Rozdział 10: emocje, zdolności adaptacyjne i stan zdrowia
1.
Karol Darwin :
- interesował się afektami, zwracając uwagę na ciągłość sposobów
ich wyrażania u ludzi i zwierząt
uważał, że emocje oraz ich komunikowanie ich innym ma walor adaptacyjny i funkcjonalny
watsonowski behawioryzm :
wyraźny spadek zainteresowania tematyką emocji
jak stwierdził późniejszy rzecznik behawioryzmu -B. F. Skinner -„badanie emocjonalnego i motywacyjnego życia człowieka uznano za jedno z największych osiągnięć ludzkiej myśli, choć nie wykluczone, że była to jedna z największych katastrof”
Silvan Tomkins :
postulował, że po rewolucji poznawczej powinna nastąpić rewolucja afektywna (jego postulat się spełnił )
2. Ujęcie emocji w tradycyjnej teorii osobowości
TEORIA PSYCHOANALITYCZNA
prawdopodobnie jest to koncepcja, która w największym stopniu interesuje się emocjami
emocje są wtórne w stosunku do instynktów i popędów
w pacach psychoanalityków znajdujemy odniesienia do takich emocji jak lęk, depresja, poczucie winy, ale także zawiść, zazdrość, wstyd i optymizm; jednak najwięcej miejsca poświęcali lękowi i depresji
zwracali uwagę na bolesne uczucia, które ulegały stłumieniu lub wywoływały innego typu reakcje obronne
TEORIA FENOMENOLOGICZNA CARLA ROGERSA
Nie znajdziemy u niego definicji emocji podstawowych
Wprawdzie zwracał uwagę na wpływ zmiany w trakcie terapii na sposób doświadczenia siebie i świat, ale nie wspominał nigdy o zmianie konkretnych uczuć (np. depresja radość)
Lęk dla niego był rezultatem rozbieżności między doświadczeniem a obrazem siebie, zwłaszcza jeśli wynikał z utraty akceptacji w przeszłości czyli ludzie za wszelką cenę chcą podtrzymać pojęcie JA (szczególnie to związane z pozytywnymi opiniami innych ludzi)
TEORIA CECH
poszczególne cechy osobowości wynikają z określonych emocji i nastrojów (lęk i wrogość - neurotyzm itp.)
badacze o tej orientacji mają raczej skłonność do tłumaczenia indywidualnych różnic w zakresie temperamentu, przyczynami genetycznymi i biologiczno - fizjologicznymi
TEORIA SPOŁECZNO - POZNAWCZA
teoria konstruktów osobistych Kelly'ego uwzględniała takie uczucia, jak niepokój, lęk czy zagrożenie, ale głownie zajmowała się konstruktami, pozostawiając emocje na dalekim marginesie swoich zainteresowań
Bandura - zwrócił uwagę na znaczenie reakcji afektywnych powstających w efekcie bezpośredniego doświadczenia lub obserwacji (tzw. warunkowanie zastępcze)
Lęk w ujęciu Bandury powstaje w wyniku braku poczucia własnej skuteczności w stosunku do przewidywanych zdarzeń negatywnych, a depresja w rezultacie takiego samego braku poczucia własnej skuteczności w obliczu przewidywanych zdarzeń pozytywnych
Mischel w swojej teorii społeczno-poznawczej nie umieszcza emocji na liście podstawowych cech osobowości
Główna rola emocji w funkcjonowaniu osobowości
z wymienionych powyżej teorii można wyciągnąć dwa wnioski:
główne teorie osobowości (może z wyjątkiem psychoanalitycznej) nie zwracały szczególnej uwagi na emocje , poza lękiem i depresją
żadna z teorii osobowości nie traktowała emocji jako podstawowego elementu osobowości
3. TEORIA EMOCJI PODSTAWOWYCH
Teoria emocji podstawowych = (za Izaardem) teoria emocji subiektywnie odróżnialnych
Teoria ta opiera się na kilku zasadach:
Istnieją pewne podstawowe, fundamentalne czy pierwotne emocje, które są uniwersalne
Liczba emocji podstawowych waha się (w zależności od badacza) między 8-14
Według Tomkinsa osiem podstawowych emocji to: zainteresowanie/ekscytacja, zadowolenie/radość, zdziwienie/zaskoczenie, ból/cierpienie, niechęć/odraza/pogarda, złość/wściekłość, wstyd/upokorzenie, lęk/groza
według tej koncepcji podstawowe emocje są wrodzone i stanowią część naszego ewolucyjnego dziedzictwa
za Darwinem uważa się, że emocje podstawowe powstały ze względu na swą wartość adaptacyjną
emocje podstawowe sygnalizują nam i innym konieczność podjęcia działania
emocje podstawowe charakteryzują się wyjątkowymi właściwościami; każda z nich jest powiązana z określonym rodzajem aktywności mięśni twarzy i jej wyrazem jest to związek wrodzony i uniwersalny; zarazem ludzie różnią się jednak wyrazistością swojej emocji, a kultury mają odmienne zasady okazywania emocji
emocje tworzą pierwotny system motywacyjny pierwotny system motywacyjny, to one, a nie popędy, mobilizują organizm do działania
emocje mają zdolność organizowania myśli i działań
wiele myśli i wspomnień zyskuje strukturę dzięki powiązaniu z określoną emocją ; podobnie dzieje się z działaniami
na skutek cech wrodzonych oraz nabytego doświadczenia ludzie różnią się częstotliwością i intensywnością doznawania poszczególnych emocji
IZAARD: „[...] ważną funkcją poszczególnych emocji oraz ich systemu jest organizacja cech i wymiarów osobowości”
Ponieważ każda emocja wpływa na myślenie i działanie w charakterystyczny dla siebie sposób; konkretne emocje uczestniczą w kształtowaniu poszczególnych cech osobowości człowieka
Choć podstawowy charakter każdej emocji jest wrodzony i uniwersalny, to powiązanie między nimi a konkretnymi bodźcami kształtują się poprzez doświadczenie
KRYTYKA:
Niektórzy teoretycy i badacze kwestionują koncepcję podstawowych, uniwersalnych emocji oraz ich mimicznych powiązanych z nimi reakcji fizjologicznych.
Wskazują oni na brak porozumienia między rzecznikami emocji podstawowych w kwestii ich liczby
Szczegółowe znaczenie każdej emocji jest różne w różnych kulturach, nawet jeśli wyrazy twarzy odczytuje się w zbliżony sposób
ZASŁUGI TEJ TEORII:
Zapewnienie tematyce emocji należnego miejsca wśród badań psychologicznych
Potencjalny wkład w nasze rozumienie funkcjonowania ludzkiej psychiki
EMOCJE A ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNE
Badania Lazarusa - wyświetlał os. badanym filmy wywołujące stres (pokazywano krwawą inicjacje w pewnym plemieniu lub wypadek przy pracy); chciał sprawdzić, w jaki sposób działania służące opanowywaniu lęku wpływały na poziom przeżywanego stresu (pokazywano napisy „ludzie pokazywali na filmie nie cierpią podczas ceremonii inicjacyjnej” lub „ten wypadek nie zdarzył się naprawdę”); poziom stresu określano za pomocą raportów werbalnych samych badanych oraz pomiaru tętna i stopnia przewodnictwa skórnego ; Lazarus stwierdził, że wiadomości słowne wyświetlane wraz z fimem miały duży wpływ na poziom przeżywanego stresu. Poziom ten był więc wypadkową nasilenia lęku oraz skuteczności procesów obronnych
Ocena - u Lazarusa rozumiana jest jako podstawowy pośrednik w reakcjach
stresowych
ocena występuje wtedy, gdy dany człowiek uważa, że określona sytuacja wymaga od niego wysiłku ponad jego siły, przerasta go albo mu zagraża
dwa etapy oceny :
faza oceny pierwotnej: sprawdzamy w niej czy dana sytuacja
niesie ze sobą jakieś zagrożenie albo potencjalne korzyści
faza oceny wtórnej: podczas tej fazy zastanawiamy się,
w jaki sposób możemy uniknąć trudności, przezwyciężyć
je lub zwiększyć prawdopodobieństwo odniesienia korzyści
zdaniem Lazarusa oceny pierwotne i wtórne mają charakter uniwersalny
Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem
szczególnie ważne jest rozróżnienie między reakcjami nastawionymi na problem (np. próbami zmiany sytuacji) a reakcjami skierowanymi ku własnym emocjom (np. ucieczka, szukanie pomocy)
badania prowadzone przez Lazarusa z użyciem Kwestionariusza Sposobów Radzenia doprowadziły do następujących wniosków:
ludzie różnie oceniają poszczególne sytuacje. Oznacza to, że w procesie oceny biorą pod uwagę uwarunkowania środowiskowe
w reakcjach indywidualnych na trudne sytuacje przejawia się zarówno stałość jak i zmienność choć poszczególni ludzie mają skłonność do określonego sposobu postępowania, to na ogół korzystają z wielu różnych metod w zależności od sytuacji
im większy poziom stresu i wysiłku, tym większe zagrożenie dla zdrowia jednostki oraz prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń psychicznych. Im lepsze natomiast panowanie nad sytuacja tym człowiek zdrowszy fizycznie i psychicznie
można ogólnie powiedzieć, że zorganizowane rozwiązywania problemów (np. „skupiłem się na następnym kroku”) ma większe zalety adaptacyjne niż ucieczka (np. „miałem nadzieję, że zdarzy się cud”) lub agresja („musiałem się jakoś wyładować”)
aspekty tej metody warte odnotowania:
kładzie nacisk na poznawcze struktury pośredniczące w postaci oceny sytuacji
należy mówić o relacji między spostrzeganym przez danego człowieka niebezpieczeństwem, a jego oceną własnych możliwości sprostania sytuacji
stres i radzenie sobie z trudnościami jako o procesach, a nie stałych osobowości: „choć stałe style radzenia sobie ze stresem oczywiście istnieją i są bardzo ważne, to jednak bardzo dużo zależy od okoliczności, które są przecież zmienne”
człowiek czasami jest świadomy, a czasami nieświadomy metod, jakimi posługuje się się w walce ze stresem
sumując:
model Lazarusa kładzie nacisk na procesy poznawcze procesy pośredniczące, na relacje między jednostką a otoczeniem, na wpływ osobowości człowieka oraz okoliczności zew. , a także na świadomą i nieświadomą naturę zachodzących procesów
według Lazarusa każda emocja ma rdzeń relacyjny, określający ewentualną szkodę lub korzyść wynikającą z danej sytuacji
rdzeń relacyjny obejmuje ocenę znaczenia sytuacji dla realizowanych celów oraz jej konsekwencje
przeżywane emocje zależą od tego, jaki związek ma określona sytuacja z celami realizowanymi przez daną osobę, oraz od tego, czy ułatwia ona ich osiągnięcie, czy też w tym przeszkadza
emocje negatywne pojawiają się w wyniku stwierdzenia, że dana sytuacja zagra,ża osiągnięciu wyznaczonych celów, a pozytywne - gdy w wyniku dokonywanej oceny dojdziemy do wniosku, że cel jest bliżej.
Przebieg całego procesu w czasie:
Cel i przekonania wydarzenie ocena pierwotna i wtórna emocje działania
rozpatrując ten schemat trzeba zachować ostrożność bo :
nie można go rozpatrywać jako jednorazowy proces, lecz
jako wciąż i wciąż powtarzający się
człowiek podczas jednej sytuacji doznaje wielu emocji , w zależności od związanych z tą sytuacją rdzeni relacyjnych
schemat mógłby sugerować, że chodzi o proces racjonalny i
świadomy , tymczasem według Lazarusa omawiany proces nie
musi być ani świadomy ani celowy. Przeciwnie, może on przebiegać : błyskawicznie, automatycznie i niekiedy nieświadomie
podejście Lazarusa jest zarazem idiograficzne i nomotetyczne. Zwraca on uwagę zarówno na wspólne elementy wszystkich emocji i procesów adaptacyjnych, jak i ich jednostkowe znaczenia oraz oceny. Osobowość jest więc obecna w każdym aspekcie tego procesu
podobieństwo między koncepcją Lazarusa a teorią emocji podstawowych:
uważanie emocji jako części naszego dziedzictwa biologicznego, spełniającą funkcje adaptacyjne
emocje są uwarunkowane biologiczne, psychologicznie i społeczno-kulturowo
przyznaje emocjom centralne miejsce w strukturze osobowości
różnice teorii Lazarusa od teorii emocji podstawowych
Lazarus przykłada większą wagę do procesów poznawczych oraz do znaczeń indywidualnych uważając je za główną przyczynę wszelkich emocji
Podstawowe składniki koncepcji Lazarusa:
obejmuje zarazem procesy biologiczne , jak i poznawcze
dotyczy zjawisk poznawczych i motywacyjnych
kładzie nacisk na relacje między człowiekiem a jego otoczeniem
omawiając reakcje emocjonalne i sposób postępowania w trudnych sytuacjach, uwzględnia zarówno ich stałość, jak i różnorodność, znaczenie zarówno osobowości człowieka, jak i okoliczności zewnętrznych
koncepcja ta jest jednocześnie idiograficzna i nomotetyczna
EMOCJE I ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNE A STAN ZDROWIA
Zaburzenia psychosomatyczne psychoanalitycy stwierdzili, że konflikty psychiczne mogą doprowadzić do zaburzeń organicznych; chodzi przy tym o realne, namacalne zaburzenia funkcjonowania organizmu (jak wrzody czy coś takiego)
Choroby różnych typów zachowania:
typ A choroba wieńcowa, nieco bardziej zagrożeni chorobą serca, szczególnie szkodliwa dla zdrowia ich jest złość,
typ C nowotwór,
optymizm a zdrowie: potęga pozytywnego myślenia
optymizm - wiara danego człowieka w to, że w jego życiu wydarzy się więcej dobrych rzeczy niż złych
Scheier i Carver - twierdzili, że emocje pozytywne wiążą się ze zbliżaniem się do celu, a negatywne z oddalaniem się od niego
Emocje pozytywne pojawiają się w wyniku rzeczywistych postępów i w efekcie przewidywania postępów; emocje negatywne odwrotnie
Według Scheiera i Carvera ludzie mają pewne skłonności do snucia określonego rodzaju ogólnych przewidywań (podobnie twierdził Rotter)
Scheier i Carver dowiedli w badaniach że:
Optymiści mają lepsze samopoczucie niż pesymiści
Optymiści lepiej znoszą moment przejścia ze szkoły średniej na studia
Optymizm zmniejsza cierpienie kobiet chorych na raka piersi
Optymiści szybciej dochodzą do siebie w okresie pooperacyjnym
zdaniem tych badaczy dużą rolę w przekładaniu optymizmu na stan zdrowia odgrywają mechanizmy radzenia sobie w trudnych sytuacjach
jeżeli chodzi o wpływ okoliczności zew., to wystąpienie reakcji nastawionych na problem jest bardziej prawdopodobne tam, gdzie ludzie wierzą, że mogą wpłynąć na sytuację. Reakcje skierowane ku swoim emocjom (do wew.) są natomiast bardziej prawdopodobne wtedy, gdy ludzie nie sądzą, aby ich działania mogły coś zmienić
jeśli zaś chodzi o czynnik osobowościowy to uważa się, że optymiści mają większą skłonność do reakcji nastawionych na problem, a pesymiści do reakcji skierowanych do wewnątrz
stwierdzono wysoką korelację między optymizmem a reakcjami nastawionymi na problem, zwłaszcza jeśli sytuacja była przez badanych widziana jako możliwa do kontrolowania
korelacje wskazują na pozytywny związek między optymizmem a aktywnym rozwiązywaniem problemów i negatywny związek między optymizmem a dystansowaniem się od problemu oraz reakcjami skierowanymi do wew., ku własnym emocjom
stwierdzono także wyraźne korelacje dodatnie między optymizmem a uznaniem faktów, poczuciem humoru, działaniami obliczonymi na najlepszy efekt , a także korelacje ujemne między optymizmem a zaprzeczaniem faktom, unikaniem problemu
neurotyczność a afektywność negatywna
afektywność negatywna (AN) - przejawia się takimi stanami emocjonalnymi, jak lęk czy depresja (a także złość, wstręt, pogarda), koncentracja na złych stornach siebie i świata, jak również ogólnie złą opinią na własny temat
AN uważa się za cechę osobowości wyrażającą się ogólnie złym nastawieniem w różnych sytuacjach w ciągu długiego czasu ,
AN wiąże się z neurotycznością i niepokojem, a także klinicznymi postaciami lęku i depresji
Ludzie o wysokim AN nie są zdolni do radości, podniecenia czy entuzjazmu; przejawiają natomiast skłonność do negatywnych emocji, rozpaczy, zdenerwowania
Afektywność pozytywna (AP) przeciwność AN przy czym człowiek może mieć wysokie wskaźniki AP, AN lub obydwu
AN jest bez wątpienia związana z napięciem i z ogólnie złym samopoczuciem. Człowiek tego typu nie odczuwa zadowolenia z życia rodzinnego ani z pracy zawodowej, przeżywa ciągły stres i jest rozrywany konfliktami
Stwierdzono zależność między częstotliwością narzekania na zdrowie a AN (ale nie zawsze te choroby rzeczywiści istnieją)
Stwierdzono brak wyraźnych związków między AN a chorobami układu krążenia, nowotworami, czy zwiększoną śmiertelnością
AN wiąże się ze skłonnością do przypisywania niekorzystnym wydarzeniom przyczyn wewnętrznych, stałych i globalnych
Konstrukt pesymizm/optymizm = AN (prawie to samo)
Badania Wegnera nad skutkami stłumienia myśli
najpierw prosił „NIE MYŚL O BIAŁYM NIEDŹWIEDZIU” jednocześnie os. badane miały przez 5 min nagrywać na magnetofon to, co im tylko przychodziło do głowy, naciskając za każdym razem gdy pomyślą lub powiedzą biały niedźwiedź (spotkanie to nazwano SESJĄ TŁUMIENIA)w drugiej części procedura była ta sama tylko ze osoby badane były proszone by CAŁY CZAS MYŚLAŁY O BIAŁYM NIEDŹWIDZIU (sesja ekspresji)
wyniki :
w sesji ekspresji „biały niedźwiedź” pojawiał się częściej
tłumienie myśli o „białym niedźwiedziu” orzychodziło z niemałą trudnością
tam gdzie sesja tłumienia była pierwsza, częstotliwość myśli o białym niedźwiedziu była wyższa niż w grupie, która zaczynała od ekspresji
w kolejnych badaniach Wegner manipulował tematami o których badani mieli myśleć lub nie okazało się, że jeśli chodzi o myśli dotyczące seksu to wyniki nie odbiegają od pozostałych, trudniej było w fazie ekspresji niż tłumienia, przewodnictwo elektryczne skóry - podczas myślenia o seksie podniecenie było wyższe niż przy innych myślach
wniosek:
tłumienie podniecających myśli może prowadzić do niechcianych reakcji emocjonalnych;
człowiek starając się stłumić podniecające myśli i w ten sposób wywołuje jeszcze silniejsze podniecenie
tłumienie myśli może przyczyniać się do rozwoju fobii, paniki oraz nieuzasadnionych lęków
Wegner uważa że w warunkach stresu albo braku czasu dążenie do panowania nad myślami wywołuje niezamierzone efekty paradoksalne, tzn. przeciwne do planowanych
Badania Pennebakera nad skutkami tłumienia emocji
w jednym z pierwszych swoich badań stwierdził on u osób oszukujących innych objawy napięcia w zachowaniu (ruchy gałek ocznych i mimika) oraz reakcji fizjologicznych. Wynikało z tego, że długotrwałe tłumienie może prowadzić do chorób psychometrycznych
stłumienie lub zatrzymywanie myśli i uczuć powoduje stres i sprzyja chorobom
Pennebaker stwierdził, że „otwieranie się” czy zwierzanie się ze swoich myśli i uczuć ma właściwości lecznicze
Pennebaker proponuje 3-stopniowy model radzenia sobie z traumatycznymi przeżyciami:
faza ratunkowa: ludzkie myśli i rozmowy krążą wokół
traumatycznych wydarzeń. Sprzyja to poczuciu solidarności międzyludzkiej
faza tłumienia: myśli nadal krążą wokół tego wydarzenia, ale
przestaje być ono tematem rozmów. Często powodem tego jest niechęć ludzi do prowadzenia takich rozmów („zmowa milczenia”- po trzęsieniu ziemi w San Fransisco wydrukowano koszulki „dziękuję, że nie rozmawiasz ze mną o trzęsieniu ziemi”)
faza adaptacji: zmniejsza się liczba nie tylko rozmów, ale i myśli,
słabnie również stres.
z badań Pennebakera wynika, że osoby o wysokim wskaźniku tłumienia emocji w obliczu zagrożenia wykazują większą reaktywność fizjologiczną niż osoby, które dopuszczają do świadomości swoje uczucia