekę francuskiego guwernera, pana Damona, którego program wychowawczy sprowadza się głównie do konwersacji francuskiej i podsuwania powieści miłosnych w tym języku,

• wprowadza on Mikołaja w świat hazardu, drogich restauracji, domów publicznych…

• zrujnowany Mikołaj zostaje uwikłany w awanturę i bójkę, a następnie aresztowany,

• po wyjściu z więzienia dowiaduje się, że guwerner znikł bez śladu,

• Mikołaj powraca do rodzinnego majątku, gdzie wkrótce zaczynają napływać liczne weksle wystawione w okresie hulanek,

• po śmierci matki, niezbyt przejęty tą stratą, nadal oddaje się światowym uciechom - teraz już w Warszawie,

• ten tryb życia pochłania znaczną część schedy, nadwerężonej już przez proces majątkowy z sąsiadem,

• obserwacja postępowania sądowego odsłania przed Mikołajem ogrom nieuczciwości i korupcji w aparacie sądowniczym,

• bohater ostatecznie proces wygrywa i udaje się do Paryża, by nadal odkrywać uroki życia,

• oszołomiony zbytkiem „stolicy świata”, trwoni pieniądze na stroje, pachnidła, fryzjera, teatr i operę,

• płaci również naiwnie długi oszusta i kombinatora, który pełni funkję jego przewodnika po Paryżu,

• wobec krytycznej sytuacji materialnej i gróźb wierzycieli Doświadczyński ucieka z Paryża i wsiada na statek płynący na Jawę,

• statek ulega rozbiciu podczas burzy morskiej, a Mikołaj zostaje wyrzucony przez falę na nieznaną wyspę,

• okazuje się, że ową wyspą jest utopijna kraina Nipu, której mieszkańcy żyją w całkowitej izolacji od zdeprawowanego, cywilizowanego świata,

• nie znając wojen ani pieniędzy, nie znają też agresji i chciwości, toteż bez przeszkód kultywują takie cnoty jak: uczciwość, sprawiedliwość, pracowitość, miłość bliźniego…

• z nauk swego opiekuna Xaoo Mikołaj poznaje idealne państwo Nipuańczyków, jego ustrój społeczny, sądownictwo, gospodarkę rolną, system oświaty…

• obraz ten konfrontuje z własnymi życiowymi doświadczeniami i nabywa niechęci do europejskiego świata obłudy, nieuczciwości i wszelkiego zła,

• jednak pamięć porzuconej Europy wraca, gdy Mikołaj odnajduje wrak rozbitego okrętu i wydobywa z niego książki, broń, złoto, papiery wartościowe…

• odtąd, posiadając bogactwo, pragnie je wykorzystać,

• ucieka potajemnie z wyspy Nipu i zostaje wyłowiony z morza przez hiszpański okręt wiozący niewolników z Afryki,

• kapitan okrętu, człowiek chciwy, zagarnia złoto rozbitka, jego samego zaś więzi, a po przybyciu do Ameryki sprzedaje do niewolniczej pracy w kopalni,

• Mikołaj zostaje wykupiony z niewoli przez bogobojnego kwakra i z odzyskanym złotem powraca do Europy,

• Zostaje uwięziony w Sewilli przez inkwizycję, a po opowieściach o Nipu uznany za szalonego i odesłany do domu dla obłąkanych,

• wydobyty stamtąd przez przyjaciół, spłaca swoje dawne paryskie długi i powraca do kraju, by konfrontować obraz Nipu z rzeczywistością ziemiańskiej egzystencji,

• próbuje też znaleźć żonę, ale wszystkie panny wydają mu się próżne i interesowne,

• wreszcie trafia przypadkiem na swoją młodzieńczą miłość, Juliannę, i zostaje szczęśliwym żonkosiem, w życiu ziemiańskim próbując wykorzystać nauki wyniesione ze szczęśliwej wyspy Nipu.

6. Mit Złotego Wieku w literaturze polskiego Oświecenia.

• Pięć wieków ludzkości zawartych w dziele Hezjoda „Prace i dni”:

• Wiek Złoty - wiek ludzi mądrych, szczęśliwych, żyjących w pokoju i zgodzie, obdarowanych owocami przyrody,

• Wiek Srebrny - czasy ludzi głupich, których dzieciństwo trwało 100 lat, a życie dorosłe krótko,

• Wiek Spiżowy - czasy ludzi groźnych i potężnych, wiek wojen, przemocy i gwałtów,

• Okres boskich herosów - półbogów, odważnych i sprawiedliwych,

• Wiek Żelazny - trwa do dzisiaj, wiek pełen zmartwień, łez i ludzkiego trudu.

• Mit Złotego Wieku - ogólna charakterystyka

• Mit Złotego Wieku to swego rodzaju wątek utopijny,

• datuje się go na XVIII w. w poezji europejskiej,

• w tym micie wyrażają się ludzkie wspomnienia, ale także oczekiwania >> mity kosmogoniczne (wyjaśniające pochodzenie świata) oraz aksjologiczne (wyjaśniające jego wartość) zawsze mogą przerodzić się w utopijne marzenie o takim świecie, jaki być powinien, na granicy czasu i eschatonu (końca wszystkiego, ostatecznego przeznaczenia świata) >> dlatego właśnie klasyczny Mit Złotego Wieku przerodził się w oczekiwanie Nowego Wieku Złotego, a mit biblijny o raju ziemskim przetopił się całkowicie w proroctwo czasów mesjanistycznych,

• w odnowionej Arkadii wieku XVII i XVIII można odnaleźć oddźwięk ze starożytności, np. Wergiliusz: Bukoliki - sielanki z życia pasterzy, zbiór 10 sielanek; pasterze Wergiliusza: mieszkańcy mitycznej Arkadii, krainy wiecznej wiosny; prowadzą rozmowy na aktualne tematy (konfiskaty ziemi, wysiedlanie właścicieli…), opowiadają o swoich przygodach miłosnych, rywalizują w konkursach poetyckich; Eklog 4 - przepowiednia Złotego Wieku, który rozpocznie się za konsulatu Polliona, wraz z narodzinami cudownego dziecka - przyszłego władcy królestwa pokoju, gdzie wół i lew przebywają obok siebie w zgodzie,

• do najpoważniejszych wątków, jakie Arkadia przekazała nowym czasom należy marzenie o powrocie do natury,

• inny ładunek moralny znaleźć można w marzeniach o Złotym Wieku u poetów, o których opisy dzieł znajdują się w następnym punkcie.

• Przykłady dzieł poetów Złotego Wieku (+ opracowania tych dzieł):

S. Trembecki, Sofiówka:

• Sofiówka powstała w czasie, gdy Trembecki przeniósł się do Tulczyna, rezydencji Szczęsnego Potockiego,

• Potocki wybudował piękny ogród klasycystyczny, który nazwał Sofijówką - na cześć swojej trzeciej żony Zofii Wistowej; ogród nie został ukończony,

• utwór Trembeckiego nawiązuje do wergiliuszowych Georgik,

• opisuje obraz natury, który to opis jest hołdem na jej cześć oraz na cześć sztuki,

• jest też panegirykiem na cześć Szczęsnego Potockiego,

• ogród odczytuje Trembecki jako tekst literacki i biograficzny,

• pejzaż ma poświadczyć wielkość i szlachectwo rodu Potockich,

• rozpoczyna się inwokacją do ziemi ukraińskiej - wspaniałej krainy mlekiem i miodem płynącej,

• przez utwór przemawia idea Złotego Wieku: ziemia daje człowiekowi wystarczające pożywienie, nie musi w ukraińskich strumieniach płynąć mleko, wystarczy doskonała woda, najlepszy trunek,

• na początku poeta obejmuje wzrokiem całą przestrzeń macierzystą, potem jednak horyzont zacieśnia się, obejmuje maleńki wycinek Ukrainy, Sofiówkę,

• pierwsze zdania i jazda na koniu umieszczają nas w stepie Ukrainy, który nie ma końca,

• opis spaceru po ogrodzie poprzedza pochwała właściciela - Szczęsnego Potockiego i wyjaśnienie, skąd pochodzi tytuł i z czego słynie tytułowy ogród,

• geneza utworu przedstawiona jest za pomocą dowcipnej historyjki o Szczęsnym, który w trakcie polowania znalazł się w „dzikich przesmykach między skałami” i został trafiony przez Kupidyna strzałą miłości do pięknej Zofii,

• Kupidyn poleciał potem „nad chersońskie wały”, aby trafić również w serce Zofii, przedtem jednak przepowiedział ślub obojga i nakazał Potockiemu budowę ogrodu ku czci ukochanej; nie skąpił przy tym szczegółów co do jego wyglądu i charakteru,

• następnie autor przechodzi do opisu ogrodu,

• w opisie dominuje estetyka niespodzianki, zaskoczenia, kontrastu, np. kontrast pooblepianej gliną chatki z jej pałacowym wnętrzem ,

• spacerowicz ma być wprawiony w zadumę, zdziwienie,

• nawiązania do tradycji biblijnej i antycznej (Hezjod, Wergiliusz, stoicy),

• główną rolę odgrywa tutaj ukazanie duszy ogrodu, jego ukrytych sensów; uroda zewnętrzna odmalowana za pomocą poetyckiego słowa nie jest aż tak ważna,

• uczłowieczenie przyrody, nasycenie jej pierwiastkami cywilizacyjnymi,

• poeta jest zmuszony do interpretacji poszczególnych znaków i złożenia ich w całość,

• osoba mówiąca to nie postać wszechwiedząca, która patrzy na wszystko z góry >> podmiot liryczny jest zwyczajnym spacerowiczem utożsamianym z ogrodnikiem tulczyńskim Janem Czyżewiczem (któremu zresztą poeta żartobliwie przypisał autorstwo Sofiówki),

• narrator to osoba zagadkowa - niby prostaczek powtarzający zasłyszane filozoficzne wypowiedzi, z których niczego nie zrozumiał („jak czynią papugi”), zarazem jednak daje dowody wyrafinowanej erudycji,

• jawi się on jako wytrawny interpretator szyfrów kulturowych, które skrywa ogród,

• przechodzeń napotyka różne miejsca i snuje związane z nimi refleksje,

• natrafia na skałę Leukaty, z której rzucali się biedni amanci, szukający w śmierci lekarstwa na nieodwzajemnioną miłość,

• Trembecki opowiada o zwycięstwie naturalnego pociągu nad cnotą i bezużytecznym uporem >> w tym miejscu nawiązuje do mitu o Peleusie i Tetydzie zaczerpniętego z Metamorfoz Owidiusza >> przemiany Tetydy są alegorią kobiecych humorów,

• autor nawiązuje również do motywu zejścia do podziemia w Eneidzie Wergiliusza raz do wyspy Kirke z Odysei Homera,

• prostaczek-erudyta wygłasza pochwałę czystej wody i wysławia Aleksandra I,

• następnie zbliża się do miejsca zwanego Szkołą ateńską >> toczy się tam dyskusja pomiędzy filozofami,

• dowiadujemy się, że świat nie ma ani początku ani końca, powtarza się w nieskończoność i jego prawem jest wieczna przemiana,

• materia jest wieczna, występuje w takiej samej ilości, tylko zmienia postać,

• dla chrześcijan dusza jest niematerialna, dla Trembeckiego dusza („ogień niebieski”) jest materialna >> zostaje oddana ziemi; jest wieczna, gdyż po śmierci jej fragment staje się innym żyjątkiem >> jest to pesymistyczna wizja nieśmiertelności (wszystko zostaje zredukowane do materii),

• ujawnia się mechanizm powtórzeń - nikt nie zrobi niczego, czego ktoś inny już nie zrobił >> wszystko jest już zaprojektowane i zdarzyło się miliony razy,

• tutaj mówi się też o stworzeniu człowieka - Trembecki daje nam do wyboru dwie doktryny >> naukę o wieczności materii lub wersję o ulepieniu człowieka z gliny i ożywieniu go,

• dyskusja kończy się śmiercią jednego z rozmówców - porównanie do końca biesiady >> śmierć jest przyjemna jak sen znużonego biesiadnika.

S. Trembecki, Do Komarzewskiego generała:

• przed oczyma autora staje obraz pokojowej i mężnej Polski, upokorzonej przez technikę wojenną mocarstw, pod których zaborami się znajdowała,

• w opozycji do tej wizji Trembecki, na wstępie swojego listu poetyckiego, wspomniał o wieku Saturna - spokojnym, płodnym i ufnym, ale niestety dawno już minionym („Zniknął Saturn i złote minęły z nim wieki”),

• potępienie gwałtu i krzywd znoszonych przez ojczyznę, a tłumaczonych przez poetę w duchu rousseau'wskim jako skutek narodzenia się pojęcia własności >> służyło to ożywieniu złudzenia odmiennego lepszego świata, wyrażonego poprzez mit starożytny o wieku Saturna.

F. Karpiński, Do wolności:

• poeta opisał tu Wiek Złoty,

• w odzie tej również znajdują się echa rousseau'wskie,

• Wiek Złoty stał się poniekąd *hipostazą wolności powszechnej („Kidy żelazo wygodzie służyło/Ani krwią ludzką pomazane było/Nikt sobie ziemi nie ogradzał płotem/Nikt się potęgi nie dokupił złotem”),

• obok głębokiego uczucia patriotyzmu w tym utworze udało się poecie spojrzeć na Mit Złotego Wieku w sposób egzystencjalny, tzn. jako na cel wewnętrznej drogi człowieka, wiodącej poza koleje życia ziemskiego27. Libertynizm
  
  libertynizm - zespół zjawisk światopoglądowych, literackich i obyczajowych występujących w kulturze europejskiej od 2 połowy XVI w. do początku w. XIX.
  Słowo libertynizm i libertyn wywodzą się od francuskich terminów, a te z kolei z łacińskiego wyrazu „libertinus”, tzn. wyzwolony
  cechy:
  1. przeciwstawienie się tradycji chrześcijańskiej, atakując chrześcijańską doktrynę eschatologiczną;
  2. nacisk na sferę życia seksualnego jako źródło największej satysfakcji jednostki ludzkiej;
  3. demaskowanie praktyki życiowej kleru
  4. skrajny racjonalizm połączony z deizmem, często też ateizm;
  5. hedonizm i epikureizm;
  6. sceptycyzm moralny, nawet cynizm, połączone ze skrajną mizantropią (samotnością)
  7. indywidualizm i elitaryzm
  8. relatywizm moralny, traktowanie wszystkich systemów moralności w kategoriach historycznych i społecznych;
  9. kult natury jako siły określającej indywidualne postępowanie ludzkie;
  10. kult starożytności pogańskiej, zwłaszcza pisarzy i myślicieli u których można dostrzec idee libertyńskie (Epikur, Lukrecjusz);
  11. estetyzm - uznanie przeżycia estetycznego za pozytywną wartość moralną;
  

libertynizm w Polsce:
nazwa „libertynizm” i idee libertyńskie znane były w Polsce od XVI w. (u M. Reja libertyn to ktoś, kto hołduje całkowitej wolności w postępowaniu; l. wzmiankowany jest w pismach

P. Skargi, J. A. Morsztyna, kalwinów pol.), to jednak w pełni zjawisko to pojawiło się w kulturze pol. dopiero w epoce Oświecenia.

Przedstawiciele:
1) Stanisław Trembecki -
- Na kształcie libertynizmu zaważyła nieobecność w jego światopoglądzie rdzenia moralnego, umożliwiającego interioryzację naciskających ze wszystkich stron różnorodnych sądów, wzorów i ocen.
- W jego twórczości nie ma wyrazistego procesu ewolucji poglądów. Siłą napędową wszelkich poczynań był wszechogarniający hedonizm. Mieści się w nim zarówno wybujałe życie erotyczne jak i namiętna pasja czytelnicza. Ten hedonizm sprawił, że na dzieła poety możemy patrzeć jako na owoce kaprysu i przymusu. Znajdował się w mocy wielkich rozkoszy i drobnych przyjemności; dla nich zawsze był skory do kompromisów moralnych.
- cechowało go: niezwykłe wyczucie języka, śmiałe i trafne korzystanie z bogatych zasobów polszczyzny;
a) Epitalame Dorantowi i Klimenie. Czyli miłość złączona.
- hymn na cześć rozkoszy erotycznej, poetycki opis nocy poślubnej;
- pierwsza w naszej literaturze tak bezpośrednia i konkretna apoteza rozkoszy erotycznej;
- zawiera w sobie określoną dyrektywę moralną - zerwanie związków między erotyką, a sferą tabu. Sprawy erotyczne przestają być domeną nocy i wstydu, zostają wyniesione na pełne światło.
- Pożądanie rozkoszy nie jest już siłą fatalną, którą należy w sobie tłumić;
b) parafraza Ody do Pryapa A. Pirona
- nie nadający się zupełnie do czytania utwór stanowi jaskrawy przykład obscenum libertyńskiego
- jest to prawdziwy hymn, odwracający ogólnie przyjęte hierarchie
- na kosmicznej arenie skonstruowanej w Odzie do Pryapa wszyscy są pochłonięci przez moc Erosa, nie tylko zwierzęta i ludzie, ale również ci, co są w niebie;
- największą wartością w życiu człowieka jest rozkosz, a jej domeną - tylko erotyzm. Odrzuca się tu bogactwa i honory jako coś nic nie znaczącego dla szczęścia;

Trembecki przyznawał się do deizmu i nigdy nie deklarował się po stronie ateizmu. Pozbawiony wszelkich odruchów religijności i czci wobec tajemnicy;
c) Sofiówka
- wykłada (ustami „szkolnych atletów) swoje poglądy na problemy dotyczące istoty życia i struktury świata;
- wyraża poglądy o monistycznej strukturze świata
- Bogiem w jego deistycznym systemie była materia - nazywa ją wątkiem i obdarza takimi atrybutami, jak wieczność i niezniszczalność. Materia tworzy rzeczy istniejące w czasie; ma strukturę atomistyczną
- w przyrodzie trwa nieprzerwany proces asymilacji; istoty żywe przyswajają nowe atomy („proszki”, „płytki”) „przez pokarm, oddech i napoje”, oddając równocześnie stare ze swoich organizmów.
- istotą życia jest zatem energetyczna więź wszystkich pierwiastków, dialektyczna więź żyjącego i nieożywionego, człowieka i minerału;
- dusza jest materialna - jest więc nieśmiertelna o tyle, o ile nieśmiertelna jest cała materia, a więc i ciało
- „niebieski ogień” jest systematycznie pobierany przez organizm, jest czymś zewnętrznym, co staje się własne poprzez ciągłą interioryzację, jest też czymś nieindywidualnym. Pod tym pojęciem rozumie pewną siłę życiowa - vis vitae
- ład - najwyższa mądrość; nie ma jednak w samym tekście żadnych wskazań do utożsamiania tej abstrakcji z istotą boską
d) Powiązki, Idylla
nadzieję nieśmiertelności wiązał nie z eschatologią chrześcijańską, ale z „tulącym Pitagory zdaniem”, żartując, iż jeśli jest ono prawdziwe, to chciałby po śmierci być wróblem

- problem miejsca ziemi w kosmosie - opowiada się za stanowiskiem kopernikańskim. Przypisuje ziemi, aż trzy rodzaje ruchu: wokół własnej osi, dookoła słońca, z północy ku południu i spowrotem;
- negacja chrześcijańskiego motywu nieśmiertelności człowieka, wyznaje koncepcje kolistego biegu dziejów, charakterystyczną dla niektórych nurtów filozofii greckiej i sprzeczną z finalistyczną koncepcją chrześcijańską
- pochwała i uwielbienie rozumu wiązały się w jego utworach z piętnowaniem głupoty, przesądu i zabobonu, które dostrzegał w ówczesnej Polsce.
- krytyka duchowieństwa, występuje jako:
* bezpośrednie następstwo wobec racjonalistycznej postawy wobec religii
* opiera się na przesłankach politycznych (koniunkturalnych)
e)Kazanie do kaznodziejów
- przykazuje duchownym, by nie mieszali się w sprawy świeckie,
- atakuje duchowieństwo za podżeganie do wojen religijnych,
- występuje niby w obronie interesów Kościoła; w zakończeniu wiersza natomiast bierze ironicznie w obronę kaznodzieję
f) Oda nie do druku
- chrześcijaństwo jako czynnik hamujący rozwój wiedzy i krępujący postęp nauk
- religia krępuje przyrodzoną wolność
- szydercza drwina wobec postawy fideistycznej
- geneza chrześcijaństwa przedstawiona z libertyńskiego punktu widzenia ma sugerować, że jest ono gigantyczną i groteskową pomyłką ludzkości
- religia odpowiedzialna za cierpienie i niedole rodzaju ludzkiego,
- przeciwnik fanatyzmu

2) Tomasz Kajetan Węgierski -
- dla wielu postać symbolizująca nonkonformizm oraz wiele godności osobistej
- ze wzgardą patrzył na liczne przykłady małostkowości i poniżania się przed możnymi; raził go panegiryzm służalczych wierszopisów
- z sarkazmem pisał o niesprawiedliwości, o nagradzaniu pochlebców, a nie tych, którzy na nagrodę rzeczywiście zasłużyli;
- poeta mówiący w oczy prawdę, nawet najbardziej przykrą
- piewca zmysłowego szczęścia i jego wytrwałym tropicielem;
- bluźnił świętością, ale poddawał się rozkoszom
- w jego utworach często pojawia się nuta żalu i narzekania na los;
- cechował go weredyzm - nakazywał mu tropić i piętnować wszelkie przejawy głupoty i szkodliwości w życiu społecznym
- krytykował duchowieństwo; starał się zburzyć autorytet Kościoła w oczach społeczeństwa;
- widoczne wpływy Woltera w inspiracjach literackich
- w utworach atakujących, czy też ośmieszających duchowieństwo odnaleźć można pogłosy antyklerykalnej poezji staropolskiej;
- niewiara w życie wieczne;
- wprost odrzucił wiarę w istotę Boską; Bóg jest tworem umysłu człowieka (abstrakcją)
- doktryna Epikura w interpretacji Węgierskiego: uznanie prawa natury zasadą życia i rękojmią wszystkich ludzi, trzeźwa postawa wobec rzeczywistości połączona z nieufnością wobec tradycji i z niechęcią do teoretyzowania na temat przyszłości; spokojna godność wobec własnego losu, niezależność moralna;
- naczelną kategorią jest rozkosz
- Skarga kanonika na kowala wykorzystywał sposoby deprecjacji; wkomponowanie w trywialną sytuację postać duchownego w oczywistym celu ośmieszenia jej;
- krytyka duchowieństwa nie opiera się bezpośrednio na rozumowych przesłankach , na racjonalistycznym sprzeciwie wobec prawd wiary;
- celem poety jest na ogół ośmieszenie, zabijające autorytet
- demokratyczny charakter śmiechu w odróżnieniu od elitarności racjonalnych wywodów, przechodzących od krytyki religii do krytyki Kościoła i duchowieństwa
- zdziera z duchownych nimb domniemanej świętości i ukazuje ich jako zwykłych ludzi, ale w sytuacjach groteskowych;
- Co kto lubi - wiersz, w którym przedstawiono różne typy ludzkie: opoja, szulera, jeźdźca, żołnierza, dworaka, lichwiarza;
- są to swego rodzaju typy idealne, abstrahuje się bowiem od ich wszystkich możliwych cech poza tymi, które sugeruje nazwa. Są to uosobione w nich niejako cechy i skłonności;
- Opój to ten, co „się bawi kieliszkiem”, żołnierz na wojnie „zabija drugich”, dworak to ten co w pałacach „kręci piętą”, ksiądz - chciwy i bezwzględnym feudałem, mnich - rozpustnikiem
- Węgierski przywołuje więc cechy i czynności powszechnie kojarzone z danym typem społecznym
- krytyka kleru mieściła się w planie erotycznym (połączona z komizmem) i społecznym (połączona z ironią i sarkazmem);
- Organy - poemat heroikomiczny; satyra libertyńska, polityczna i obyczajowa;
- dyskredytowanie autorytetu duchowieństwa;
- różnorodność stosowanych przez niego metod deprecjacji i ośmieszania (można je podzielić na sytuacyjne i leksykalne)
- sytuacyjne: charakter dynamiczny, ukazują bohaterów w ruchu, w działaniu nieudolnym, nagannym moralnie lub podszytym fałszem;
- leksykalne: charakter statyczny i najczęściej są to dosadne epitety i określenia;
- z kpiną odnosi się do kultu świętych
- Do księdza Tomasza Węgierskiego - zdemaskowanie niegodziwości papieża Aleksandra VI, kpina z Eucharystii;
- Sąd czterech ministrów - sceptycyzm, niedowiarstwo względem prawd objawionych
- karykaturalny obraz chrześcijańskiego nieba;
- wymieszał elementy o różnorodnej proweniencji zatracając z celową niefrasobliwością tonację biblijną;
- niebo jest przysłowiowym „siódmym niebem”;
- wizerunek Stwórcy przypomina raczej obraz potężnego władcy ziemskiego;
- napój niebiański - nektar, roznoszony przez serafinów, znalazł się w chrześcijańskim niebie wprost z greckiego Olimpu; ów nektar pozostał symbolem hedonistycznych bogów greckich.
- obraz ten stworzony przez pozorne nawiązanie do słów św. Pawła;
- opis ten służy libertyńskiemu żartowi;

3) Adam Naruszewicz -
- Chwalca potęgi rozumu ludzkiego -> oda pt. Balon (natura nie skryje przed ludzkim rozumem żadnych tajemnic)
- jest jakby przybyszem z innej epoki, w jego umyśle pozostały do końca formy świadomości charakterystyczne dla okresu odchodzącego;
- w jego twórczości pojawiają się wątki kanoniczne i niekonwencjonalne
- obok solennych nawoływań do praktykowania cnoty spotykamy wyraźne świadectwa zainteresowania hedonistyczną poezją Grecourta;
- Kapituła bernardynów przykład obscenum libertyńskiego(granica między antyklerykalizmem a bluźnierstwem została w niej niejednokrotnie przekroczona)
- atrakcyjność moralności epikurejskiej podkreślał własną praktyką życiową;
- tłumaczenie antyreligijnego utworu Woltera Vanitas vanitatum działka, które we Francji zostało publicznie spalone;
- irytowało go niedowiarstwo pustych fircyków, czemu dawał wyraz w satyrach
- na różne formy wyznań religijnych patrzył okiem sceptycznym i chłodnym;
obiektywnego stosunku do zjawisk i rzeczy nauczyła go historia, śledząc bieg dziejów zauważył ograniczoną trwałość ludzkich instytucji, ideologii i wierzeń
- koncepcja Boga bliska stanowisku deizmu; rezygnuje z biblijnej wiedzy o Bogu, brak w jego utworach wiary w Opatrzność;
- Bóg jest rzeczywistością nieprzeniknioną dla rozumu ludzkiego;
- Daniel Kalwiński. Na zniesienie jezuitów -> utwór stanowiący koronę naruszewiczowskiego libertynizmu, ten wiersz zawiera w sobie pewną rysę. Bluźniercze wystąpienie przeciwko całemu Kościołowi, a nawet dogmatom, zbiega się tu z obroną jezuitów. Zniesienie przez papieża tego zakonu wywołało w Naruszewiczu sprzeciw. Oskarża Watykan o despotyzm. Motywy antyklerykalne nie wyczerpują tendencji utworu. Dotyka on też kultu świętych („Święte Franciszka hemoroidy”);
-Naruszewicz uderza w zasadę, której także podlegał roniony przez niego zakon;

4) Jakub Jasiński -
- społeczna perspektywa w ocenie religii i Kościoła;
- atakuje kościół jako instytucję opartą na tyranii i sprzymierzoną z feudalizmem;
- krytykuje chrześcijańską koncepcję Boga, z drwiną pisze o duchowieństwie;
- ideał stanowi społeczeństwo deistyczne, któremu wystarczyłaby świadomość istnienia „Najwyższego Jestestwa”;
-Do Stefana Batorego - apologia wielkiego monarchy łączy się z niezwykle ostrym pamfletem na zakony (zwłaszcza jezuitów) oraz na papiestwo;
- krytyka jezuitów ma tu charakter totalny, pełno epitetów o statusie nieodwołalnych wyroków, przekreślających jakąkolwiek kontrargumentację;
- Watykan przedstawiony jako siedlisko największych zbrodni i najgorszych przymiotów, jako więzienie wolności człowieka
- Kwestarz - satyra libertyńska wyrosła z obserwacji życia społecznego;
- satyra ta ukierunkowana pragmatycznie, a jej społeczne przesłanki zajmują pozycję pierwszoplanową
- demaskacja pasożytniczych postaw egzystencji duchowieństwa; głównym sprzymierzeńcem tego zjawiska jest wpajana ludziom przez stulecia wiara w naukę Kościoła;
- prawdy wiary są maksymami obłudy i oszustwa
- chimeryczność poglądów na temat Opatrzności;
- duchowni - bezpośredni sprawcy zła;
- dygresje służą do prezentacji libertyńskich żartów i poglądów (np. dygresje o naturze, traktowanej jako odpowiednik chrześcijańskiego Boga);
Do Boga - hymn, polemika i miniaturowy traktat filozoficzny;
- hymn do Boga, ale jest to Bóg deizmu, jedyny możliwy i rzeczywisty w przekonaniu autora;
- dialektyczna koncepcja życia jest jakby pogłosem idei Heraklita;
- dialektyka życia i śmierci ma charakter materialistyczny, akcentowana zasadnicza jedność materii
- występują analogie z Lukrecjuszem;
- krytyka chrześcijaństwa opiera się na rozumowych przesłankach;
- przekonanie, że w świetle racjonalnego myślenia obraz Boga przyjęty przez chrześcijan zaprzecza Boskiej wszechmocy i wspaniałości;
- podkreśla społeczną genezę religii, transportowanie na Boga atrybutów władcy, tronu;
- wyszydza zarówno dogmaty jak i kler
- Do świętoszka - autor formuuje główne idee moralne gwarantujące istnienie i spoistość społeczeństwa pozbawionego przesądów;
- reprezentantem takiej społeczności jest libertyn - czyli człowiek bez przesądów, który pogardza zarówno prawem feudalnym, jak i systemem dogmatyczno ideologicznym Kościoła, kieruje się natomiast rozumem;
- moralność może się obejść bez systemu chrześcijańskich sankcji, a cnota ma większą wartość, gdy nie wypływa z lęku przed karą czy z żądzy nagrody;
- za cel życia ludzkiego uważane jest szczęście, a za receptę na jego osiągnięcie - praca

5) Stanisław Kostka Potocki -
- aprobata epikurejskiego wzorca życia „w zaciszu”, „z dala od hałasu świata”
- podobnie jak W. Temple pragnął cieszyć się życiem arkadyjskim: rozkoszą jaką daje miłość i przyjemnością łączącą się z przyjaźnią, urokami przyrody i dobrego stołu;
- literatura była dla niego formą zabawy - rozrywką;
- nigdy nie zabiegał o druk swoich utworów;
- przyjęcie indywidualistycznej perspektywy rozważań, skupienie całej uwagi na problematyce szczęścia jednostki ludzkiej;
- zaniechanie refleksji nad szczęśliwym życiem i harmonią społeczeństwa;
- motyw szczęścia człowieka ogniskuje wszystkie rozważania poety;
- wyznawca epikurejskiego wzorca życia szczęśliwego w gronie przyjaciół i pięknych kobiet
- autor najbardziej drastycznego, libertyńskiego poematu obscenicznego
- pytania i rozterki określają punkt dojścia poetyckiej refleksji; u jej źródeł stała horacjańska zasada carpe diem, interpretowana w duchu epikurejskim;
- apologia rozkoszy, nawoływanie do przyjemności zmysłowych połączyło się w sposób naturalny z refleksją o nieuchronnym przemijaniu i o śmierci;
- Arkadyjskie szczęście przeniknięte jest lękiem przed niszczącym działaniem czasu;
- myśl o śmierci przywołuje chrześcijańską koncepcję zbawienia i potępienia, ale jest ona zdecydowanie odrzucana;
- religijne koncepcje pośmiertnego losu człowieka traktuje jako wymysł służący uzależnieniu duchowemu wyznawców;
- sprzeciw wzbudza w nim chrześcijańska idea wyłączności zbawienia poprzez Chrystusa i Kościół;
- wzory osobowe wielkich bohaterów starożytności są przedmiotem fascynacji; zachwyca go nieskazitelność ich cnoty; byli bowiem cnotliwi nie w trosce o zbawienie duszy; ich postawa miała swe źródło w szlachetności serc i umysłów;
- deklaruje poświęcenie życia cnocie i rozkoszy, niezależnie od tego czy czeka go raj czy piekło;
wiersz Piekło - sen - ukazany groteskowy obraz nieba i piekła; powraca zagadnienie zbawienia i potępienia


6) Jan Potocki -
czynnik kształtujący jego osobowość jako artysty i filozofa jest jego pasja podróżnicza (podróże źródło mądrości, kształtują w pisarzu postawę otwartą na wszystkie nowe idee i zjawiska;
- różnorodne formy wiary i obrzędów religijnych, które spotykał w wielu regionach geograficznych i okresach historycznych , kazały mu zastanowić się nad ich istotą; (Podróże, Rękopis znaleziony w Saragossie)
- wpływ miały kontakty z wolnomyślicielami francuskimi w czasie studiów w Paryżu;
- wielka miłość życia i subtelny hedonizm;
- kosmopolityzm;
- niezależność duchowa;
- sprzeciw wobec nietolerancji religijnej; postawę swoją uzasadniał absolutną niewiedzą co do wartości poszczególnych wyznań i zilustrował historią Draka, uczonego chrześcijanina oskarżonego przez szejka ul islama o to, że znając prawdy islamu, nie przyjmuje ich;

- kult religijny przeciwstawiał wyimaginowanemu kultowi pokoju, opowiadając się zdecydowanie po stronie tego drugiego;
Rękopis znaleziony w Saragossie
- nie ograniczył się żadną doktryną; daleki był od ferowania góry przyjętych tez;
- nie formułował prawd pozornych, pragnął odkryć prawdę rzeczywistą
- sugestie przeciwko nadprzyrodzonemu charakterowi chrześcijaństwa (Objawieniu). Związane są one z historią Żyda Wiecznego Tułacza
* przykładem jego libertyńskich poglądów jest również Podróż do Cesarstwa Marokańskiego

---