„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marta Ratajska
Marian Nowotnik

Rozpoznawanie roślin i zwierząt leśnych 833[02].O1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy

Radom 2007

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

1

Recenzenci:
dr inż. Marek Krzemiński
mgr inż. Jan Przygodzki

Opracowanie redakcyjne:
Bartłomiej Szymanek

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].O1.04
Rozpoznawanie roślin i zwierząt leśnych, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu operator maszyn leśnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

4

3.

Cele kształcenia

5

4.

Materiał nauczania

6

4.1.

Rośliny runa leśnego

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

13

4.1.3. Ćwiczenia

13

4.1.4. Sprawdzian postępów

14

4.2.

Charakterystyka morfologiczna drzew i krzewów leśnych

15

4.2.1. Materiał nauczania

15

4.2.2. Pytania sprawdzające

32

4.2.3. Ćwiczenia

32

4.2.4. Sprawdzian postępów

34

4.3.

Ptaki leśne

35

4.3.1. Materiał nauczania

35

4.3.2. Pytania sprawdzające

54

4.3.3. Ćwiczenia

55

4.3.4. Sprawdzian postępów

56

4.4.

Ssaki leśne

57

4.4.1. Materiał nauczania

57

4.4.2. Pytania sprawdzające

70

4.4.3. Ćwiczenia

71

4.4.4. Sprawdzian postępów

72

5.

Sprawdzian osiągnięć

73

6.

Literatura

77

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o roślinach i zwierzętach leśnych.
W poradniku znajdziesz:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych w module

833[02].O1

Podstawy zawodu

833[02].O1.01

Przestrzeganie przepisów

bezpiecze

ń

stwa i higieny

pracy, ochrony

przeciwpo

ż

arowej oraz

ochrony

ś

rodowiska

833[02].O1.02

Stosowanie przepisów

prawa w działalno

ś

ci

gospodarczej

833[02].O1.04

Rozpoznawanie ro

ś

lin

i zwierz

ą

t le

ś

nych

833[02].O1.03

Charakteryzowanie

ś

rodowiska le

ś

nego

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

wykorzystywać wiadomości i umiejętności opanowane podczas realizacji programów
nauczania innych jednostek modułowych,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznać podstawowe gatunki drzew liściastych,

−

rozpoznać podstawowe gatunki drzew iglastych,

−

rozpoznać drzewa na podstawie wyglądu pędów,

−

rozróżnić drzewa po kształcie korony,

−

rozróżnić siewki drzew leśnych,

−

rozróżnić krzewy leśne,

−

rozpoznać rośliny runa leśnego,

−

rozpoznać podstawowe gatunki ssaków leśnych,

−

rozpoznać podstawowe gatunki ptaków leśnych,

−

rozpoznać gatunki chronione roślin runa leśnego,

−

rozpoznać gatunki chronione zwierząt leśnych.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rośliny runa leśnego

4.1.1. Materiał nauczania

Lasy mogą być różne jednak zawsze, albo przynajmniej w większości typów, można

wyróżnić ich podstawowe struktury.

Najwyższą warstwę zwaną okapem tworzą korony drzew (warstwa drzew). W tej

warstwie ma miejsce największa część produkcji roślinnej. Okap jest w pełni skierowany do
ś

wiatła. W starych drzewostanach warstwa ta wygląda dość jednolicie. Jeśli jednak drzewa są

różnych gatunków lub w różnym wieku, wtedy obszar koron odpowiednio się różnicuje.

Pod okapem rozwija się druga warstwa złożona z koron mniejszych drzew, które rosną

między głównymi gatunkami drzew. Wykorzystują one jaśniejsze miejsca w niezupełnie
zwartym okapie, nie wystawiając się jednak na pełną interwencję wiatru czy parzące słońce.
Mogą to być inne gatunki drzew niż tworzące drzewostan, albo młodsze, podrastające drzewa
tego samego gatunku. Druga warstwa drzew jest dla wielu ptaków bardzo ważna do
zakładania gniazd. Ich korony dają osłonę, lepiej chronią przed wiatrem i złą pogodą.

Po warstwie koron drzew następuje warstwa krzewów. Tworzą ją głównie rośliny

drzewiaste o krzaczastej formie wzrostu. Sięgają one od 1 do 3 m wysokości. W luźniejszych
lasach iglastych spotyka się przyziemną warstwę krzewiastą, składającą się z krzewinek.

Dwie dalsze warstwy roślinności to warstwa ziół i warstwa mchu – warstwa runa

leśnego. Tam gdzie dociera dostatecznie dużo światła słonecznego do gleby, a jest ona
zasadowa lub neutralna, rozwija się dość bujna warstwa ziół złożona z niedrewniejących
roślin. W lasach łęgowych może osiągać do 1m wysokości. Na kwaśnych glebach gęstych
lasów szpilkowych zioła prawie nie występują. Ich miejsce zajmują niewymagające mchy
i porosty. Stanowią one ostatnią wyraźną warstwę pokrywy roślinnej.

Dalej zaczyna się świat małych i najmniejszych istot w ściółce glebowej i w warstwach

próchnicy. Obejmuje ona przestrzeń korzeniową, która stanowi ważny obszar życiowy dla
licznych gatunków.

Następstwo warstw w tak wyraźnej postaci spotyka się rzadko. W licznych typach lasu

brakuje pewnych warstw, a często nie można ustalić między nimi wyraźnych granic. Jednak
taka struktura spełnia wiele różnych funkcji m.in. daje schronienie i pożywienie zwierzętom
i ptakom, gromadzi wodę itp. Wiele zależy od uwarstwienia lasu: im jest ono bogatsze,
wyrażone, tym więcej gatunków w nim występuje [10, s.10–15].

Wskaźnikowa rola runa leśnego

W miarę rozwoju nauk przyrodniczych rozpoznawano coraz dokładniej zarówno gatunki,

jak i warunki siedliskowe, w których się je spotyka, oraz formułowano ogólne teorie
dotyczące wpływu środowiska na występowanie gatunków.

Podstawowe znaczenie dla wskaźnikowej roli gatunków ma tzw. prawo tolerancji

Shelforda – organizm może żyć tylko w warunkach oddziaływania całego kompleksu
czynników środowiskowych; brak lub niewystarczająca ilość jednego z czynników, a także
jego nadmiar, uniemożliwia życie organizmu nawet wówczas, gdy inne warunki są dla niego
korzystne. Punkty krytyczne – minimalne i maksymalne wielkości danego czynnika, przy
których organizm jest jeszcze w stanie żyć, nazywamy granicami tolerancji w stosunku do
tego czynnika.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

7

Uzupełnieniem prawa Shelforda jest stwierdzenie, że poszczególne czynniki nie działają

całkowicie niezależnie – mogą się one po części kompensować. W przypadku niedoboru
jakiegoś czynnika często zmieniają się granice tolerancji w stosunku do innego.

Zakres tolerancji, czyli amplituda fizjologiczna, jest właściwością wrodzoną,

uwarunkowaną genetycznie, a ujawnia się ona poprzez procesy fizjologiczne rośliny. Na jej
podstawie określamy wymagania siedliskowe roślin.

Rzeczywisty zakres warunków środowiska – zarówno abiotycznych, jak i biotycznych –

w obrębie którego występuje gatunek – nazywamy jego amplitudą ekologiczną.
Odzwierciedla ona tylko w pewnym stopniu wymagania gatunku, ale to ona wyznacza jego
wartość wskaźnikową.

Rośliny mogą mieć szerokie amplitudy ekologiczne pod względem wielu czynników

(gatunki eurytopowe) lub też wąskie (gatunki stenotopowe). Lepszymi wskaźnikami
odpowiednich siedlisk są gatunki o węższych amplitudach.

Szczególnie ważna jest wskaźnikowa rola roślin runa leśnego, ponieważ naturalne jego

elementy często przetrwały w miejscach, gdzie drzewostan jest silnie przekształcony przez
gospodarkę człowieka. Istotna jest zarówno obecność, jak i brak określonej kategorii
gatunków wskaźnikowych. Pozwalają one szybko zorientować się, przynajmniej z grubsza,
z jakim siedliskiem mamy do czynienia [8, s. 6–7].

Ochrona roślin

Podstawą prawną określającą szczegóły ochrony gatunkowej roślin jest Rozporządzenie

Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 (Dz. U. Nr 168, poz. 1764). Rozporządzenie zawiera
między innymi listę gatunków chronionych objętych ochroną ścisłą (całkowitą) i ochroną
częściową.

Gatunków chronionych nie wolno niszczyć, zrywać, zbierać, niszczyć ich siedlisk,

sprzedawać, nabywać, przewozić przez granicę państwa itp. Dla gatunków ściśle chronionych
na odstępstwo od takiego zakazu może wyjątkowo wyrazić zgodę Minister Środowiska, dla
gatunków częściowo chronionych – wojewoda. Kilka częściowo chronionych gatunków
roślin jest dopuszczonych do limitowanego (za zezwoleniem wojewody) zbioru do celów
zielarskich.

Lista gatunków roślin zagrożonych wyginięciem umieszczona jest w Polskiej Czerwonej

Księdze Roślin.

Najważniejsze gatunki roślin runa leśnego i chronione

Gromada: Paprotniki
Klasa: Widłaki
Widłak goździsty (Lycopodium clavatum)

−

Roślina zielna wieloletnia.

−

Pęd główny widlasto rozgałęziony, płożący się, do 1,5 m
długości.

−

Pędy boczne wznoszą się ku górze.

−

Liście jasnozielone, wygięte ku górze, wąskie, lancetowate,
całobrzegie, zaostrzone, zakończone długim białym włoskiem.

−

Liście zarodnionośne żółtawe, jajowate, wydłużone w biały włos, zebrane w kłosy,
osadzone na długich, rozwidlonych, skąpo ulistnionych szypułkach.

−

Zarodnikuje lipiec–wrzesień.

−

Występuje w borach szpilkowych, na polanach.

−

Gatunek chroniony.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

8

Gromada: Paprotniki
Klasa: Paprocie
Nerecznica samcza (Dryopteris filix-mas)

−

Grube, krótkie kłącze, pokryte brunatnymi łuskami.

−

Z wierzchołka kłącza wyrasta co roku pęk dużych (do 1,2 m),
podwójnie pierzastych krótkoogonkowych liści.

−

Liście są z wierzchu ciemnozielone, od spodu jaśniejsze, oś i ogonek okryte brunatnymi
łuskami.

−

Roślina trująca.

−

Zarodnikuje lipiec–sierpień.

−

Rośnie w lasach liściastych i zaroślach.

Pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris)

−

Pełzające, podziemne kłącze.

−

Liście 30–150 cm długości, tworzące wąski, wysoki lejek.

−

Liście płonne podwójnie pierzaste, jajowato łopatkowate.

−

Gatunek chroniony.

Gromada: Okrytozalążkowe
Klasa: Dwuliścienne
Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica)

−

Podziemne pęłzające rozłogi.

−

Łodyga i liście pokryte parzącymi włoskami.

−

Liście

naprzeciwległe,

jajowosercowate

lub

lancetowate,

ząbkowane.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w rozgałęzione wiechy.

−

Występuje w wilgotnych lasach liściastych, na glebach zasobnych
w próchnicę.

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum)

−

Cienkie, pełzające kłącze.

−

Liście zimozielone, nerkowate, długoogonkowe, całobrzegie,
lśniące.

−

Kwiaty promieniste, obupłciowe, rozwijają się tuż przy ziemi na
szczytach krótkich pędów.

−

Roślina trująca.

−

Rośnie w buczynach i lasach dębowo-grabowych, na glebach
próchnicznych i zasobnych w wapń.

−

Gatunek częściowo chroniony.

Zawilec gajowy (Anemone nemorosa)

−

Czołgające się kłącze.

−

Liście 3-sieczne, zebrane po 3 w niby okółek podkwiatostanowy,
nierówno ząbkowane.

−

Kwiaty pojedyncze, białe.

−

Rośnie na siedliskach lasów liściastych i mieszanych.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

9

Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis)

−

Bylina do 20 cm.

−

Liście trójklapowe o sercowatej nasadzie, całobrzegie.

−

Okwiat złożony z 6–10 ciemnoniebieskich płatków.

−

Pod okwiatem 3 jajowate listki tworzą nibykielich.

−

Rośnie w cienistych lasach, na glebach gliniastych zasobnych
w wapń.

−

Gatunek chroniony.

Jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus)

−

Bylina 30–100 cm wysokości.

−

Dolne liście dłoniasto 3–5-klapowe lub dzielne, ostro ząbkowane.

−

Łodyga, liście, szypułki kwiatowe odstająco, miękko owłosione.

−

Kwiaty złocistożółte, błyszczące.

−

Rośnie w lasach liściastych.

−

Roślina trująca.

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium maius)

−

Bylina odstająco owłosiona.

−

Łodyga 30–100 cm wysokości, z pomarańczowym sokiem
mlecznym.

−

Liście pierzastosieczne, sinozielone.

−

Kwiaty żółte, w luźnych kwiatostanach.

−

Rośnie w lasach liściastych i zaroślach.

Kokorycz pusta (Corydalis cava)

−

Bylina z podziemną, w środku pustą bulwą.

−

Łodyga 15–30 cm wysokości, bez łuskowatego wąskiego liścia
u nasady.

−

Liście podwójne 3-sieczne, o odcinkach głęboko wcinanych,
całobrzegie.

−

Kwiaty purpurowe lub białe, opatrzone ostrogą, zebrane
w dość gęste szczytowe grono.

−

Charakterystyczna roślina runa lasów bukowych.

Fiołek leśny (Viola reichenbachiana)

−

Pędy kwiatonośne ulistnione, 5–15 cm wysokości, proste lub
podnoszące się.

−

Liście

sercowatojajowate,

przylistki

frędzlowane,

wąskolancetowate, zielone lub brunatne.

−

Kwiaty fioletowe, bezwonne.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)

−

Roślina naga.

−

Łodyga prosta, wzniesiona, silnie gałęzista.

−

Liście naprzeciw ległe, siedzące, całobrzegie, z niewyraźną siatkowatą
nerwacją, liczne przeświecające przez światło kropki.

−

Kwiaty 5-krotne zebrane w gęste podbaldachy, obupłciowe.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

10

Poziomka pospolita (Fragaria vesca)

−

Długie, cienkie nadziemne rozłogi.

−

Łodyga 5–30 cm wysokości.

−

Liście trójlistkowe, zebrane w różyczkę.

−

Kwiaty białe.

−

Rośnie przede wszystkim na porębach, a także w runie niezbyt
cienistych lasów liściastych, mieszanych i borów świeżych.

Groszek wiosenny (Lathyrus vernus)

−

Łodyga 20–40 cm wysokości.

−

Liście parzystopierzaste, złożone z 2–4 par eliptycznie
lancetowatych listków.

−

Kwiaty

purpurowo-fioletowe,

zebrane

w

kilkokwiatowe

kwiatostany.

Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella)

−

Drobna, delikatnie owłosiona roślina.

−

Kłącza pełzające tuż pod powierzchnią gleby.

−

Brak pędów nadziemnych, liście i szypułki kwiatowe
odziomkowe – wyrastają wprost z kłączy.

−

Liście w różyczce, długoogonkowe, złożone – trójlistkowe.

−

Kwiaty pojedyncze, białe.

−

Rośnie często łanowo w cienistych lasach liściastych,
mieszanych, iglastych.

Bodziszek cuchnący (Geranium robertianum)

−

Roślina roczna lub dwuletnia, owłosiona.

−

Łodyga 20–30 cm wysokości, gałęzista, rozesłana.

−

Liście pierzastozłożone.

−

Kwiaty z płatkami różowymi lub purpurowymi.

−

Roślina o silnym, nieprzyjemnym zapachu.

Niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere)

−

Roślina jednoroczna.

−

Łodyga soczysta, naga, lśniąca, w węzłach zgrubiała.

−

Liście skrętoległe, grubo, nieregularnie ząbkowane.

−

Kwiaty żółte, duże, grzbieciste, z ostrogą.

−

Rośnie najczęściej w buczynach i w lasach dębowo-grabowych.

Bluszcz pospolity (Hedera helix)

−

Pełzająca lub pnąca się liana za pomocą czepnych korzonków
przybyszowych.

−

Liście zimozielone, błyszczące, na pędach płonnych 5-klapowe,
o klapach trójkątnych.

−

Kwiaty białozielone, w półkulistych baldachach.

−

Gatunek chroniony.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

11

Siódmaczek leśny (Trientalis europaea)

−

Roślina naga do 30 cm wysokości.

−

Łodyga dołem bezlistna lub z 1–3 małymi listkami.

−

Liście do 7 cm długości, odwrotnie jajowate lub eliptyczne,
całobrzegie.

−

Kwiaty na długich, cienkich szypułkach, w kątach szczytowych
liści, promieniste, białe.

−

Rośnie w borach sosnowych, świerkowych i mieszanych, na
glebach świeżych i wilgotnych.

Borówka czarna (Vaccinium myrtillus)

−

Długie pędy podziemne i wzniesione pędy nadziemne.

−

Gałązki nagie, żywozielone.

−

Liście jasnozielone, odwrotnie jajowate lub eliptyczne, brzegi
drobno ząbkowane.

−

Kwiaty pojedynczo w kątach liści.

−

Owoc – jagoda czarna z niebieskim nalotem.

−

Występuje w borach świeżych i mieszanych.

Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea)

−

Silne pędy podziemne.

−

Pędy nadziemne wzniesione, szarobrązowe, delikatnie owłosione.

−

Liście zimozielone, całobrzegie, odwrotnie jajowate lub eliptyczne,
ciemnozielone.

−

Kwiaty zebrane po 2–8 w zwisłe grona na szczytach gałązek.

−

Owoc – czerwona, kulista jagoda.

−

Rośnie w borach sosnowych i świerkowych oraz na wrzosowiskach.

Niezapominajka błotna (Myosotis palustris)

−

Cienkie, pełzające kłącze.

−

Łodyga zwykle pojedyncza (rozgałęziona tylko w górze), prosta
lub podnosząca się, 20–60 cm wysokości.

−

Liście podłużnie lancetowate, tępe.

−

Kwiatostany luźne.

Miodunka ćma (Pulmonaria obscura)

−

Cienkie, pełzające kłącze.

−

Szorstko owłosiona.

−

Łodyga do 30–40 cm wysokości, ulistniona.

−

Liście na pędach kwitnących jajowate, siedzące.

−

Liście odziomkowe, różyczkowe, większe od łodygowych,
jajowatotrójkątne.

−

Kwiaty o dzwonkowatym kielichu i koronie zmieniającej barwę –
czerwona do fioletowoniebieskiej.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

12

Naparstnica zwyczajna (Digitalis granddiflora)

−

Łodyga prosta, pojedyncza, 40–130 cm wysokości.

−

Roślina w górnej części gruczołowato krótko owłosiona.

−

Liście jajowatolancetowate, nierówno piłkowane, z wierzchu nagie pod
spodem owłosione.

−

Kwiaty duże, na szypułkach w kątach lancetowatych przysadek, zebrane
w długie szczytowe grono.

−

Gatunek chroniony.

Psianka słodkogórz (Solanum dulcamara)

−

Pędy pnące się lub pokładające się.

−

Łodyga w dole zdrewniała, w górze zielona, słabo kanciasta.

−

Liście sercowojajowate, całobrzegie, z 1-2 łatkami w dolnej części.

−

Kwiaty 5-krotne, promieniste, zebrane w luźne podbaldaszki.

−

Owoc – czerwona, błyszcząca jagoda.

Pszeniec gajowy (Melampyrum nemorosum)

−

Roślina roczna, półpasożyt.

−

Łodyga 15–50cm wysokości, gałęzista, w różnym stopniu owłosiona.

−

Liście naprzeciwległe, równowąskie, lancetowate do szerokojajowatych,
3–8cm długości, dolne całobrzegie, górne z 1–2 parami ząbków.

−

Kwiaty zebrane w kłosokształtne kwiatostany na szczytach gałązek.

Marzanka wonna (Galium odoratum)

−

Bardzo długie, cienkie kłącza.

−

Łodygi pojedyncze, 15–30 cm wysokości.

−

Liście po 6–8 w okółkach, ciemnozielone, szorstkie.

−

Kwiaty w szczytowych, dwuramiennych wierzchołkach, białe.

Jastrzębiec leśny (Hieracium murorum)

−

Roślina w górnej części owłosiona włoskami gwiazdkowatymi
i gruczołowatymi.

−

Łodyga 25–50 cm wysokości, wyprostowana, bezlistna lub z jednym
liściem.

−

Liść łodygowy lancetowaty, wyrasta poniżej połowy łodygi.

−

Koszyczki zebrane w baldachogrono.

−

Kwiaty żółte, języczkowate.

Konwalia majowa (Convallaria majalis)

−

Czołgające się kłącze.

−

Liście eliptycznojajowate, 2–3.

−

Kwiaty białe, zebrane w jednostronne grono.

−

Owoc – czerwona jagoda.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

13

Lilia złotogłów (Lilium martagon)

−

Bylina cebulowa.

−

Łodyga prosta, do 150 cm wysokości, ulistniona.

−

Liście eliptycznopodługowate, 2–5 cm szerokości, skrętoległe.

−

Kwiaty duże, 3–4 cm długości, zwisłe, zebrane w luźne grona.

−

Gatunek chroniony.

[Wszystkie

rysunki

znajdujące

się

w tym rozdziale pochodzą z 15,17 i 19]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie wyróżniamy warstwy lasu?

2.

Jak brzmi prawo tolerancji Shelforda?

3.

Co to jest amplituda ekologiczna?

4.

Jaki dokument określa gatunki roślin chronionych w Polsce?

5.

Jakie wyróżniamy gatunki roślin runa leśnego?

6.

Jakie wyróżniamy gatunki chronione roślin runa leśnego?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i scharakteryzuj rośliny runa leśnego przedstawione na rysunkach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z zielnikami, atlasami roślin i planszami pomocnymi przy wykonaniu
ć

wiczenia,

3)

rozpoznać rośliny runa leśnego na rysunkach,

4)

scharakteryzować roślin runa leśnego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik roślin runa leśnego,

−

atlas roślin runa leśnego,

−

plansze poglądowe,

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

14

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj rośliny runa leśnego przedstawione na rysunkach oraz wybierz

i scharakteryzuj rośliny chronione.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z zielnikami i atlasami roślin pomocnymi przy wykonaniu ćwiczenia,

3)

rozpoznać rośliny runa leśnego na rysunkach,

4)

wybrać rośliny chronione runa leśnego,

5)

scharakteryzować chronione rośliny runa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik roślin runa leśnego,

−

atlas roślin runa leśnego,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić warstwy lasu?

2)

zdefiniować prawo tolerancji Shelforda?

3)

zdefiniować pojęcie amplitudy ekologicznej?

4)

określić dokument prawny zawierający wykaz gatunków roślin
chronionych w Polsce?

5)

wymienić gatunki roślin runa leśnego?

6)

wymienić gatunki roślin chronionych runa leśnego?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

15

4.2. Charakterystyka morfologiczna drzew i krzewów leśnych

4.2.1. Materiał nauczania

Wśród roślin drzewiastych możemy wyróżnić pewne zasadnicze formy wzrostowe,

różniące się między sobą rozmiarami, wyglądem zewnętrznym, osiągalnymi granicami wieku
oraz pewnymi charakterystycznymi właściwościami ekologicznymi. Są to drzewa, krzewy
krzewinki i podkrzewy.

Drzewa są roślinami okazałymi, osiągającymi nieraz bardzo znaczne wysokości.

Ich część nadziemna jest wyraźnie zróżnicowana na prosto wznoszącą się ku górze oś
główną, zwaną pniem i na osadzoną na niej na pewnej wysokości nad ziemią koronę,
powstającą na skutek rozgałęziania się pnia.

Krzewy nie osiągają dużych rozmiarów; nie mają pnia i rozgałęziają się zazwyczaj już

od powierzchni ziemi, wskutek wytwarzania stale nowych pędów z szyi korzeniowej lub
korzeni. Wyrośnięte krzewy nie są przeważnie zróżnicowane na pień i koronę. Ich wysokość
dochodzi do 5 m.

Krzewinki są bardzo niskimi krzewami, często płożącymi się po ziemi, rzadziej wznoszą

się ku górze do wysokości 20–50 cm.

Podkrzewy (półkrzewy) mają tylko dolne części pędów zdrewniałe, natomiast górne nie

drewnieją i pod koniec okresu wegetacyjnego obumierają. Stanowią one formy przejściowe
od roślin zielnych do krzewów.

Pomiędzy wymienionymi formami nie można przeprowadzić ścisłej granicy, istnieją

bowiem różne formy pośrednie. O wielu gatunkach roślin drzewiastych mówimy, że są one
albo krzewami albo małymi drzewami (np. dziki bez czarny, wierzba iwa). Zdarza się też, że
osobniki występujące normalnie w postaci drzew na nizinach, wysoko w górach rosną
krzewiasto (np. jarząb pospolity).
Forma wzrostowa nie zależy tylko od cech gatunkowych, ale również od czynników
ś

rodowiska zewnętrznego. Krzewiasta postać drzew może być również spowodowana

niekorzystnymi warunkami glebowymi, klimatycznymi itp.

Drzewa i krzewy, jako rośliny długowieczne, przystosowały swoje funkcje życiowe do

zmiennych warunków atmosferycznych, zarówno w okresie jednego roku, jak też i na
przestrzeni wielu lat, wykazując wiele cech i przystosowań morfologicznych
i fizjologicznych, umożliwiających im życie w różnych klimatach i pozwalających dożyć
późnego wieku.

W budowie każdego drzewa i krzewu można wyróżnić dwie części: część nadziemną,

którą stanowi pień z koroną i osadzonymi na niej liśćmi, kwiatami, owocami i pączkami oraz
część podziemną, czyli korzeń. Zarówno u drzew, jak i krzewów zachodzi ścisła łączność
między częścią nadziemną a podziemną. Obie są wzajemnie uzależnione i stanowią całość.
Uszkodzenie korzenia odbija się na pniu i koronie, i odwrotnie – zmiany w koronie powodują
zmiany w budowie i układzie korzenia [14, s. 11–13].

Korzeń
Korzeń roślin drzewiastych spełnia dwie zasadnicze funkcje:

−

fizjologiczną, polegającą na pobieraniu z podłoża wody wraz z rozpuszczonymi w niej
solami mineralnymi oraz wstępnym przetwarzaniu niektórych związków organicznych,

−

mechaniczną, polegającą na przytwierdzeniu rośliny do podłoża.

Korzeń uczestniczy również w gromadzeniu substancji zapasowych, wymianie gazów
z otoczeniem, rozmnażaniu wegetatywnym itp.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

16

Korzeń zawiązuje się w zarodku nasienia w postaci korzenia zarodkowego, a przy

kiełkowaniu nasienia rośnie i wykształca się w korzeń główny. Miejsce, w którym korzeń
przechodzi w nadziemną część rośliny, nazywamy szyją korzeniową. Po pewnym czasie na
korzeniu głównym pojawiają się korzenie boczne pierwszego rzędu, które rozgałęziając się
dają początek korzeniom drugiego rzędu itd. Korzeń główny ze wszystkimi korzeniami
bocznymi tworzy tzw. system korzeniowy [14, s. 13–18].

Pień

Pień stanowi główną oś drzewa. Na nim osadzone są wszystkie organy części

nadziemnej, a jego budowa i proporcje do korony nadają drzewu charakterystyczny wygląd.

Pień w życiu drzewa spełnia zarówno funkcje fizjologiczne, jak i mechaniczne.

Przewodzi on bowiem w drewnie do korony wodę oraz sole mineralne pobrane przez korzenie
z podłoża, transportowane następnie do liści oraz gromadzi materiały zapasowe niezbędne do
wytworzenia pędów i liści w roku następnym. Jako oś główna drzewa nie tylko dźwiga on
ciężar całej korony, ale także wytrzymuje napór wiatru, deszczu itp.
Istotną rolę w pełnieniu funkcji mechanicznych pnia odgrywają naprężenia wzrostowe
powodowane odkładaniem się każdego roku nowej warstwy drewna, występują one więc
tylko u drzew żywych.

U drzew możemy wyróżnić dwie formy pni. Jeśli przebieg pnia jest widoczny od

podstawy drzewa aż do samego wierzchołka, a korona jest wzdłuż osi pnia mniej więcej
symetrycznie rozmieszczona, to pień nosi nazwę strzały. Ta forma pnia występuje u drzew
iglastych, zwłaszcza w młodym wieku (świerk, sosna, jodła, modrzew). Jeśli zaś pień na
pewnej wysokości nad ziemią rozdziela się na konary i gałęzie i przebieg jego w koronie jest
niewyraźny to zwiemy go kłodą. Wytwarzają je zwykle drzewa liściaste, zwłaszcza
w starszym wieku (dąb, klon, lipa, jesion) [14, s. 21–26].

Korona

Cechą charakterystyczną każdego drzewa jest to, że na pewnej wysokości nad ziemią

pień tworzy zespół konarów i gałęzi, który nazywamy koroną.
Główne właściwości morfologiczne, pod wpływem których kształtują się korony drzew to
stosunek przyrostu osi bocznych do przyrostu osi głównej i sposób powstawania nowych
pędów. Rozgałęzianie się pędów postępuje w pewnej określonej kolejności. Z pierwotnej
łodygi tworzącej oś pierwszego rzędu, wyrastają łodygi boczne, czyli osie drugiego rzędu, te
zaś dają początek osiom coraz wyższych rzędów.

Korona drzewa może być osadzona na pniu na różnej wysokości nad ziemią. Drzewa

rosnące pojedynczo na otwartej przestrzeni mają korony osadzone nisko, niekiedy sięgające
aż do ziemi. Podobne zjawisko występuje u drzew rosnących w drzewostanie, ale tylko
w młodym wieku. Drzewa starsze, rosnące w drzewostanie w zwarciu, mają zwykłą koronę
osadzona wysoko, a dolna część pnia jest pozbawiona gałęzi wskutek tzw. naturalnego
oczyszczania się pnia.

Kształt korony zależy przede wszystkim od dwóch czynników: od kąta, pod jakim gałęzie

pierwszego stopnia (konary) odchodzą od osi głównej (pnia) oraz od ich długości. Im bardziej
rozwarty jest kąt i im dłuższe są gałęzie, tym korona jest szersza, i odwrotnie. Na kształt
korony ma również wpływ ugałęzienie drugiego stopnia oraz zmiana wielkości kątów wzdłuż
osi głównej; dolne zwykle odchodzą od pnia pod kątem większym niż gałęzie górne.

Stosunek korony do pnia, układ gałęzi i ich wzajemne położenie względem siebie są

cechami charakterystycznymi, na podstawie których możemy odróżnić poszczególne gatunki
drzew. Kształt korony decyduje, więc o wyglądzie drzewa, czyli o jego pokroju, a tym samym
i o jego znaczeniu krajobrazowym [14, s. 51–56].

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

17

Rys. 1. Rodzaje pokrojów drzew [1, s. 16]

Pędy

Typowy pęd jest nadziemną częścią rośliny przystosowana do asymilacji, transpiracji

i rozmnażania.

Pędy roczne

Na początku każdego okresu wegetacyjnego rozwija się pewna ilość zimujących

pączków, z których powstają pędy. Pędy te przez pewien czas przyrastają, ale już przed
upływem okresu wegetacyjnego kończą wzrost na długość wykształceniem pączka
wierzchołkowego. Pędy, które wyrosły z pączków na wiosnę i po osiągnięciu pewnej długości
pod koniec okresu wegetacyjnego wykształciły pączki szczytowe i boczne, nazywamy pędami
rocznymi. W wyrośniętym pędzie rocznym międzywęźla mogą być długie (pędy wydłużone –
długopędy) lub wybitnie krótkie (pędy skrócone – krótkopędy).
Z pędów wydłużonych zbudowany jest główny szkielet korony drzewa; zazwyczaj są to pędy
płonne (sterylne), na których nie występują kwiaty.
Pędy skrócone wykazują bardzo niewielkie przyrosty roczne. Na typowych pędach
skróconych występują jedynie pąki szczytowe, brak jest natomiast pąków bocznych.
U niektórych gatunków wyrastają na nich kwiaty i zawiązują się owoce.
Liście pędów wydłużonych i pędów skróconych różnią się wielkością i kształtem.

Pędy świętojańskie

U niektórych drzew, wykształcone już w lecie pączki, po uzyskaniu normalnej wielkości,

po kilkutygodniowym okresie spoczynku rozwijają się tego samego roku, dając wtórny
przyrost; są to tzw. pędy świętojańskie. Takie pędy powstają u wielu drzew, ale są
szczególnie charakterystyczne dla dębów, buków, jesionów.

Pędy odroślowe

Wyrastają one z pączków przybyszowych, które pojawiają się na gałęziach, pniach, szyi

korzeniowej i korzeniach drzew bądź samorzutnie, bądź też na skutek uszkodzeń
mechanicznych. Również mogą się one rozwijać z pączków śpiących. Często ich zadaniem
jest uzupełnienie lub całkowita odbudowa utraconej korony, jak to obserwujemy
w wypadkach przemarznięcia drzew, ich ogławiania lub wycięcia.

Odrębną kategorie pędów odroślowych stanowią odrośle korzeniowe, które wyrastają

z korzeni drzew i krzewów, charakterystyczne tylko dla niektórych gatunków drzew, przy
czym ranienie korzeni znacznie ułatwia ich powstawanie. Liście pędów odroślowych
w pierwszym roku różnią się od innych przede wszystkim wielkością, a poza tym kształtem.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

18

Odrośle korzeniowe stopniowo wykształcają swój własny system korzeniowy i rozwijają się
w podobny sposób jak roślina mateczna, tworząc z czasem samodzielny organizm.

Pędy rozłogowe wyrastają z szyi korzeniowej niektórych drzew i krzewów i rozrastają się

płytko pod ziemią; ukazują się następnie na powierzchni, wypuszczają korzenie i rozwijają się
w prawie odrębne organizmy. Na podziemnych rozłogach znajdziemy zawsze drobne,
bezbarwne, łuskowate liście [14, s. 57–59].

Liście

Liście w życiu rośliny spełniają 3 zasadnicze funkcje: fotosyntezy, wymiany gazów

i transpiracji. U wszystkich roślin drzewiastych organy te powstają z tkanki twórczej stożka wzrostu
łodygi. Kształt ich jest bardzo rozmaity i ma duże znaczenie przy odróżnianiu gatunków.

Najczęściej w wyrośniętym liściu typowej postaci wyróżnia się blaszkę i ogonek. Blaszka

liściowa, najistotniejsza część liścia, jest to rozszerzona i spłaszczona część liścia,
o bardzo różnorodnych kształtach i różnej wielkości.

Rys. 2. Kształty liści pojedynczych i złożonych [1, s.11]

Ogonek liściowy, na którym osadzona jest blaszka, może być długi lub krótki, cienki lub

gruby, kanciasty, obły, spłaszczony lub rynienkowaty. Nasada ogonka liściowego łączy
bezpośrednio ogonek z łodygą.

Liście mające ogonki nazywamy ogonkowymi, a pozbawione ich – siedzącymi.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

19

Rys. 3. Rodzaje nasad liści [1, s. 12]

Przylistki są to niewielkie, łuskowate lub listkowate utwory, widoczne z obu stron nasady

ogonka. Są one przyrośnięte do ogonka albo do pędu. Utrzymują się do końca okresu
wegetacyjnego lub opadają wkrótce po rozwinięciu się liści, u niektórych roślin zamieniają
się w ciernie [14, s. 64].

Bardzo różnie i typowo dla danego gatunku ukształtowany jest brzeg liścia. Może on być

całkowicie gładki, piłkowany, ząbkowany itp.

Rys. 4. Rodzaje brzegów liści [1, s. 12]

Bardzo zróżnicowane są także wiązki przewodzące liścia, czyli unerwienie.

Np. w liściach pierzastych rozróżnia się silny nerw główny, z którego wychodzą nerwy
boczne, rozprzestrzeniające się wewnątrz blaszek poszczególnych listków. Liście roślin
jednoliściennych nie mają nerwu głównego. Nerwy przebiegają niemal równolegle od
podstawy do końca liścia (unerwienie równoległe), niekiedy między nerwami istnieją
delikatne poprzeczne połączenia.

Rys.5. Rodzaje unerwień blaszki liściowej [1, s. 12]

Ważnym kryterium określającym gatunek rośliny jest także rodzaj i sposób, w jaki liście

osadzone są na łodydze oraz ich pozycja względem innych liści. Istotne jest czy z jednego
węzła wyrasta jeden czy kilka liści. W pierwszym przypadku mówimy o skrętoległym

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

20

ustawieniu liści, w drugim o naprzeciwległym lub okółkowym ustawieniu liści. Przy
równolegle przebiegającym naprzeciwległym ustawieniu liści wszystkie pary liści na jednej
gałęzi znajdują się w jednej płaszczyźnie, przy nakrzyżległym – oś pary liści jest pod kątem
90

°

przekręcona w stosunku do leżących poniżej [1, s. 12–15].

Rys. 6. Rodzaje ułożenia liści [1, s.12]

Najważniejsze gatunki drzew leśnych

Rodzina: Sosnowate
Sosna pospolita (Pinus sylvestris)

−

Drzewo o wysokości 20–40 m.

−

Korona u młodych osobników jest stożkowata, u starszych szeroko,
zaokrąglona lub parasolowata.

−

Pień prosty w postaci strzały; pokryty w dolnej części grubą spękaną
korowiną brunatnoszarą, w środkowej i górnej części cienką, czerwono

ż

ółtą, łuszczącą się cienkimi płatami.

−

Pędy nagie zielonkawe, potem szarobrązowe.

−

Pączki skupione wyłącznie na szczycie pędów, jajowate, wydłużone,
ostre, nieodżywiczone, czerwonobrązowe.

−

Igły zebrane po 2 na krótkopędach, długości 4–7 cm, często skręcone
wokół własnej osi długiej, z nalotem woskowym na powierzchni.
Trwałość igieł do 3 lat.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe – gatunek jednopienny.

−

Szyszki bardzo zmienne, długości 2,5–7cm, o wąskich i sztywnych łuskach,
dojrzewające w drugim roku po kwitnieniu. Tarczki matowe, szare, od płaskich
do stożkowo uwypuklonych.

−

Siewki – część podliścieniowa zielona, 15–30 mm; 5–7 liścieni, dł. ok. 20 mm,
sinozielone, trójkątne w przekroju, ustawione promieniście; z pąka szczytowego
już w pierwszym roku wyrasta młody pęd z igłami młodocianymi (20–30 mm
dł.), drobno piłkowanymi.

−

Kwitnie w maju, jednocześnie z rozwojem pędów.

−

Gatunek wiatropylny.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

21

Świerk pospolity (Picea abies)

−

Drzewo do około 50 m wysokości.

−

Korona stożkowata z odstającymi lub słabo zwieszającymi się
gałęziami.

−

Pień ma strzałę prostą, wyraźnie wykształcona do samego wierzchołka.
Kora barwy czerwonobrązowej, łuszcząca się okrągławymi odstającymi
płatami.

−

Pędy nagie lub słabo owłosione, żółte, żółtobrązowe, bruzdowane.

−

Pączki jajowato-stożkowate, zaostrzone, czerwonawe lub brązowe,
pozbawione żywicy, zwykle po 3 na wierzchołkach pędów.

−

Igły długości 1–2,5 cm, ciemno zielone i połyskujące, kłujące.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe – gatunek jednopienny.

−

Szyszki duże, 10–15(20) cm, początkowo ustawione pionowo do
góry, po dojrzeniu w pierwszym roku zwisające.

−

Siewki – część podliścieniowa brązowozielona, ok. 30mm dł.; 7–10 liścieni,
15mm dł., trójkątne w przekroju, na bokach białe cętki; pierwsze igły dł.10mm,
ostro zakończone, piłkowane, z białymi plamkami z boku.

Jodła pospolita (Abies alba)

−

Drzewo wysokości 40–50 m.

−

Korona w młodości stożkowata, w starszym wieku walcowata. W wyniku
szybszego przyrostu gałęzi bocznych, a zahamowaniu pędu głównego, tworzy
się tzw. bocianie gniazdo.

−

Pień prosty, tworząc wyraźna strzałę, która dobrze oczyszcza się z gałęzi.
Kora za młodu gładka, białoszara, w późniejszym wieku spękana niezbyt
regularnie w prostokątne płytki tworzące korowinę. W korze występują
pęcherze żywiczne.

−

Młode pędy gładki, szare, owłosione.

−

Pączki jajowate bez żywicy, brązowe.

−

Igły płaskie, długości 1,5–3 cm, z 2 białymi paskami nalotu
woskowego od spodu. Wierzchołki igieł wcięte.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe – gatunek jednopienny.

−

Szyszki wzniesione pionowo ku górze, długości 10–15cm, rozpadają się na
gałęziach, pozostawiając trzpienie.

−

Siewki – część podliścieniowa dł. 30–40 mm, zielone do brązowych; 6–7
liścieni, spłaszczonych, tępo zakończonych, ok. 30 mm dł., ciemnozielone, na
wierzchniej stronie dwa białe paski; pierwsze igły dł. 10 mm, dwa białe paski
od spodu, ułożone horyzontalnie.

Modrzew europejski (Larix decidua)

−

Wysokość do 40 m.

−

Korona luźna, stożkowata.

−

Kora szarobrązowa.

−

Igły miękkie, jasnozielone, zrzucane jesienią.

−

Kwiaty męskie okrągłe, żółte, a żeńskie – szyszeczkowate,
jajowate, fioletowoczerwone.

−

Owoce – małe, pionowo osadzone, brązowe, jajowate szyszki.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

22

−

Siewki – część podliścieniowa 20–30 mm dł., czerwonawa; 5–6 liścieni,
15–20 mm, równowąskie, trójkątne w przekroju, jasnozielone, białe plamki
na górnej stronie; pierwsze igły podobne do liścieni, skierowane skośnie do
góry, na łodyżce ustawione skrętolegle, od spodu białe plamki.

Jedlica zielona (Pseudotsuga menziesii)

−

Osiąga wysokość do 10 m.

−

Korona smukła, stożkowata, intensywnie zielona.

−

Kora szarobrązowa, początkowo gładka, później bruzdowata i łuszcząca się.

−

Igły do 3,5 cm długości, proste, giętkie, spłaszczone, bardzo żywiczne.

−

Kwiaty męskie żółte osadzone w rozwidleniach pędów, żeńskie – purpurowe,
na szczytach gałązek.

−

Owoce – jasnobrązowe, zwisające szyszki z charakterystycznymi,
opatrzonymi długim wyrostkiem łuskami okrywowymi.

−

Siewki – część podliścieniowa 25–35 mm dł., purpurowa z zielonkawym
odcieniem; 5–12 liścieni, 20 mm dł., trójkątne w przekroju, ostro
zakończone, na bokach białe plamki; pierwsze igły ok. 20 mm dł., pod
spodem z dwoma jasnymi paskami wzdłuż brzegów, skierowane do góry,
ustawione naprzemianlegle.

Rodzina: Cisowate
Cis pospolity (Taxus baccata)

−

Wysokość do 20m.

−

Korona początkowo stożkowata, później mniej regularna, miotlasta.

−

Kora szarobrązowa, dość gładka.

−

Igły w dwóch szeregach, miękkie, nie kłujące, ciemnozielone od góry,
jasnozielone od spodu, 2–3,5 cm długości.

−

Kwiaty męskie – żółte kwiatostany w rozgałęzieniach; żeńskie – zielone;
gatunek dwupienny.

−

Owoce – nasiona z czerwoną otoczką z pyłkiem nasiennym w środku.

−

Siewki – część podliścieniowa 30–50 mm dł.; liścienie dwa, 15–25mm
dł., wydłużony kształt, tępo zakończone, przy nasadzie zwężone;
pierwsze igły ok. 20 mm dł., osadzone w 3–4 parach po dwie
naprzeciwlegle.

−

Kwitnie marzec-kwiecień.

−

W Polsce spotykane w formie krzewiastej do 10m wysokości.

−

Gatunek chroniony.

Rodzina: Wierzbowate
Topola czarna (Populus nigra)

−

Wysokość do 35 m.

−

Korona wąska, stożkowata lub kopulasta.

−

Pień u młodych drzew okryty gładką, żółtoszarą lub szarobiałą korą,

która wcześniej pęka i ciemnieje.

−

Liście na długopędach szerokotrójkątne, o nasadzie szerokoklinowatej,
z równomiernie zwężonym wierzchołkiem, 5–10 cm długości.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” – gatunek dwupienny.

−

Owoce – torebki.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

23

−

Siewki – część podliścieniowa 5–20 mm dł., czerwonawa; liścienie łopatkowate, 2–4mm
ś

rednicy, nagie, pod spodem jaśniejsze niż z wierzchu; pierwsze liście naprzeciwległe,

8mm dł., całobrzegie, eliptyczne, jasnozielone.

−

Kwitnie w kwietniu, przed rozwojem liści.

−

W Polsce rośnie w łęgach topolowo-wierzbowych.

Topola osika (Populus tremula)

−

Drzewo do 20 m wysokości.

−

Korona luźna, niewielka.

−

Pień u młodych osobników okryty gładką, szarozieloną korą,
u drzew starszych kora pęka podłużnie i ciemnieje.

−

Długopędy nagie lub okryte nietrwałym kutnerem.

−

Liście okrągławe, lekko zaostrzone, zrzucane na zimę.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe zebrane w „kotki” – gatunek dwupienny.

−

Owoce – długie, gruszkowate torebki.

−

Siewki – jak u topoli czarnej.

−

Kwitnie marzec–kwiecień, przed rozwojem liści.

Rodzina: Brzozowate
Brzoza brodawkowata (Betula pendula)

−

Drzewo do ok. 30m wysokości.

−

Korona umiarkowanie rozłożysta.

−

Kora biała, łuszcząca się okrężnie, na starych pniach spękana
i czarna.

−

Końce starszych gałęzi zwisające.

−

Pędy pokryte brodawkami (zwłaszcza długopędy).

−

Liście trójkątne lub romboidalne, dł. 3–7 cm, nagie, podwójnie
piłkowane, opadające na zimę.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w kotki – gatunek jednopienny.

−

Owoce – oskrzydlone orzeszki.

−

Siewki – część podliścieniowa 8–12 mm, czerwona, w górnej części gęsto
owłosiona; liścienie eliptyczne, 3–4 mm dł., zielone, nagie; pierwsze liście
naprzemianległe, ok. 7 mm dł., obustronnie owłosione.

−

Kwitnie w kwietniu, równocześnie z rozwojem liści.

Grab zwyczajny (Carpinus betulus)

−

Drzewo do 25m wysokości.

−

Korona ciemnozielona, gęsta, regularna, kopulasta.

−

Kora cienka, szara, matowa.

−

Liście jajowate, podwójnie piłkowane, zrzucane na zimę.

−

Kwiatostany męskie i żeńskie w postaci zwisających kotek.

−

Owoce – niełupki z trójklapowym skrzydłem.

−

Siewki – część podliścieniowa krótka (4–6 mm), rzadko owłosiona,
zielonkawa; liścienie 10–12 mm dł., odwrotnie jajowate, z widocznym
unerwieniem, ciemnozielone; pierwsze liście naprzemianległe, 15–25 mm dł.,
piłkowane, z ostrym ząbkiem.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

24

Olsza czarna (Alnus glutinosa)

−

Drzewo maksymalnie do ok. 40 m wysokości.

−

Korona stożkowata, ciemnozielona.

−

Wyraźnie

wykształcony

pień,

widoczny

aż

do

wierzchołka korony.

−

Kora prawie czarna, często spękana.

−

Młode pędy i liście lepkie.

−

Pączki osadzone na krótkich (3–4 mm) trzonkach.

−

Liście odwrotnie jajowate, na szczycie wycięte lub zaokrąglone, 4–14cm dł,.

−

Brzeg liścia płytko klapowany i grubo ząbkowany.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w kotki – gatunek
jednopienny.

−

Owoce – wąsko oskrzydlone orzeszki.

−

Siewki – liścienie jajowate, 6–7 mm dł., ciemnozielone,
nagie; pierwsze liście naprzemianległe, 10–15 mm dł., eliptyczne, wcięte
w górnej części, z dwiema lub trzema klapami, rzadko owłosione.

Rodzina: Bukowate
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)

−

Drzewo do 45 m wysokości.

−

Korona szeroka, kopułowata, powstaje z regularnie
rozmieszczonych rzędów konarów.

−

Kora popielato-szara, gładka.

−

Pączki duże, wrzecionowate, okryte licznymi brązowymi
łuskami delikatnie owłosionymi.

−

Liście pojedyncze, jajowate lub eliptyczne do 10cm dł.,
całobrzegie lub odlegle słabo ząbkowane.

−

Młode liście, a u starszych brzeg blaszki liściowej oraz
ogonek opatrzone długimi, jedwabistymi włoskami.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny.

−

Owoce – trójgraniaste orzechy, zwane bukwią, osadzone po dwa
w miseczkach owocowych pokrytych miękkimi, kolczastymi wyrostkami.

−

Siewki – liścienie charakterystyczne, nerkowate, szerokość większa niż długość, białe od
spodu, z wierzchu błyszczące, zielone; z pączka pomiędzy liścieniami wyrasta gęsto
owłosiony pęd z dwoma liśćmi, ułożonymi naprzemianlegle, 40mm dł.

Dąb szypułkowy (Quercus robur)

−

Drzewo do 42 m wysokości.

−

Maksymalny obwód do 6–7 m.

−

Korona otwarta, majestatyczna.

−

Korowina gruba i głęboko spękana.

−

Pąki

pięciograniaste,

okryte

brązowymi,

czarno

obrzeżonymi łuskami.

−

Liście pojedyncze, odwrotnie jajowate do 14 cm dł., klapowane,
o klapach tępych, całobrzegich, skórzaste, o nasadzie uszkowatej
lub sercowato wyciętej.

−

Nerwy drugiego rzędu dochodzą do klap i zatok.

−

Ogonki liściowe poniżej 1 cm dł.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

25

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny.

−

Owoce – orzechy (1,5–3 cm dł.), zwane żołędziami, zielonawo podłużnie
prążkowane, osadzone pojedynczo w zdrewniałej miseczce na szypułkach do
8 cm dł.

−

Siewki – liście dł. 30–80 mm, zaczerwienione przy nasadzie, odwrotnie
jajowate, klapowane, z przylistkami i widocznym unerwieniem; na rzadko
owłosionej łodyżce wyrastają podłużne listki dolne, jak u dębu
bezszypułkowego.

Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea)

−

Drzewo do 35 cm wysokości.

−

Korona szerokojajowata, rozpostarta, szczególnie w górnej
części.

−

Korowina drobno i płytko spękana.

−

Pąki jajowate, okryte brązowymi, obrzeżonymi łuskami.

−

Liście pojedyncze, odwrotnie jajowate do 12 cm dł., klapowane,
o klapach tępych, całobrzegich, o nasadzie klinowatej.

−

Nerwy drugiego rzędu dochodzą do klap.

−

Ogonki liściowe powyżej 1cm dł.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny.

−

Owoce – orzechy (żołędzie – 2–2,5 cm dł.) osadzone pojedynczo w zdrewniałej
miseczce na szypułkach do 1cm dł. lub siedzące.

−

Siewki – liście żółtawozielone lub oliwkowobrązowe, eliptyczne, regularnie
klapowane, z przylistkami; na rzadko owłosionej łodyżce wyrastają podłużne
listki, 4–7 par.

Rodzina: Lipowate

Lipa drobnolistna (Tilia cordata)

−

Wysokość do 35 m.

−

Korona stożkowata, zaokrąglona.

−

Pędy zwykle nagie.

−

Liście (3–7 cm dł.) pojedyncze, nagie poza kępkami brązowych
włosków w kątach nerwów.

−

Nasady liści sercowate, brzegi piłkowane.

−

Kwiaty obupłciowe, żółtawe, zebrane po 4–16 w wierzchotki, często
wzniesione.

−

Owoce – orzeszki, 6–8 mm średnicy, bez żeber, zwykle jednonasienne.

−

Siewki – liścienie o charakterystycznym palczasto klapowanym kształcie,
ciemnozielone; pierwsze liście dł. ok. 30 mm, brzegi piłkowane, przylistki.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

26

Lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos)

−

Drzewo do 40 m wysokości.

−

Korona kopułowata, zaokrąglona.

−

Pędy za młodu zwykle owłosione.

−

iście o sercowatej nasadzie (6–15 cm dł.) pojedyncze,
owłosione obustronnie lub tylko od spodu.

−

W kątach nerwów białawe kępki włosków.

−

Kwiaty obupłciowe, żółtawe, zebrane po 1–6 w zwisające
wierzchołki.

−

Owoce – orzeszki, 8–10 mm średnicy, z wyraźnymi
ż

ebrami i 1–2 nasionami.

−

Siewki – liścienie dłoniasto klapowane, ok. 25 mm dł., ciemnozielone,
owłosione; pierwsze liście podobne do liści starszych, 30–45 mm dł., o zaostrzonych
wierzchołkach, brzegi piłkowane.

Rodzina: Klonowate
Klon jawor (Acer pseudoplatanus)

−

Do 35m wysokości.

−

Korona gęsta, ciemnozielona, szeroko rozpostarta.

−

Pędy nagie z zielonymi pączkami.

−

Liście nakrzyżległe, dł. 10–20 cm, z 3–5 klapami.

−

Brzegi klap karbowano-piłkowane.

−

Liście od spodu sinawe.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek jednopienny), zielonkawo-
ż

ółte, zebrane w zwisające wiechy.

−

Owoce – skrzydlaki, ustawione pod kątem ostrym.

−

Siewki – liścienie języczkowato wydłużone, 30–40 mm dł., tępo
zakończone, siedzące z widocznymi nerwami, zielone; pierwsze liście
naprzeciwległe, ok. 45 mm dł., sercowate, ostro zakończone, piłkowane.

Klon zwyczajny (Acer platanoides)

−

Drzewo do 30 m wysokości.

−

Korona szeroka, okrągława lub parasolowato sklepiona.

−

Pędy nagie z czerwono-brązowymi pączkami.

−

Liście nakrzyżległe, pojedyncze, długość 10–20 cm, klapowane.

−

Klapy odlegle ząbkowane.

−

Ogonki liściowe z sokiem mlecznym.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek jednopienny), zielonkawo-żółte,
zebrane w podbaldachy.

−

Owoce – skrzydlaki, szeroko rozwarte.

−

Siewki – liścienie języczkowato wydłużone, 30–40 mm dł., tępo zakończone,
z widocznymi nerwami, zielone, nie mają owłosienia; pierwsze liście
naprzeciwległe, dł. 40 mm, sercowate, słabo wykształcone klapy.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

27

Rodzina: Wiązowate
Wiąz pospolity (Ulmus minor)

−

Drzewo do ok. 35 m.

−

Korona smukła, ma pokrój nieregularny stożkowaty do
okrągłego, rozłożysta.

−

Liczne odrośla korzeniowe u podstawy pnia.

−

Pędy nagie, czasem z korkowymi listwami.

−

Pąki nagie, ciemnobrązowe, ostre.

−

Liście 5–10 cm długości, z kępkami włosków w kątach nerwów.

−

Ogonki liściowe długości 0,8–1,5 cm.

−

Kwiaty obupłciowe, zebrane w pączki osadzone na szypułkach
długości 0,1–0,2 cm.

−

Owoce – oskrzydlone orzeszki umieszczone ekscentrycznie, brzeg
skrzydełka nieorzęsiony.

−

Siewki – 2 liścienie, 10 mm dł., odwrotnie jajowate, brzegi owłosione; pierwsze liście
naprzeciwległe, 35 mm dł., eliptyczne, piłkowane na brzegu, przylistki.

Rodzina: Oliwkowate
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)

−

Drzewo do 30–45 cm wysokości.

−

Korona wysoka, smukła.

−

Pędy nagie, zielono-szare z czarnymi paczkami.

−

Liście nieparzysto pierzaste, 7–11 listków, długość 5–10 cm.

−

Listki wąsko jajowate.

−

Kwiaty poligamiczne (może występować dwupienność), bez
okwiatu, zebrane w wiechy.

−

Owoce – pojedyncze skrzydlaki, długość 2,5–5 cm.

−

Siewki – liścienie ok. 50 mm dł., cienkie, eliptyczne, z widocznym
unerwieniem, z wierzchu ciemno-, od spodu sinozielone, nagie; pierwsze
liście naprzeciwległe, pojedyncze, 20–35 mm dł., zielone, jajowate,
piłkowane, od spodu owłosione.

Najważniejsze gatunki krzewów leśnych

Rodzina: Cyprysowate
Jałowiec pospolity (Juniperus communis)

−

Wysokość do ok. 14 m.

−

Bardzo zmienne ułożenie pokroju i pędów (wyprostowane,
zwisające).

−

Igły ułożone w okółkach po 3, długość 1–1,5 cm, ostro
zakończone, kłujące z białym paskiem po górnej stronie.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe – gatunek dwupienny (zdarzają
się osobniki jednopienne).

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

28

−

Szyszkojagody kuliste, 0,5–0,9 cm, przed dojrzeniem zielone, po dojrzeniu
granatowoczarne, pokryte nalotem woskowym.

−

Najczęściej rośnie na siedliskach ubogich i suchych.

Rodzina: Wierzbowate
Wierzba iwa (Salix caprea)

−

Wysokość ok. 15 m (może przybierać formę drzewa).

−

Młode pędy pokryte szarym kutnerem, starsze nagie,
czerwonobrązowe u okazów męskich, szarozielone
u żeńskich.

−

Liście eliptyczne, do ok. 10 cm długości, lekko
pomarszczone,

całobrzegie

lub

nieregularne

ząbkowane, od spodu kutnerowato, szaro owłosione.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” – gatunek dwupienny.

−

Owoce – torebki.

−

Kwitnie przed rozwojem liści, marzec–kwiecień.

−

Cenny gatunek dla pszczelarstwa.

Rodzina: Brzozowate
Leszczyna pospolita (Corylus avellana)

−

Wysokość do 5 m.

−

Młode pędy gruczołowato owłosione.

−

Pączki zaokrąglone, okryte zielonymi, wąsko obrzeżonymi łuskami,
owłosione.

−

Liście pojedyncze do 13 cm długości, okrągłe lub jajowate, krótko
zaostrzone, o nasadzie sercowatej, miękko owłosione, zwłaszcza od
spodu.

−

Brzegi blaszki liściowej nierówno, potrójnie lub poczwórnie ząbkowany.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe – męskie zebrane w „kotki”, żeńskie
niepozorne – gatunek jednopienny.

−

Owoce – orzechy, do 2 cm długości, otoczone listkowatą okrywą,
osadzone po 1–4.

−

Kwitnie luty–marzec.

−

Zwykle występuje na glebach żyznych i dostatecznie wilgotnych.

Rodzina: Różowate
Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)

−

Wysokość do 15 m (może przybierać formę drzewa).

−

Korona luźna, parasolowato rozpostarta.

−

Pień prosty, czasem lekko pokrzywiony, pokryty
szaroniebieską korą, obrywającą się pierścieniowato,
u starych drzew szorstką.

−

Na młodych gałęziach białawe pąki, gęsto owłosione.

−

Liście złożone, nieparzystopierzaste, składają się z 6–7 par
listków lancetowatych, do 5,5 cm długości, po spodniej
stronie lekko owłosione wzdłuż nerwów.

−

Brzegi liści regularne piłkowate.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

29

−

Kwiaty tworzą liczne wzniesione baldachy złożone z kremowobiałych kwiatów
z zaokrąglonymi płatkami, żółtymi pręcikami i słupkiem.

−

Owoce, małe, okrągłe, jabłkowate, jasnoczerwone, pozostają całą
zimę na drzewie.

−

Kwitnie w maju.

−

W Polsce w lasach na niżu, w górach po piętro kosodrzewiny.

Malina właściwa (Rubus idaeus)

−

Wysokość: 2 m.

−

Pędy jednoroczne prosto wzniesione do góry, w następnym roku
wydłużają się rózgowato i łukowato zwieszają.

−

Młode pędy obłe, oszronione, w dolnej części pokryte licznymi kolcami.

−

Liście 3–5 listkowe, z wierzchu nagie, pod spodem biało kutnerowato
owłosione, brzegi ostro piłkowane, listki szczytowe jajowate do
lancetowatych, boczne listki siedzące.

−

Kwiaty białe, zwykle zwisłe, zebrane w luźne grona albo wiechy.

−

Owoce – zbiorowe, z licznych czerwonych, puszysto owłosionych,
małych pestkowców, aromatyczny, jadalny.

−

Kwitnie maj–sierpień.

−

Rośnie w lasach, zaroślach, na zboczach dolin, preferuje luźne, niezbyt
suche gleby.

Jeżyna fałdowana (Rubus plicatus)

−

Pędy długie, szeroko rozkładające się pokryte
silnymi, zakrzywionymi kolcami.

−

Liście złożone z 3–5 pofałdowanych listków;
ogonki kolczaste.

−

Kwiaty białe lub zaróżowione, w niewielkich
gronach.

−

Owoce czarne, błyszczące, smaczne.

−

Kwitnie czerwiec–lipiec.

Śliwa tarnina (Prunus spinosa)

−

Wysokość: do 4 m.

−

Liczne odrosty korzeniowe.

−

Pędy czerwonobrunatne lub szaroczarne, z licznymi cierniami,
lekko orzęsione.

−

Liście podłużne, eliptyczne lub łopatkowate, 2–4 cm długości,
piłkowane, skąpo owłosione, matowo zielone.

−

Kwiaty obupłciowe, pojedyncze, białe, pachnące migdałami.

−

Owoce – kuliste, ciemnogranatowe pestkowce z woskowym nalotem, do 1,5 cm średnicy,
jadalne.

−

Kwitnie kwiecień–maj.

−

W Polsce pospolicie na obrzeżach lasów, słonecznych zboczach, na niżu i w niższych
położeniach górskich.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

30

Czeremcha pospolita (Prunus padus)

−

Wysokość: do 15 m (może przybierać formę drzewa)

−

Korona gęsta, rozłożysta.

−

Kora gładka, błyszcząco szara, odrywa się pierścieniowato.

−

Liście eliptyczne, ostro piłkowane, krótko zaostrzone,
obustronnie matowe, ciemnozielone, 6–12 cm długości.

−

Kwiaty obupłciowe, pachnące, białe, skupione w giętkich,
zwisających gronach, 1,5 cm średnicy.

−

Owoce – małe, kuliste, czarne pestkowce, o jasnym miąższu,
0,6–0,8 cm średnicy.

−

Kwitnie kwiecień–maj.

−

W Polsce spotykana na siedliskach łęgowych, nad brzegami wód
na niżu i w niższych położeniach górskich.

Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna)

−

Wysokość: do 8m (może przybierać formę drzewa).

−

Młode gałązki brunatnozielone, później szare, skąpo owłosione,
z prostymi cierniami.

−

Liście pojedyncze, szerokojajowate lub rombowate, 3–7-klapowe,
głęboko wcięte, całobrzegie, 8 cm długości.

−

Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona.

−

Owoce – wielkości grochu, kuliste lub jajowate, czerwone, z jedną
pestką, do 10 mm średnicy.

−

Kwitnie w maju.

−

W Polsce na niżu, rzadko w górach: w lasach, zaroślach.

Rodzina: Gązewnikowate
Jemioła pospolita (Viscum album)

−

Wysokość: do 1 m.

−

Półpasożyt,

prawie

kulisty,

widlasto

rozgałęziony, zimozielony.

−

Krótki,

gruby

pień

z

ż

ółtawozielonymi

gałązkami.

−

Liście wąskie, języczkowate, całobrzegie, naprzeciwlegle, skórzaste, żółtozielone.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane po 3–5 w podbaldachy, w kątach liści.

−

Owoce – nibyjagody, wielkości grochu, białe lub żółtawe, śluzowaty miąższ.

−

Kwitnie luty–marzec.

−

Pospolity gatunek w całej Polsce na drzewach liściastych.

Rodzina: Trzmielinowate
Trzmielina pospolita (Euonymus europaeus)

−

Wysokość: do 10 m.

−

Gałęzie bardzo gęste, promieniście odrastające, z szaro- lub
czerwonobrunatną korą.

−

Młode gałązki zielonobrunatne, nagie.

−

Liście pojedyncze, eliptyczne, ułożone nakrzyżlegle, brzeg drobno
karbowano-piłkowany, 3–8 cm długości.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

31

−

Kwiaty obupłciowe, żółtozielone, zebrane po 3–9 w pozorne
baldaszki lekko zwisające, 8–10 mm średnicy.

−

Owoce – czterokomorowe torebki, różowe, 2–4 nasienna,
1–1,5 mm długości.

−

Nasiona jajowate, otoczone mięsistą pomarańczową osnówką,
6–7 mm długości.

−

Kwitnie w maju.

−

W Polsce pospolita, głównie na glebach żyznych i wilgotnych.

Rodzina: Szakłakowate
Szakłak pospolity (Rhamnus catharticus)

−

Wysokość: 3 m.

−

Młode pędy owłosione, starsze nagie, często zakończone
cierniem.

−

Liście naprzeciwległe, eliptyczne, na brzegu delikatnie,
regularnie piłkowane, 4–8 cm długości.

−

Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane po 2–8 w pozornych
baldaszkach, zielonkawe.

−

Owoce – kuliste, wielkości grochu, czarne pestkowce, gorzkie.

−

Kwitnie maj–czerwiec.

Kruszyna pospolita (Frangula alnus)

−

Wysokość: 1–3 m.

−

Nieciernisty, luźno rozgałęziony.

−

Młode pędy owłosione, starsze nagie.

−

Liście skrętolegle, eliptyczne, całobrzegie, z 7–9 parami

łukowatych nerwów, 4–12 cm długości.

−

Kwiaty obupłciowe, zebrane po 2–6 w pozornych baldaszkach,
w pachwinach liści, zielonkawe.

−

Owoce – kuliste, czarne pestkowce.

−

Kwitnie maj–czerwiec, dojrzewanie owoców we wrześniu.

−

Pod częściową ochroną.

Rodzina: Przewiertniowate
Kalina koralowa (Viburnum opulus)

−

Wysokość: 4–5 m.

−

Pędy nagie, szare.

−

Pączki chronione łuskami.

−

Liście naprzeciwległe, z 3–5 klapami, na brzegu nieregularne
ząbkowane, do 12 cm długości, na ogonkach gruczołki.

−

Kwiaty obupłciowe, białe, pięciokrotne w luźnych, obficie
rozgałęzionych podbaldachach, na brzegach duże kwiaty płonne,
promieniste.

−

Owoce – kuliste, soczyste, czerwone pestkowce.

−

Kwitnie maj–czerwiec.

−

W Polsce pospolita w wilgotnych olsach i łęgach, na glebach
bogatych w próchnicę i wapń.

−

Gatunek chroniony.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

32

Rodzina: Wrzosowate
Różanecznik żółty (Rhododendron luteum)

−

Wysokość: do 4 m.

−

Młode pędy gruczołowato owłosione i lepkie.

−

Liście

sezonowe,

szczeciniasto

owłosione,

lancetowato-

łopatkowate, na brzegu ząbkowane, 12 cm długości.

−

Kwiaty

obupłciowe,

zebrane

po

7–12

w

zwartych

baldachopodobnych wiechach, złocistożółte, silnie pachnące,
z zewnątrz owłosione.

−

Owoce – wydłużona, zdrewniała torebka, długość 2–3 cm.

−

Kwitnie przed rozwojem liści w maju.

−

W Polsce bardzo rzadko.

−

Gatunek chroniony.

[Wszystkie rysunki znajdujące się
w tym rozdziale pochodzą z 1, 2, 15,
17 i 19]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czym różnią się drzewa od krzewów?

2.

Jakie części można wyróżnić w budowie drzewa i krzewu?

3.

Jakie możemy wyróżnić pokroje drzew?

4.

Jakie możemy wyróżnić kształty liści?

5.

Jak rozpoznajemy gatunki drzew z rodziny sosnowatych?

6.

Jak rozpoznajemy gatunki krzewów z rodziny różowatych?

7.

Jak rozpoznajemy chronione gatunki drzew i krzewów leśnych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz kształty koron drzew leśnych do odpowiednich liści.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

33

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z zielnikami, atlasami roślin, planszami pomocnymi przy wykonaniu
ć

wiczenia,

3)

rozpoznać drzewa leśne po liściach i koronach na podstawie rysunków,

4)

połączyć odpowiednie korony i liście drzew leśnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik drzew leśnych,

−

atlas drzew leśnych,

−

plansze poglądowe,

−

karta ćwiczeń,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj i scharakteryzuj siewki drzew leśnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z planszami poglądowymi na temat siewek drzew leśnych,

3)

rozpoznać siewki drzew leśnych na podstawie rysunków,

4)

scharakteryzować siewki drzew leśnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze poglądowe siewek drzew leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

34

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj na podstawie rysunków krzewy leśne oraz je scharakteryzuj.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z zielnikami, atlasami roślin, planszami poglądowymi na temat krzewów
leśnych,

3)

rozpoznać krzewy leśne na podstawie rysunków,

4)

scharakteryzować krzewy leśne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik krzewów leśnych

−

atlas krzewów leśnych,

−

plansze poglądowe,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić różnice między drzewami i krzewami?

2)

wymienić części budowy drzew i krzewów?

3)

wymienić pokroje drzew?

4)

wymienić kształty liści?

5)

wymienić gatunki drzew z rodziny sosnowatych?

6)

wymienić gatunki krzewów z rodziny różowatych?

7)

wymienić chronione gatunki drzew i krzewów leśnych?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

35

4.3. Ptaki leśne

4.3.1. Materiał nauczania

Na Ziemi żyje ok. 9000 gatunków ptaków; są to gatunki zarówno lądowe, jak

i wodne. Znajdziemy wśród nich dobrych lotników, którzy dysponują doskonałym aparatem
lotnym oraz nieloty jak struś, pingwin czy kiwi.

Ptaki mają najbardziej wydajne płuca w królestwie zwierząt. Gdy oddychają, powietrze

nie jest wdychane do pęcherzyków płucnych, lecz dostaje się do worków powietrznych. Przy
wydechu przechodzi po raz drugi przez płuca i ponownie oddaje tlen. Dzięki temu ptakom
w czasie lotu nie brakuje tchu i wiele z nich może sobie pozwolić na śpiew w locie.

Organizm ptaka funkcjonuje w temperaturze podobnej jak u ssaków. U niektórych

gatunków temperatura ciała wynosi 44

°

C. Tak wysoką temperaturę ptaki utrzymują dzięki

upierzeniu. Mogą one zależnie od potrzeby, napuszyć pióra, ułożyć je ciasno lub nastroszyć,
ż

e wiatr chłodzi im skórę. Wiele ptaków regularnie natłuszcza lub pudruje pióra, co sprawia,

ż

e w czasie deszczu woda spływa po nich kroplami, a po nurkowaniu ptak pozostaje suchy.

Pióra wykluczają jednak istnienie gruczołów potowych. Dlatego ptaki nie pocą się w upały,
lecz zieją z otwartymi dziobami. Niektóre gatunki w czasie snu mogą dostosować temperaturę
ciała do otoczenia, podobnie jak gady – ich przodkowie – i dzięki temu zaoszczędzić cenną
energię. Poza tym spalają one w okresie głodu nie tłuszcz, lecz białko swoich mięśni.

Grube warstwy tłuszczu byłyby zbyt dużym obciążeniem przy lataniu, więc niewiele

ptaków gromadzi zapasy tłuszczu w swoich organizmach, a raczej gromadzą one pożywienie.
Tak samo ciężki szkielet byłby dużym utrudnieniem podczas lotu, więc ptaki mają puste
w środku kości, co m. in. powoduje, że staje się on lżejszy.

Dzięki zdolności do szybkiego trawienia ptaki mają również zdolność do szybkiej

regeneracji utraconej masy ciała. Ptaki nie mają pęcherza moczowego, mocz zagęszcza się do
postaci krystalicznej papki, która jest wydalana.

Obserwuje się u nich ogromną łatwość w przystosowaniu się do rozmaitych warunków.

Znane są owoco-, ziarno-, nektaro- i owadojady, a także drapieżniki, które różnią się
metodami i obiektem polowania. Są wśród nich łowcy ryb, ptaków, a nawet nietoperzy.
Niektóre, jak sępy, zjadają padlinę. W zasadzie przeważa pożywienie zwierzęce, ubogie
w błonnik i łatwe w trawieniu.

Większość ptaków to wiecznie ruchliwe, bardzo aktywne stworzenia z wyczulonymi

zmysłami i szybkim refleksem. Przede wszystkim ptaki mają zadziwiające oczy. Mały ptak
widzi mniej więcej tak jak człowiek, chociaż jego oko, podobne do kamery małoobrazkowej,
przyjmuje mniej informacji niż oko dużego ptaka, które można porównać do kamery
wieloobrazkowej. Sowy, oprócz oczu wyłapujących nawet najmniejsze ilości światła, mają
wyjątkowy słuch. Niektóre mogą w ciemności dogonić i złapać przemykającą mysz. Zmysł
powonienia u większości ptaków jest upośledzony. Zmysł smaku, przynajmniej
u owadożernych, jest słaby.

ś

ycie ptaków jest ściśle związane z porami roku: po okresie tokowania i tworzenia par

następuje czas wychowywania młodych, pierzenia się i okres spoczynku, a często jeszcze
czeka je wędrówka. Najbardziej widoczne są ptaki w okresie tokowania. Samiec zajmuje
zwykle takie terytorium, w którym jest dość pożywienia dla przyszłej rodziny. Z tego obszaru
przepędza inne samce swego gatunku. Inne gatunki ptaków, które nie stanowią bezpośredniej
konkurencji, są tolerowane. Na swym terytorium samiec stara się być jak najbardziej
widoczny. Ptaki łąkowe wzbijają się w powietrze, w tokowych lotach prezentują swój kunszt
latania i wydają różne dźwięki. Ptaki leśne wybierają często stałe miejsca śpiewów,
najczęściej na najwyższym drzewie. Inne mają odmienne sposoby: dzięcioły bębnią na

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

36

gałęziach, bekasy „beczą” w locie, bociany klekoczą, kaczory mają ozdobne upierzenie, paw
rozpościera wspaniały ogon itp. W czasie parzenia się samiec wskakuje na grzbiet samicy,
a kopulacja polega często na przelotnym zetknięciu obu kloak. Istnieją gatunki ptaków (nie
łączące się w małżeństwa), których samice szukają partnera na krótko, tylko do zapłodnienia.
Większość ptaków tworzy sezonowe małżeństwa – na okres jednego lata lub wychowania
młodych. Gdy para ptaków wychowuje młode, wydaje się, że partnerzy są sobie obcy, jedynie
przypadkowo spotykają się przy gnieździe. Tylko niektóre ptaki, jak kruki, wrony, orły
przednie, gęsi i łabędzie łączą się w pary na cale życie [12, s. 8–11].

Ochrona ptaków

Aktualna lista ptaków chronionych została określona w Rozporządzeniu Ministra

Ś

rodowiska z 28.09.2004 roku „w sprawie gatunków dziko żyjących zwierząt objętych

ochroną” (

Dz. U. Nr 220, poz. 2237)

. Ochroną ścisłą objęto prawie wszystkie ptaki

występujące w Polsce – z wyjątkiem 9 gatunków objętych ochroną częściową oraz 13
gatunków łownych.

Na ptaki łowne mogą polować tylko myśliwi zrzeszeni w Polskim Związku Łowieckim,

posiadający ważne zezwolenie na odstrzał.

Do ptaków objętych ochroną częściową zaliczono te gatunki, które przy dużych

zagęszczeniach mogą wyrządzać szkody gospodarce człowieka (np. w rolnictwie czy hodowli
ryb). W określonych przypadkach wojewoda może więc wydać zgodę na ich odstrzał.

Wszystkie pozostałe ptaki żyjące w Polsce objęte są ochroną ścisłą. W stosunku do tych

gatunków zabrania się:

−

zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, a także
posiadania żywych zwierząt;

−

zbierania, przetrzymywania i posiadania zwierząt martwych, w tym spreparowanych,

a także ich części i produktów ubocznych;

−

niszczenia ich jaj i postaci młodocianych;

−

niszczenia ich siedlisk i ostoi;

−

niszczenia ich gniazd, nor, lęgowisk i innych schronień;

−

wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj;

−

wyrabiania, posiadania i przechowywania wydmuszek;

−

preparowania martwych zwierząt lub ich części, w tym znalezionych;

−

zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny zwierząt żywych,
martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów ubocznych;

−

wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa zwierząt żywych, martwych,
przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów ubocznych;

−

umyślnego płoszenia i niepokojenia;

−

fotografowania, filmowania i obserwacji, mogących powodować płoszenie lub
niepokojenie określonych gatunków ptaków;

−

przemieszczania z miejsc regularnego występowania w inne miejsca;

−

przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych.

Na odstąpienie od powyższych zakazów (nawet dla celów naukowych, ochroniarskich

i w innych uzasadnionych przypadkach) za każdym razem trzeba mieć specjalne zezwolenie.
Zakazy te nie dotyczą:

−

usuwania w terminie od 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków
(czyszczenia skrzynek lęgowych);

−

usuwania w terminie od 16 października do końca lutego gniazd ptasich z obiektów
budowlanych i terenów zieleni, jeśli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub
sanitarne;

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

37

−

chwytania zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej
i przemieszczenia do ośrodków rehabilitacji zwierząt w celu późniejszego przywrócenia
ich naturze [4, s. 80].

Wszystkie wymierające, silnie zagrożone, narażone na wyginięcie gatunki ptaków

umieszczone są w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.

Najważniejsze gatunki ptaków leśnych i chronionych

Rząd: Szponiaste
Rodzina: Jastrzębiowate
Kania ruda (Milvus milvus)

−

Długość ciała: 60–70 cm.

−

Masa ciała: 1200–1500 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 140–165 cm.

−

Samce są nieco mniejsze i lżejsze od samic.

−

Charakterystyczny

sposób

trzymania

skrzydeł

podczas

szybowania – w kształcie litery M.

−

Charakterystyczny wygląd i ubarwienie – ciemne plamy
w okolicy nadgarstków, jasne lotki dłoniowe o czarnych
zakończeniach oraz głęboko wcięty ogon.

−

Pojawiają się w rewirach lęgowych w kwietniu, a na zimowiska
odlatują we wrześniu.

−

Zimują na wybrzeżach morskich zachodniej i południowej
Europy.

−

Budują niewielkie gniazda, umieszczone wysoko w koronach drzew.

−

Samica składa 2–3 jaj, które wysiaduje przez 33–38 dni.

−

Pisklęta opuszczają gniazdo w wieku 6–7 tygodni.

−

Pod ścisłą ochroną.

Bielik (Haliaeetus albicilla)

−

Długość ciała: 75–90 cm.

−

Masa ciała: 3–6 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: 200–250 cm.

−

Największy gniazdujący w Polsce ptak drapieżny.

−

Samce są wyraźnie mniejsze od samic (długość skrzydła i ogona
mniejsza o 10%, masa ciała o 40%).

−

Osobniki dorosłe można rozpoznać nawet z dużej odległości dzięki
kontrastowo białemu ogonowi (czysto białe sterówki pojawiają się
w 5–6 roku życia) oraz bardzo jasnym piórom na szyi i złotożółtemu
dziobowi.

−

Młode bieliki są ubarwione ciemnobrązowo – zakończenia piór na
szyi i karku jasne, upierzenie głowy najciemniejsze, kontrastujące z brązoworudym grzbietem
i spodem ciała, dziób ciemny, brązowoczarny, ogon ciemny z rozjaśnieniami wzdłuż stosin,
pokrywy skrzydłowe jasne.

−

Termin składania jaj przypada w marcu (2–3 jaja), samica wysiaduje je 38 dni.

−

Młode przebywają w gnieździe 10 tygodni.

−

ś

erowiska znajdują się z reguły nad jeziorami, stawami rybnymi, wybrzeżem morskim

i w dolinach dużych rzek.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

38

−

Pożywienie – głównie ryby (leszcze, karpie, szczupaki), ptaki wodne, sporadycznie ssaki,
padlina.

−

Pod ścisłą ochroną.

Jastrząb (Accipiter gentilis)

−

Długość ciała: 50–60 cm.

−

Masa ciała: samiec 600–800g, samica 900–1300 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 100–120 cm.

−

Drapieżniki ptakożerne.

−

Dorosłe osobniki mają wierzch ciała szaropopielaty, spód jasny
w poprzeczne, faliste prążki, nad okiem charakterystyczna
szeroka, biała brew.

−

Młode jastrzębie znacznie różnią się ubarwieniem od dorosłych,
mają wierzch ciała bardziej brązowy i przede wszystkim zamiast
falistych prążków, plamki w kształcie spadających kropel wody.

−

Gniazdo budują na skraju lasu lub w jego głębi, przy pniu, w
ś

rodkowej partii korony drzewa. Zbudowane ze świeżych

gałązek, na brzegach przystrojone zielonymi gałązkami sosny
czy świerka.

−

Samica składa 3–5 jaj w odstępach 2–3 dniowych, wysiaduje je przez 38 dni, a potem
ogrzewa i karmi pisklęta.

−

Pisklęta opuszczają gniazdo po 41–43 dniach.

−

Ich głównym pokarmem są gołębie i bażanty oraz sójki, wrony, kawki, kuropatwy,
ptactwo domowe, wiewiórki, zające, króliki.

−

Pod ścisłą ochroną.

Myszołów zwyczajny (Buteo buteo)

−

Długość ciała: 50–60 cm.

−

Masa ciała: 600–1200 cm.

−

Rozpiętość skrzydeł: 120–140 cm.

−

Samce są wyraźnie mniejsze od samic.

−

Ubarwienie bardzo zmienne – zazwyczaj brunatne z niewielkim
rozjaśnieniem na granicy piersi i brzucha oraz rozległą, ciemną
plamą nadgarstkową pod spodem skrzydła.

−

Ptak częściowo wędrowny – część populacji odlatuje na południe
w okresie sierpnia–grudnia i powraca w lutym–kwietniu.

−

Gniazdo zakłada na drzewie i wykorzystuje przez kilka lat.

−

Składa 2–4 jaj raz w roku, w kwietniu i wysiaduje je przez 33–35
dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 50–55 dniach od wyklucia.

−

Pożywienie – drobne gryzonie: myszy, norniki, chomiki, czasem młode zające i krety,
gady, płazy, duże owady, dżdżownice.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

39

Orzeł przedni (Aquila chrysaetos)

−

Długość ciała: 80–95 cm.

−

Masa ciała: 3,5–5,5 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: 190–230 cm.

−

Samice większe i cięższe od samców.

−

Ubarwienie ciemnobrunatne, pióra na potylicy i karku złotawe,
wydłużone i zaostrzone tworzące krótką „grzywę”, ogon
popielaty z czarną przepaską na końcu.

−

Dziób czarny, nogi żółte.

−

Skrzydła długie i szerokie, w locie ślizgowym i podczas krążenia
lekko uniesione, na końcach widoczne palczasto rozłożone lotki.

−

Przystępuje do lęgu wczesną wiosną.

−

Buduje kilka potężnych gniazd w swoim rewirze, używa ich na zmianę.

−

Gniazda umieszcza na niedostępnych półkach skalnych (w górach), na wiekowych
drzewach w zacisznych ostępach podmokłych lasów (niziny).

−

Samica składa zwykle 2 jaja, które wysiaduje przez 40–45 dni.

−

Pisklęta przebywają w gnieździe 75–80 dni.

−

Zwykle przeżywa tylko jedno pisklę, to o które rodzice bardziej dbali.

−

Pożywienie – młode lisy i sarny, zające, świstaki, kuny, psy, koty a nawet młode lub
osłabione owce i kozice, ptaki – głównie krukowate, puszczyki, myszołowy, trzmielojady
a także kaczki, gęsi czy kuraki.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Rodzina: Rybołowate
Rybołów (Pandion haliaetus)

−

Długość ciała: 55–69 cm.

−

Masa ciała: 1,2–2 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: 145–160 cm.

−

Lot wolny, wiosłujący, szybujący.

−

Spód

ciała

biały,

biały

wierzchołek

głowy

z ciemnymi kreskami, ciemne smugi od nasady dzioba
po grzbiet, grzbiet jednolicie szarobrązowy.

−

Samica większa od samca, z mocniej plamkowaną piersią.

−

Palce mają pod spodem kolce, a szpony są wyjątkowo długie, silnie zakrzywione,
szpiczaste.

−

W okresie godowym wykonują nad terytorium lęgowym tokowe loty pikujące i polowania
powietrzne.

−

Gniazdo często przejmują po innych ptakach drapieżnych, podwyższają je a następnie
rozbudowują je, znajduje się ono na najwyższym drzewie.

−

Jaja (2–3) wysiadują obydwa ptaki przez 35–38 dni. Samiec karmi samicę podczas
wysiadywania.

−

Przez 6 tygodni matka karmi młode, które po 50–60 dniach wylatują z gniazda, ale nie są
zdolne samodzielnie polować.

−

Pożywienie – ryby, małe ssaki, żółwie, kaczki, zaskrońce, żaby, skorupiaki, ślimaki
wodne.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

40

Rodzina: Sokołowate
Sokół wędrowny (Falco peregrinus)

−

Długość ciała: 39–50 cm.

−

Masa ciała: samiec 580–720 g, samica 680–1090 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 95–115 cm.

−

Wierzch

ciała

łupkowoszary,

głowa

nieco

ciemniejsza

z ostro zaznaczonym czarnym „wąsem” na białawych policzkach,
podgardle i spód ciała jasne, pierś i brzuch w poprzeczne wąskie,
ciemne paski.

−

Lot z szybkimi, płytkimi uderzeniami skrzydeł, przerywany
krótkimi odcinkami lotu ślizgowego.

−

Trzyma się przez cale życie jednego terytorium lęgowego.

−

Gniazda znajdują się w szczelinach skalnych lub w opuszczonych
gniazdach innych dużych ptaków.

−

Okres godowy przypada na luty/marzec, samica składa 3–4 jaja, które wysiaduje ok. 29
dni.

−

Młode pozostają w gnieździe 35 dni.

−

Pożywienie – ptaki: gołębie, drozdy, szpaki, różne gatunki siewkowatych, mewy śmieszki.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Pustułka (Falco tinunnculus)

−

Długość ciała: 30–35 cm.

−

Masa ciała: 220–275 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 70–80 cm.

−

Ptak drapieżny wielkości gołębia, o długim ogonie i długich,
ostro zakończonych skrzydłach.

−

Ubarwienie od spodu jasne z ciemnymi plamami, z wierzchu
ceglastobrązowe, z czarnymi końcami skrzydeł.

−

Samiec jest nieco mniejszy od samicy, ma stalowoszary ogon
i głowę.

−

Zajmuje opuszczone gniazda wron i innych ptaków
krukowatych, gnieździ się także na skałach oraz budynkach.

−

Samica znosi 3–6 jaj raz w roku, w kwietniu, wysiaduje je z niewielką pomocą samca
przez 27–29 dni.

−

Młode wykluwają się pokryte białym puchem, pozostają w gnieździe przez 27–32 dni.

−

Pożywienie – drobne gryzonie (myszy, norniki), ptaki, gady, owady.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Rząd: Sowy
Rodzina: Puszczykowate
Puchacz (Bubo bubo)

−

Długość ciała: 60–75 cm.

−

Masa ciała: samce 1500–2500 g, samice 1750–4000 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 160–180 cm.

−

Największa ze wszystkich sów.

−

Ubarwienie jasnobrązowe z ciemnymi plamami i delikatnymi,
poprzecznymi prążkami.

−

Na dużej, okrągłej głowie sterczą pęczki piór wyglądające jak sterczące uszy.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

41

−

Oczy o pomarańczowych tęczówkach.

−

Gniazdują w opuszczonych gniazdach ptaków drapieżnych.

−

Gody rozpoczyna w grudniu.

−

Samica składa 2–4 jaj w lutym w odstępach 3–dniowych, wysiadywanie trwa 34–36 dni.

−

Młode uzyskują lotność w wieku 7 tygodni, ale zwykle wcześniej opuszczają gniazdo.

−

Pożywienie – szczury, jeże, ptaki, króliki, młode lisy.

−

Pod ścisłą ochroną , wymaga ochrony czynnej.

Rząd: Wróblowe
Rodzina: Łuszczaki
Czyż (Carduelis spinus)

−

Długość ciała: 11–12 cm.

−

Masa ciała: 12–14 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 20–23 cm.

−

Ubarwienie zielono-żółte. U samca czarna czapeczka
i krawacik. Samica i młode mniej żółte, obficie czarno
kreskowane.

−

Gniazdo zakłada wysoko w koronach drzew iglastych,
zazwyczaj w rozwidleniu cienkich gałązek, daleko od pnia.

−

Składanie jaj rozpoczyna się w kwietniu – zwykle 4–5 jaj, dwa razy w roku,
wysiadywanie trwa 12–13 dni.

−

Młode pozostają w gnieździe ok. 2 tygodni.

−

Pożywienie – latem drobne owady zbierane z igieł drzew, zimą nasiona olch i brzóz.

−

Okresie lęgowym związany jest z borami, a od października przenosi się do olsów
(pożywienie – nasiona olch).

−

Pod ścisłą ochroną.

Gil (Pyrrhula pyrrhula)

−

Długość ciała: 16–18 cm.

−

Masa ciała: 22–29 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 22–30 cm.

−

Samiec ma intensywnie czerwoną pierś i brzuch, szary
grzbiet i czarną czapeczkę. Upierzenie samicy jest
całkowicie pozbawione czerwieni, pierś i brzuch ma
szarobrązowe.

−

Młode są podobne do samicy, nie mają czarnej czapeczki.

−

W locie można go rozpoznać po białym kuprze,
kontrastującym z szarym grzbietem i czarnym ogonem.

−

Słaby dziób nienadający się do rozłupywania grubych nasion.

−

Gniazdo zazwyczaj umieszczone jest w gęstwinie krzewu lub na drzewach, przeważnie
iglastych, składa się z dwóch warstw – na luźnej podbudowie z suchych patyków
umieszczona jest czarka uwita z korzonków i trawy.

−

Składanie jaj rozpoczyna się na początku maja (zwykle 4–5 jaj), wysiadywanie przez
samicę trwa 12–14 dni.

−

Pisklęta karmione są przez oboje rodziców, młode opuszczają gniazdo po 14–16 dniach.

−

Zazwyczaj dwa lęgi w roku.

−

Łączą się w pary na całe życie.

−

Pożywienie – pączki, owoce, drobne nasiona, owady.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

42

−

Zamieszkują lasy, parki, ogrody.

−

Pod ścisłą ochroną.

Grubodziób (Coccothraustes coccothraustes)

−

Długość ciała: 17–18 cm.

−

Masa ciała: 50–60 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 29–33 cm.

−

Ubarwienie

pastelowe,

brązowawe.

Na

skrzydłach

kontrastowe białe pasy.

−

Samica bardziej szara, ma siwą wstawkę na lotkach drugiego
rzędu.

−

Gruba szyja, potężna głowa, mocny dziób.

−

Zakłada gniazdo zazwyczaj na starych, rosochatych drzewach, składa się ono z dwóch
warstw – na niezgrabnej podstawie ułożonej z cienkich gałązek uwita zostaje czarka
z drobniejszych patyczków, łyka i części roślin.

−

W maju składa 3–5 jaj, które wysiaduje wyłącznie samica przez 11–13 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 12–13 dniach od wyklucia.

−

Pożywienie – duże nasiona (grabu, buka, czeremchy, dzikiej czereśni), owoce drzew
i krzewów, gąsienice.

−

Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane ze starym drzewostanem, sady, krajobrazy parkowe.

−

Pod ścisłą ochroną.

Szczygieł (Carduelis carduelis)

−

Długość ciała: 12–14 cm.

−

Masa ciała: 14–19 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 21–26 cm.

−

Łatwo rozpoznawalny po kolorowym wzorze na głowie
i żółtych pasach na czarnych skrzydłach.

−

Często gniazduje półkolonijnie w starych parkach, sadach,
alejach itp.

−

Gniazdo ma kształt misternie uwitej, głębokiej półkuli
z mchu, porostów, trawy, kory, wewnątrz wyścielone
włosiem i puchem z główek ostu.

−

Składa 4–6 jaj, wysiaduje wyłącznie samica przez 11–14 dni.

−

Pierwszy lęg trwa od końca kwietnia do czerwca, drugi – od czerwca do końca lipca.

−

Pożywienie – drobne nasiona – ostów, ostrożni, łopianu, drobne owady.

−

Pod ścisłą ochroną.

Zięba (Fringilla coelebs)

−

Długość ciała: 14–16 cm.

−

Masa ciała: 18–26 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 25–29 cm.

−

Samiec ma ceglastoczerwoną twarz, pierś i brzuch,
a na głowie szaroniebieską czapeczkę. Samica jest
szarobrązowa. Oba ptaki maja dwa białe paski na
skrzydłach i oliwkowozielonym kuprze.

−

Ptak o smukłej sylwetce, z małym i ostrym dziobem.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

43

−

Gniazdo może być zlokalizowane w różnych miejscach, zazwyczaj położone jest
w rozwidleniu gałęzi lub przy pniu.

−

Gniazdo ma kształt głębokiej, solidnej miseczki uwitej z mchu, porostów, kawałków kory
itp. spojonych pajęczyną i wyścielonej wewnątrz włosiem i piórami.

−

Składanie jaj (4–6) rozpoczyna się w maju, wysiadywanie trwa 12–15 dni.

−

Młode pozostają w gnieździe ok. 2 tygodni.

−

Dwa legi w roku.

−

Pożywienie – wiosną owady zbierane z liści i gałązek, w pozostałej części roku – nasiona
chwastów z ziemi.

−

Pod ścisłą ochroną.

Krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra)

−

Długość ciała: 16,5 cm.

−

Masa ciała: 40 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: ok. 28 cm.

−

Samce ubarwienie czerwone, samica oliwkowozielone.

−

Ptak masywny, ze skrzyżowanym dziobem.

−

Gniazdo buduje na drzewie.

−

Okres lęgowy zależnie od podaży karmy, zwykle luty–maj.

−

Samica składa 3–4 jaj, wysiaduje je 14–16 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 14 dniach.

−

1–2 lęgi w roku.

−

Pożywienie – nasiona świerków, sosen i modrzewi.

−

Zamieszkuje lasy świerkowe, sosnowe, modrzewiowe głównie w górach.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rodzina: Szpakowate
Szpak (Sturnus vulgaris)

−

Długość ciała: 19–22 cm.

−

Masa ciała: 75–85 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: ok. 38 cm.

−

W szacie spoczynkowej (jesienią i zimą) upierzenie matowe,
z wyraźnymi, dużymi białymi plamami na całym ciele, dziób
czarny, białe końcówki piór w czerwcu już niewidoczne.

−

W szacie godowej (wiosną, latem) upierzenie czarne, metalicznie
połyskujące, dziób żółty.

−

Gniazduje w dziuplach i skrzynkach lęgowych, w sadach, parkach i na obrzeżach lasów,
często półkolonijnie.

−

Agresywny, potrafi wyrzucić z już zajętej dziupli lub budki jej poprzedniego właściciela.

−

W kwietniu samica składa 3–7 jaj, które wysiaduje z pomocą samca przez 11–15 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 3 tygodniach.

−

Pożywienie – pędraki, dżdżownice, nasiona, owoce z sadów.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

44

Rodzina: Krukowate
Gawron (Corvus frugilegus)

−

Długość ciała: 44–46 cm.

−

Masa ciała: 410–590 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 81–99 cm.

−

Cały czarny z intensywnie metalicznym połyskiem.

−

Połyskiem dorosłych osobników nasada dzioba jest naga,
widać brudnobiały płat skóry.

−

Gniazduje kolonijnie, buduje kuliste gniazda z patyków na drzewach.

−

W kwietniu samica składa 2–5 jaj, które wysiaduje przez 16–18 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 30–36 dniach.

−

Pożywienie – larwy owadów, dżdżownice, nasiona, gryzonie, odpadki.

−

Ich żerowiska znajdują się w pobliżu siedzib ludzkich – na polach, łąkach i śmietniskach.

−

Objęty ochroną częściową.

Kawka (Corvus monedula)

−

Długość ciała: 30–34 cm.

−

Masa ciała: 230–250 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 64–73 cm.

−

Ubarwienie ciemne, czarne.

−

Pierwotnie gnieździła się w dziuplach lub wypróchniałych pniach
drzew. Obecnie gnieździ się w obrębie budowli ludzkich –
w kominach, przewodach wentylacyjnych itp.

−

Gniazda to niezgrabna konstrukcja z patyków.

−

W kwietniu lub maju składa 4–6 jaj, wysiadywanie trwa przez 17–18 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 28–36 dniach.

−

Pożywienie – dżdżownice, owoce, nasiona, padlina, odpadki spożywcze.

−

Pod ścisłą ochroną.

Sójka (Garrulus glandarius)

−

Długość ciała: 34–35 cm.

−

Masa ciała: 170–180 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 52–58 cm.

−

Ubarwienie pastelowe, czerwonawobrązowe.

−

W locie widać skrzydła z niebiesko-czarnymi lusterkami,
ograniczonymi od tyłu białą plamą oraz biały kuper, wyraźnie
odcinający się od czarnego ogona.

−

Gniazdo zakłada w rozwidleniu gałęzi drzewa.

−

Na luźnej podstawie z patyków znajduje się wyściółka z miękkich gałązek, włosia, mchu i pierza.

−

W kwietniu składa 5–7 jaj, które wysiaduje samica przez 16–17 dni.

−

Młode karmione są przez oboje rodziców i opuszczają gniazdo po 21–22 dniach.

−

Jeden lęg w roku.

−

Pożywienie – bezkręgowce, jaja i pisklęta ptaków, nasiona, owoce.

−

Najbardziej aktywne są jesienią – zbierają zapasy na zimę.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

45

Sroka (Pica pica)

−

Długość ciała: 44–46 cm (ponad połowa to ogon).

−

Masa ciała: 160–240 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 52–60 cm.

−

Czarno-biały ptak, z metalicznym połyskiem piór i wyjątkowo
długim ogonem.

−

W locie widać białe wnętrza lotek.

−

Gniazduje w koronach drzew i krzewów.

−

Gniazdo jest duże, kuliste, zbudowane z luźno ułożonych gałązek lub drutu, zazwyczaj ma
dwa wejścia, wewnątrz znajduje się właściwe gniazdo ulepione z błota wyścielonego
trawą, piórami, liśćmi.

−

W kwietniu składa 5–7 jaj, które wysiaduje samica przez 21–22 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 24–30 dniach.

−

Jeden lęg w roku.

−

Pożywienie – bezkręgowce, owoce, nasiona, odpadki, padlina, jaja i pisklęta ptaków.

−

Objęta częściową ochroną.

Rodzina: Wilgi
Wilga (Oriolus oriolus)

−

Długość ciała: 22–25 cm.

−

Masa ciała: 70–80 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 44–47 cm.

−

Upierzenie samca intensywnie żółte. Samica bardziej
zielonkawa, z mniej lub bardziej wyraźnym kreskowaniem na
spodzie ciała. Skrzydła mniej czarne z małą żółtą plamą,
dziób czerwony.

−

Lot szybki, głęboko falisty.

−

Gniazdo, uplecione z łyka, włókien roślinnych i trawy, zakłada wysoko w koronach drzew
liściastych, zwykle w postaci głębokiej kolebki, rozwieszonej niczym hamak między
rozwidlonymi gałązkami.

−

Pod koniec maja lub w czerwcu samica składa 3–4 jaja, które wysiadują oba ptaki przez
15–17 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 16–17 dniach.

−

Jeden lęg w roku.

−

Pożywienie – gąsienice, chrząszcze, owoce.

−

ś

eruje zazwyczaj wysoko w koronach drzew, zbierając pożywienie z liści, rzadko sfruwa

na ziemię.

−

Gatunek wędrowny, przylatuje w pierwszej połowie maja, a odlatuje w sierpniu (zimuje
w Afryce).

−

Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

46

Rodzina: Pełzaczowate
Pełzacz leśny (Certhia familiaris)

−

Długość ciała: 12–14 cm.

−

Masa ciała: 8–10 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 17–21 cm.

−

Zwinnie wspina się po pniach i gałęziach drzew.

−

Spód ciała śnieżnobiały, nad okiem wyraźna biała brew rozpoczynająca
się od nasady dzioba.

−

Dziób cienki, lekko wygięty w dół.

−

Gniazdo zakłada w szczelinach za odstającym płatem kory,
w półdziuplach, większych spękaniach pnia itp. Zostaje ono
wyścielone patyczkami, kawałkami kory, suchą trawą i włosiem.

−

W kwietniu samica składa 5–6 jaj, które wysiaduje przez 13–15 dni.

−

Młode karmione przez oboje rodziców opuszczają gniazdo po 13–18 dniach.

−

Dwa lęgi w roku, często buduje drugie gniazdo.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rodzina: Kowalikowate
Kowalik (Sitta europaea)

−

Długość ciała: 12–15 cm.

−

Masa ciała: 21–25 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 23–27 cm.

−

Krepy ptak, sprawnie biegający po pniach i gałęziach drzew.

−

Wierzch ciała stalowoniebieski, czarna maska na oczach, brzuch
rdzawy lub biały.

−

Samce na podogoniu i bokach ciała bardziej rdzawe.

−

Gniazduje w dziuplach wykutych przez dzięcioły. Jeśli otwór wylotowy jest
zbyt duży, zamurowuje jego część mieszanina gliny i śliny.

−

Jaja (6–9) składa w kwietniu, inkubacja trwa 13–18 dni.

−

Pisklęta są karmione przez oboje rodziców, pozostają w dziupli przez 23–26 dni.

−

Pożywienie – owady, ich larwy i jaja, nasiona.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rodzina: Sikory
Sikora uboga (Parus palustris)

−

Długość ciała: 11–13 cm.

−

Masa ciała: 10–11 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 18–20 cm.

−

Upierzenia szarobrązowe, na głowie czarna, lekko błyszcząca
czapeczka oraz niewielka czarna plamka nad dziobem.

−

Gniazduje w dziuplach i szczelinach.

−

Pod koniec kwietnia składa 7–10 jaj, które wysiaduje tylko
samica przez 13–15 dni.

−

Oboje rodzice karmią młode przez 2–3 tygodnie.

−

Zazwyczaj jeden lęg w roku.

−

Pożywienie – owady, głównie gąsienice, nasiona.

−

Gatunek osiadły, silnie terytorialny, para broni swojego rewiru przez cały rok.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

47

Sosnówka ( Parus ater)

−

Długość ciała: ok.11 cm.

−

Masa ciała: ok. 8 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: ok. 18 cm.

−

Głowa czarna z białymi policzkami i plamą na karku, upierzenie na
brzuchu jasnobeżowe, wierzch ciała, skrzydła i ogon szaroniebieskie lub
oliwkowozielone, na skrzydłach dwa białe paski.

−

Dziób cienki, czarny, nogi ołowianoszare.

−

Gniazdo w dziupli.

−

Lęgi od maja do czerwca, samica składa 7–11 jaj, wysiaduje je
przez 14–15 dni.

−

Pisklęta opuszczają gniazdo po 15–17 dniach.

−

Pożywienie – owady, nasiona drzew iglastych.

−

Zamieszkuje lasy iglaste, parki z drzewami szpilkowymi, w górach do granicy drzew.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rodzina: Drozdowate
Drozd obrożny (Turdus torquatus)

−

Długość ciała: 23–27 cm.

−

Masa ciała: 95–140 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 36–41 cm.

−

Jasno obrzeżone pióra tułowie przypominają łuski, samce mają
białą a samice szarobiałą półobrożę na szyi.

−

Młode o pierzeniu podobne do samic, ale nieco jaśniej
ubarwione, obroża ledwie zaznaczona.

−

Na ziemi skaczą dużymi susami.

−

Gniazdo buduje samica zwykle nisko, w lasach świerkowych.

−

Jeden, czasem dwa lęgi w roku, od kwietnia do czerwca, zwykle 4–5 jaj, wysiadywanie
ok. 14 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 14 dniach.

−

Pożywienie – robaki, ślimaki, owady, jesienią także jagody (gł. jałowca).

−

Pod ścisłą ochroną.

Kos (Turdus merula)

−

Długość ciała: 24–25 cm.

−

Masa ciała: 80–120 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 34–39 cm.

−

Samiec czarny z żółtym dziobem i żółtą obrączka wokół oka.
Samica ciemnobrązowa, na gardle i piersi nieco jaśniejsza,
plamkowana.

−

Zakłada gniazdo niezbyt wysoko na krzewie lub niskim drzewie, blisko pnia. Jest to
czarka uwita z trawy i mchu, wzmocniona w środkowej warstwie ziemią i błotem.

−

Składanie jaj rozpoczyna się w kwietniu, 3–5 jaj w lęgu, wysiadywanie trwa 12–14 dni.

−

Młode pozostają w gnieździe 2 tygodnie, karmione przez oboje rodziców.

−

Dwa lub trzy lęgi w roku.

−

Pożywienie – dżdżownice, owady, larwy, owoce.

−

Większość odlatuje na południowy-zachód w okresie września–listopada i powraca
w marcu–kwietniu.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

48

Rudzik (Erithacus rubecula)

−

Długość ciała: 12–14 cm.

−

Masa ciała: 15–19 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 20–22 cm.

−

Krępy ptak z dużą rdzawą plamą na „twarzy” i piersi, wierzch
ciała szarobrązowy, brzuch biały.

−

Młode na grzbiecie gęsto, jasno nakrapiane i pozbawione
barwnej plamy na piersi.

−

Gniazduje nisko nad ziemią, często między korzeniami,
w spękaniu pnia lub płytkiej dziupli.

−

Na podściółce z suchych liści wije płytką czarkę z mchu i innych roślin, powiązanych
włosiem, trawą.

−

Składa 4–6 jaj, które wysiaduje wyłącznie samica przez 13–14 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 2 tygodniach.

−

Dwa lęgi w roku.

−

Pożywienie – owady i ich larwy, dżdżownice, pająki, ślimaki.

−

Przylatuje od marca do kwietnia, odlatuje od września do listopada.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rodzina: Muchówki
Muchołówka szara (Muscicapa striata)

−

Długość ciała: 14–15 cm.

−

Masa ciała: 18–20 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 23–26 cm.

−

Szare upierzenie, pierś i wierzch głowy delikatnie kreskowane.

−

Gniazduje w półdziuplach, w półotwartych skrzynkach
lęgowych, pod dachami domów, na belkach.

−

W drugiej połowie maja składa 4–6 jaj, wysiadywanie trwa
12–14 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo po 12–16 dniach.

−

Przez pierwszy tydzień po opuszczeniu gniazda młode karmione są jeszcze przez
rodziców.

−

Zazwyczaj dwa lęgi w roku.

−

Pożywienie – owady chwytane w locie (muchówki, błonkówki, motyle, ważki), może
także zawisać w powietrzu i chwytać owady z liści, czy polować na ziemi.

−

Przylatuje na przełomie kwietnia/maja, odlatuje do Afryki sierpień–październik.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rodzina: Pliszkowate
Pliszka siwa (Motacilla alba)

−

Długość ciała: 17–19 cm.

−

Masa ciała: 22–25 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 25–30 cm.

−

Upierzenie czarno-białe.

−

Osobniki młode szare, pozbawione większych kontrastów w upierzeniu.

−

Lot głęboko falisty.

−

Gniazduje w przeróżnych zakamarkach: w stertach gałęzi, wykrotach, szczelinach w skale
lub murze, pod dachami domów.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

49

−

Gniazdo to płytka czarka upleciona z trawy, gałązek, korzonków i mchu, spojonych
włosiem, sznurkiem i piórami.

−

Składa 5–6 jaj w kwietniu, wysiadywanie trwa 11–16 dni, uczestniczą w nim oboje
rodzice.

−

Młode opuszczają gniazdo po dwóch tygodniach.

−

Zazwyczaj dwa lęgi w roku.

−

Pożywienie – owady, zbierane z ziemi lub z powierzchni płytkiej wody, czasem łowi
owady w locie.

−

Przylatuje w marcu–kwietniu, odlatuje w sierpniu–październiku.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rząd: Dzięciołowe
Rodzina: Dzięciołowate
Dzięcioł czarny (Dryocopus martius)

−

Długość ciała: 40–46 cm.

−

Masa ciała: 300–320 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 67–73 cm.

−

Największy europejski dzięcioł.

−

Ubarwienie niemal jednolicie czarne, u samców czerwona
czapeczka na całym wierzchu głowy, u samic wyłącznie na
potylicy.

−

Lot ciężki, głęboko falisty.

−

Duża dziupla o charakterystycznym owalnym lub prostokątnym otworze wlotowym
i bardzo obszernym wnętrzu.

−

Pod koniec kwietnia samica składa 3–4 jaja, wysiadują je oba ptaki przez ok. 12 dni.

−

Młode lęgną się nagie, pozostają w dziupli przez 4 tygodnie.

−

ś

yją samotnie, tylko w okresie lęgowym w parach.

−

Pożywienie – owady żyjące pod korą i w drewnie, mrówki.

−

Zamieszkują rozległe lasy liściaste, mieszane i iglaste ze starym drzewostanem.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Dzięcioł duży (Dendrocopos major)

−

Długość ciała: 23–26 cm.

−

Masa ciała: 75–90 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 38–44 cm.

−

Wyraźna ciemnoczerwona plama na podogoniu, skrajne sterówki białe
w czarne pasy, czarny wąs odchodzący od nasady dzioba połączony
z czarnym karkiem, u samca czerwony pasek na potylicy.

−

U młodych cała czapeczka czerwona, z czarnym podkreśleniem.

−

Gniazduje w wykutych przez siebie dziuplach.

−

Na początku maja składa 5–7 jaj, które wysiadują na zmianę oboje
rodzice przez 10–13 dni.

−

Młode pozostają w gnieździe przez 3–4 tygodnie.

−

Pożywienie – owady (głównie korniki i larwy wydobyte spod kory),
nasiona drzew (gł. sosny, świerka), jaja i pisklęta ptaków.

−

Zamieszkuje wszystkie rodzaje lasów, parki miejskie, sady.

−

Pod ścisłą ochroną.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

50

Dzięcioł zielony (Picus viridis)

−

Długość ciała: 30–36 cm.

−

Masa ciała: 128–250 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 45–51 cm.

−

Upierzenie zielone, na głowie duża czerwona czapeczka, od dzioba
odchodzi wąs, który u samic jest jednolicie czarny, a samców czarny z
czerwonym środkiem.

−

Ptaki młode gęsto nakrapiane.

−

Dziób duży, słaby.

−

Bardzo długi język, spłaszczony na końcu i pozbawiony zadziorów,
obficie nawilżony lepką substancją z gruczołów ślinowych.

−

Dziupla w drzewie, zazwyczaj liściastym (olcha, osika, wierzba).

−

Na przełomie kwietnia i maja składa 6–9 jaj, wysiadywanie trwa 17–19 dni.

−

Młode opuszczają dziuplę po 23–27 dniach od wyklucia.

−

Potomstwem opiekują się oboje rodzice.

−

Pożywieni – mrówki i ich larwy.

−

ś

eruje na ziemi, plądrując mrowiska oraz wykopując tunele w pobliżu gniazd mrówek,

zbiera mrówki z pni drzew.

−

Zamieszkuje stare sady, parki, brzegi lasów.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Rząd: Kraskowe
Rodzina: Dudki
Dudek (Upupa epops)

−

Długość ciała: 26–28 cm.

−

Masa ciała: 55–70 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 42–46 cm.

−

Ubarwienie piaskowobrązowe, skrzydła pokryte kontrastowym
wzorem czarno-białych pasków.

−

Dziób długi lekko zakrzywiony.

−

Na głowie czubek z piór, który rozpościera w chwilach zaniepokojenia oraz po
wylądowaniu.

−

Lot falisty, motylkowy.

−

Gatunek wędrowny, przylatuje zazwyczaj w połowie kwietnia, odlatuje na przełomie
września–października do tropikalnej Afryki.

−

Gniazduje w dziuplach drzew, wyjątkowo w norach ziemnych, budkach lęgowych,
pryzmach kamieni, zakamarkach budynków.

−

Gniazdo jest skąpo wyścielone trawą, mchem bądź igłami sosny.

−

W maju samica składa 7–8 jaj, raz w roku, które wysiaduje przez 15–16 dni.

−

Pisklęta karmione są przez oboje rodziców, młode opuszczają gniazdo po 26–29 dniach.

−

Pożywienie – duże owady oraz ich larwy i poczwarki, zbierane na ziemi.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

51

Rząd: Lelkowe
Rodzina: Lelkowate
Lelek (Caprimulgus europaeus)

−

Długość ciała: 25–26 cm.

−

Masa ciała: samce 60–100g, samice 70–90 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 50–55 cm.

−

Ubarwienie szarobrunatne, czarne i brunatne plamy oraz
podłużne pręgowanie.

−

Samiec różnie się białymi plamami na lotkach i na ogonie.

−

Długi ogon, długie skrzydła, duże czarne oczy, mały dziób.

−

Lęgną się głównie w czerwcu i lipcu.

−

Samica składa 1–2 jaja i wysiaduje je na zmianę z samcem przez 18–21 dni.

−

Młode stają się samodzielne w wieku 5 tygodni.

−

Pożywienie – owady chwytane w locie, głównie ćmy i chrząszcze.

−

Aktywny o zmierzchu i w nocy.

−

Zamieszkuje luźne lasy sosnowe i liściaste, wrzosowiska.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rząd: Kukułkowe
Rodzina: Kukułkowate
Kukułka (Cuculus canorus)

−

Długość ciała: 31–35 cm.

−

Masa ciała: 110–150 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 55–60 cm.

−

Samiec jest szary z białymi plamkami na ogonie. Samica
może mieć upierzenie rdzawe.

−

Samica składa jaja (ok. 20), od maja do lipca, do gniazd innych gatunków ptaków,
najczęściej do tych, z których byli jej przyrodni rodzice, nie troszczy się więcej o jaja.

−

Samica ma kilku samców na swym terytorium lęgowym.

−

Pisklę wykluwa się po 12 dniach i stara się wyrzucić z gniazda jaja lub pisklęta
gospodarza.

−

Młoda kukułka szybko rośnie i staje się większa od gniazda, w wieku 6 tygodni jest
samodzielna.

−

Pożywienie – larwy owadów, gąsienice.

−

Pod ścisłą ochroną.

Rząd: Gołębiowe
Rodzina: Gołębiowate
Grzywacz (Columba palumbus)

−

Długość ciała: 40–42 cm.

−

Masa ciała: 450–550 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 75–80 cm.

−

Największy europejski gołąb.

−

Siwoszary z różowawą piersią, po bokach szyi dwie białe plamy.

−

W locie widoczne kontrastowe białe pasy na wierzchu skrzydeł.

−

Gniazdo w formie niezgrabnej sterty patyków, w rozwidleniu gałęzi.

−

Jaja 2 w lęgu składa do połowy kwietnia, wysiadują oboje rodzice ok. 17 dni.

−

Młode pozostają w gnieździe przez prawie miesiąc.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

52

−

Zwykle dwa lęgi w roku.

−

Pożywienie – nasiona, ziarna zbóż, liście, kłącza, drobne bezkręgowce.

−

ś

eruje na ziemi.

−

Zamieszkiwał kiedyś głównie lasy, teraz coraz częściej spotykany jest w miastach,
parkach, na cmentarzach, w krajobrazie rolniczym.

−

Przylot od marca do maja, odlot między wrześniem a listopadem.

−

Ptak łowny z okresem ochronnym.

Rząd: Siewkowe
Rodzina: Bekasowate
Słonka (Scolopax rusticola)

−

Długość ciała: 30–35 cm.

−

Masa ciała: 150–400 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 55–60 cm.

−

Jesienią są dużo cięższe niż wiosną.

−

Zamieszkują lasy, bory mieszane w pobliżu cieków wodnych,
bagienek, mokradeł.

−

Ubarwienie wybitnie maskujące, w odcieniach brunatnych, rdzawych i szarych ze
skomplikowanym wzorem na piórach. Na skrzydłach i wierzchu szare pasy. Na wierzchu
głowy czarne poprzeczne paski. Spód szaropłowy z poprzecznymi prążkami.

−

Krępa sylwetka z krótkimi nogami i długim, mocnym, prostym dziobem, oczy przesunięte
do tyłu i wierzchu głowy, co poszerza kąt widzenia.

−

Okres godowy: marzec– czerwiec.

−

Samica składa 4 jaja, wysiadywanie trwa 22 dni.

−

Pisklęta w wieku 3 tygodni uzyskują lotność.

−

Najczęściej dwa lęgi w roku.

−

Pożywienia – dżdżownicami, muchami, larwami i wszelkiego rodzaju owadami, które
wyszukuje grzebiąc dziobem w liściach pod drzewami, miękkie części korzeni,
zeszłoroczne jagody itp.

−

Ptak łowny z okresem ochronnym.

Rząd: Grzebiące
Rodzina: Kurowate
Bażant (Phasianus colchicus)

−

Długość ciała: samiec 70–90 cm, samica 55–70 cm.

−

Masa ciała: 1,0–1,5 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: samiec 60–90 cm, samica 70–80 cm.

−

Samica mniejsza od samca, skromniej ubarwiona.

−

Na głowie samca znajdują się płaty czerwonej skóry, zwane
różami.

−

Gniazdo to płytkie zagłębienie w ziemi, pośród gęstej roślinności.

−

Jaja składa w okresie od marca do czerwca, wysiadywanie trwa 23–28 dni.

−

Młode wykluwają się porośnięte puchem i po kilku godzinach są gotowe opuścić gniazdo,
ale pozostają pod opieką samicy przez 70–80 dni.

−

Pożywienie – nasiona, owoce, korzonki, wiosną także owady.

−

Ptak łowny z okresem ochronnym.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

53

Rodzina: Głuszcowate
Głuszec (Tetrao urogallus)

−

Długość ciała: 50–110 cm.

−

Masa ciała: 1,5–6 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: 87–135 cm.

−

Upierzenie – samiec: głowa i szyja niebieskoczarne, czarna broda,
metalicznie zielono połyskująca pierś, skrzydła brązowe z białymi
plamami u nasady, czerwone paski nagiej skóry nad oczami, ogon
czarny, dziób silny lekko zakrzywiony; samica: mniejsza, ubarwienie
od rdzawego do żółtobrązowego z ciemnobrązowymi poprzecznymi
prążkami.

−

Samiec przychodzi na tokowisko, wzlatuje na swoje drzewo i krekta (wydaje chrapliwe
odgłosy), następnie zeskakuje, puszy się i chodzi wokół tokowiska (koniec kwietnia–
maja).

−

Samica znosi 5–12 jaj do dołka, w którym je wysiaduje przez 26–28 dni.

−

Pożywienie – pędy, trawa, zioła, larwy mrówek, żołędzie, jagody, jaszczurki, małe węże,
pączki, zielone igły.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Cietrzew (Lyrurus tetrix)

−

Długość ciała: 53–62 cm.

−

Masa ciała: 1–1,8 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: samiec 75–80 cm.

−

Upierzenie – samiec: metaliczne, niebieskoczarne z błyszczącymi
czerwonymi, wąskimi paskami nagiej skóry nad oczami (róże),
czarną brodą, białymi piórami podogonowymi; samica – podobna do
głuszki, mniejsza, ze słabiej rozwidlonym ogonem.

−

Samce zbierają się od końca lutego aż do maja na swoich stałych
tokowiskach i tokują gromadnie strosząc pióra, opuszczając skrzydła,
prezentując pióra podogonowe.

−

Samice składają 7–12 jaj i wysiadują je przez 24–28 dni.

−

Pisklęta są zagniazdownikami już po 2 tygodniach potrafią latać.

−

Pożywienie – pąki i pędy drzew, nasiona, jagody, owady, różne robaki.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Jarząbek (Bonasa bonasia)

−

Długość ciała: 35–40 cm.

−

Masa ciała: 375–475 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 48–54 cm.

−

Ubarwienie maskujące, szarobrązowe.

−

Samczyk ma na podgardlu czerwoną plamę, a samica ma na
podgardlu, piersi i brzuchu białe plamy.

−

W locie widoczny charakterystyczny czarny pas na końcu ogona.

−

Gniazduje na ziemi, zazwyczaj w jakimś dobrze ukrytym miejscu.

−

Raz w roku, w kwietniu lub w maju składa samica 7–11 jaj i wysiaduje je przez 25 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo zaraz po wykluciu i obeschnięciu piór puchowych.

−

Pożywienie – zimą głównie pąki drzew i krzewów, wiosną i latem zielone części roślin,
a także owady, jesienią jagody.

−

Ptak łowny z okresem ochronnym.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

54

Rząd: Brodzące
Rodzina: Bocianowate
Bocian czarny (Ciconia nigra)

−

Długość ciała: 90–105 cm.

−

Masa ciała: ok. 3 kg.

−

Rozpiętość skrzydeł: 175–200 cm.

−

Samce są nieznacznie większe, mają intensywniejszy połysk na
upierzeniu, odrobinę solidniejszy i intensywniejszy czerwony dziób niż samice.

−

Osobniki młodociane mają upierzenie brązowawe, matowe, a dziób i nogi zielonkawe.

−

Wędrówka jesienna z Europy do Afryki rozpoczyna się mniej więcej 2 tygodnie po
odlocie bocianów białych.

−

Na lęgowiskach pojawiają się na przełomie marca i kwietnia.

−

Gniazdują w miejscach odludnych i podmokłych lasach – gniazda budują w koronach
rozłożystych dębów, starych olch lub innych drzew o szerokich koronach z mocnych
konarów.

−

ś

erują brodząc w płytkiej wodzie, w zalanym wodą lesie, na śródleśnych moczarach lub

polanach.

−

Zjadają przede wszystkim ryby – młode szczupaki, piskorze, sumiki karłowate, karasie
itd., oprócz nich owady wodne, pijawki, płazy, gady, gryzonie.

−

Lęg składa się zwykle z 3–4 jaj, wysiadywanych przez 32–38 dni.

−

Młode opuszczają gniazdo w wieku 60–70 dni.

−

Pod ścisłą ochroną, wymaga ochrony czynnej.

Rząd: Blaszkodziobe
Rodzina: Kaczkowate
Krzyżówka (Anas platyrhynchos)

−

Długość ciała: 50–65 cm.

−

Masa ciała: 750–1570 g.

−

Rozpiętość skrzydeł: 75–100 cm.

−

Zasiedlają wszelkie tereny podmokłe i obrzeża wód, akceptują
sąsiedztwo ludzi.

−

W czasie pierzenia, gdy tracą lotność, gromadzą się w obficie zarośniętych zatokach
jezior.

−

Są wszystkożerne, bardzo łatwo przystosowują się do nowych okoliczności.

−

Mogą gniazdować na ziemi, w norach ziemnych, w dziuplach drzew, szczelinach
budynków, stertach kamieni, w łanie pokrzyw, kępach krzewów pomiędzy pasami dróg
szybkiego ruchu, a nawet na dachach niskich budynków.

−

Samica składa 8–12 jaj, wysiadywanie trwa 27–28 dni.

−

Młode osiągają lotność w wieku 50–60 dni.

−

Ptak łowny z okresem ochronnym.

[Wszystkie rysunki znajdujące się
w tym rozdziale pochodzą z 18 i 19]

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie cechy ułatwiają ptakom latanie?

2.

Jakie zakazy dotyczą ptaków objętych ochroną ścisłą?

3.

Jakie wyróżniamy gatunki ptaków z rodziny łuszczaków?

4.

Jakie wyróżniamy chronione gatunki ptaków?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

55

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i scharakteryzuj gatunki leśnych ptaków chronionych umieszczonych na

rysunkach i określ zasady ich ochrony.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą przydatne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z atlasami ptaków oraz fotografiami dotyczącymi chronionych ptaków
leśnych,

3)

rozpoznać leśne ptaki chronione zamieszczone na rysunkach,

4)

scharakteryzować leśne ptaki chronione pod względem morfologicznym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania z rozdziału 4.3 Poradnika dla ucznia,

−

atlasy ptaków leśnych,

−

fotografie ptaków leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj i scharakteryzuj gatunki ptaków leśnych zamieszczonych na rysunkach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą przydatne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z atlasem ptaków, fotografiami, planszami poglądowymi,

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

56

3)

rozpoznać ptaki leśne umieszczone na rysunkach,

4)

scharakteryzować ptaki leśne, pod względem morfologii.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania z rozdziału 4.3 Poradnika dla ucznia,

−

atlas ptaków,

−

fotografie ptaków leśnych,

−

plansze poglądowe,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić cechy ułatwiające ptakom latanie?

2)

wymienić czego zabrania się w stosunku do ptaków objętych ochroną
ś

cisłą?

3)

wymienić gatunki ptaków z rodziny łuszczaków?

4)

wymienić chronione gatunki ptaków?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

57

4.4. Ssaki leśne

4.4.1.

Materiał nauczania

Każdy typ organizmu określa zbiorczo szereg cech, po których możemy go rozpoznać.

W przypadku ssaków najbardziej charakterystyczne i zarazem najwyżej rozwinięte cechy to
opieka nad potomstwem i względna niezależność organizmu od warunków środowiska.

Opieka nad potomstwem zaczyna się już od momentu zapłodnienia. Zarodek rozwija się

dłuższy czas w łonie matki. Wyjątkiem są stekowce – dziobak, kolczatki. Fakt, że rozwijający
się zarodek znajduje się w ciele samicy umożliwia stałe zaopatrywanie go poprzez łożysko
w niezbędne substancje pokarmowe z krwioobiegu matki i zapewnia optymalne warunki
termiczne, których nie dałoby się osiągnąć nawet w najlepiej ogrzewanym jajku.
W takich idealnych warunkach rozwija się młody ssak, który rodzi się po zróżnicowanym
okresie ciąży. Przerwanie łożyska nie oznacza jednak dla niego uzyskania samodzielności.
Przeciwnie, ssaki są właśnie definiowane przez tę następną fazę pielęgnacji i wychowy
młodych, które odżywiają się mlekiem produkowanym w gruczołach mlecznych i wysysanym
z sutek. Mleko zawiera wszystkie substancje pokarmowe niezbędne do dalszego wzrostu.
Stopniowo młode ssaki uzupełniają mleko innymi pokarmami.

Długość okresu uzależnienia młodych od matki waha się w szerokich granicach. Nowo

narodzone ssaki mogą być mniej lub bardziej samodzielne. Te ostatnie rodzą się już mocno
zaawansowane w rozwoju i mogą się na krótki czas oddalać od matki, ponieważ są w stanie
same uniknąć niektórych zagrożeń.
Ssanie przez młode jako najważniejsza cecha wyróżniająca gromady ssaków, a zarazem
zapewniająca im taki sukces ewolucyjny, łączy się oczywiście z odpowiednim
przekształceniem okolic otworu ustnego. Zupełnie inaczej niż u ptaków i gadów, są
wykształcone wargi i policzki ssaków. Ssanie może odbywać się tylko dzięki temu, że
wewnątrz ściśle zamkniętej jamy gębowej tworzy się podciśnienie. Mleko pobierane jest
przez młode niemal bez strat.
Długotrwała zależność młodych od matki powoduje, że tworzy się między nimi ścisła więź.
Młode nie muszą zaraz po urodzeniu lub wykluciu się z jaja być samodzielne, jak ma to
miejsce u gadów. Nie muszą natychmiast instynktownie reagować na wszystkie zagrożenia
pojawiające się w środowisku. Nie potrzebują w związku z tym żadnego wrodzonego
programu zachowań w celu przeżycia, lecz nabywają tych umiejętności w trakcie procesu
nauki i indywidualnych doświadczeń, przekazywanych przez innych członków grupy i matkę.
Długi okres opieki nad młodymi stanowi najważniejszy etap nauki w życiu ssaka. W tym
czasie zdobywa on podstawy odmiennych zachowań odpowiadających konkretnym
sytuacjom. Ssaki cechują właśnie nie schematyczne reakcje na bodźce płynące z otoczenia,
lecz zróżnicowane zachowania wypływające z nauki i doświadczenia. W pierwszym okresie
po urodzeniu nauka przybiera formę zabawy. Bawiąc się młode nabierają umiejętności
niezbędnych w późniejszym życiu – techniki polowania i chwytania ofiary, uniku, ucieczki,
a także zachowań terytorialnych w grupie.

Pobieranie kalorycznego, wysokowartościowego mleka umożliwia ssakom utrzymanie

wysokiej i stałej temperatury ciała. Tylko podczas niektórych faz życia może się ona obniżać
lub wahać, np. w czasie snu zimowego lub na bardzo wczesnych etapach rozwoju. Normalnie
wynosi ona od 34 do 37

°

C. Płuca ssaków nie działają aż tak efektywnie jak ptaków. Równie

skuteczna jest natomiast ochrona przed utratą ciepła przez powłoki zewnętrzne,
umożliwiająca utrzymanie względnie stałej temperatury wewnętrznej. Ssaki osiągnęły to
dzięki typowej dla nich okrywie z włosów.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

58

U ssaków oba krwioobiegi – duży i mały – są od siebie całkowicie oddzielone dzięki

przegrodzeniu serca i podzieleniu go na komory. Inną osobliwością ssaków są bezjądrowe
krwinki czerwone.
Wymiary ssaków wahają się w znacznie szerszych granicach niż u innych zwierząt – od
ważącej zaledwie 2 g ryjówki do ogromnego płetwala błękitnego, osiągającego 120 ton.

Dzięki tym cechom, ssaki w dużej mierze uniezależniły się od warunków zewnętrznych.

Umożliwiło im to opanowanie różnych środowisk, od głębin oceanicznych, w których
nurkują kaszaloty po powietrze, które zwojowały nietoperze oraz od tropików po lody polarne
[11, str.8–12].

Ochrona ssaków

Gatunki dziko występujących zwierząt objętych ochroną zawarte są w Rozporządzeniu

Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku (

Dz. U. Nr 220, poz. 2237)

.

Niektóre gatunki chronione znalazły się w rejestrze gatunków rzadkich i zagrożonych –

Polska Czerwona Księga Zwierząt, Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych
w Polsce.

W stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową wprowadzone

są następujące zakazy: zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania,
przetrzymywania, posiadania żywych zwierząt, posiadania zwierząt martwych lub ich części,
niszczenie siedlisk i ostoi.

Najważniejsze gatunki ssaków leśnych i chronionych

Rodzina: Zającowate
Zając szarak (Lepus europaeus)
Wygląd:

−

Masa ciała: ok. 2,5–6,5 kg.

−

Tułów wydłużony, klatka piersiowa wysoka, lecz bardzo wąska.

−

Długość głowy i tułowia ok. 48,5–67,5 cm.

−

Tylne nogi (skoki) silne, mocno rozwinięte i dwukrotnie dłuższe
od przednich.

−

Wielkie stojące uszy (słuchy) dłuższe niż głowa, z czarnymi
szczytami.

−

Oczy (trzeszcze) brązowe, duże, okrągłe, bocznie osadzone w
głowie.

−

Sierść (turzyca) składa się z gęstego i wełnistego podszycia oraz dłuższych, mocniejszych
włosów pokrywowych.

−

Na spodniej części ciała włosy są barwy białej, na bokach – białe z rudawymi końcami,
a na stronie grzbietowej są szare z żółto-rdzawym zakończeniem i ciemnobrunatną
podstawą.

−

Cecha charakterystyczna: głęboko w poprzek dzielona górna warga.

Tryb życia:

−

Prowadzi głównie nocny tryb życia, podczas dnia przebywa w swoim legowisku
(kotlinie).

−

Zwierzę płochliwe, skore do ucieczki.

−

ś

yje samotnie, jedynie w okresie rozrodczym tworzy pary lub niewielkie grupy.

Rozród:

−

Ruja (parkoty) zaczyna się w styczniu lub lutym i trwa do sierpnia–września.

−

Ciąża trwa ok. 40–43 dni.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

59

−

Samica rodzi w ciągu roku 3–4 razy, w odstępach ok. dwóch miesięcy.

−

Liczba młodych w miocie waha się od 1 do 6.

Pokarm:

−

dziko rosnące trawy, pędy zbóż, rozmaite zioła, kora grubszych gałęzi i pni drzew oraz
krzewów, ponadto niektóre owoce, nasiona czy grzyby.

Ś

rodowisko:

−

Najbardziej odpowiadają mu tereny polne, ale zamieszkuje również lasy, bagna,
torfowiska, wydmy nadmorskie, a nawet tereny miejskie.

−

W lasach zasiedla przede wszystkim ich obrzeża oraz mniejsze kompleksy.

Królik (Oryctolagus cuniculus)
Wygląd:

−

Długość ciała: 35–45 cm.

−

Masa ciała: 1,5–2,5 kg.

−

Mniejszy od zająca szaraka i ze względu na swoje krótsze tylne
łapy robi wrażenie bardziej krępego.

−

Sierść na grzbiecie i na bokach brunatnoszara, brzuch szarobiały,
ogon biały od spodu.

Tryb życia:

−

ś

yje w koloniach rodzinnych, w których panuje hierarchia.

−

Aktywny o zmroku i w nocy, natomiast w ciągu dnia wyleguje się w słońcu przed norą.

−

Od nory kopią rozgałęziające się chodniki podziemne.

Rozród:

−

Okres godowy: luty/marzec–lipiec/wrzesień.

−

Ciąża trwa ok. 28–31 dni.

−

Liczba młodych: 3–10.

−

Wykot następuje co 5–6 tygodni.

Pokarm:

−

Byliny, trawy, kora, zboża, korzenie, warzywa, w zimie ogryza młode drzewka.

Ś

rodowisko:

−

Suche, piaszczyste miejsca, w których mogą wygrzebywać norki.

−

Unikają kamienistych i mokrych terenów.

−

Osiedlają się chętnie na zboczach, skrajach lasu, w luźno rosnącym drzewostanie i na
wrzosowiskach.

Rodzina: Jeleniowate
Sarna (Capreolus capreolus)
Wygląd:

−

Długość ciała wynosi ok. 95–140 cm.

−

Masa ciała: 10–25 kg.

−

Ogólna budowa ciała wysmukła.

−

Krótka, trójkątna głowa, dość długa, szczupła szyja.

−

Lekko wklęsła linia grzbietu, skoczne nogi tylne dużo silniej
rozwinięte niż przednie.

−

Suknia letnia: rdzawobrunatna do płowej, suknia zimowa:
szarobrunatna do szarej; lustro białe, koźlęta mają początkowo białe
plamki, które z czasem zanikają.

−

Zmienia suknię w kwietniu/maju oraz we wrześniu/październiku.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

60

Poroże:

−

Parostki (u samców) wyrastają z wyrostków kości czołowej.

−

W wieku 2–3 miesięcy zaczynają pojawiać się możdżenie, a na nich tzw. poroże
pierwiastkowe – małe guziki i szpice.

−

Normalne parostki wyrastają w wieku 10 miesięcy i wtedy rozpoczynają się roczne cykle
regularnej zmiany poroża.

−

Dojrzałe, maksymalnie rozwinięte poroże nasadzone jest w wieku 4–6 lat.

−

Zasadniczo rozróżnia się 3 formy rozwojowe parostka: szpicak, widłak i szóstak.

Tryb życia:

−

Areał osobniczy sarny (20–30ha) to ostoja lub koczowisko, składa się z ostoi dziennej

i żerowiska.

−

W ciągu dnia zalega na spoczynek, żeruje przede wszystkim o zmierzchu i we wczesnych
godzinach porannych.

−

W lato gromadzi rezerwy energetyczne na zimę.

−

W zimę żyje w małych zgrupowaniach, na wiosnę zajmuje ostoje indywidualne.

Rozród:

−

Ruja przypada na drugą połowę lipca i pierwszą połowę sierpnia.

−

Po pokryciu sarny rozwój zarodka zatrzymuje się (ciąża przedłużona) i wznawia się
dopiero po okresie zimowym.

−

Ciąża trwa 10 miesięcy, poród przypada na wiosnę.

−

Koza rodzi 1–2 koźlęta.

Pokarm:

−

Odznacza się wybiórczością pokarmową.

−

Rośliny zielone, liście i pędy drzew i krzewów.

Ś

rodowisko:

−

Gatunek zdolny do zasiedlenia różnych środowisk – zwarte kompleksy leśne, tereny
bezleśne, góry, bagna.

−

Zamieszkuje tereny o dużym udziale krzewów i stref brzegowych.

Jeleń szlachetny (Cervus elpahus)
Wygląd:

−

Długość ciała: 1,65–2,5 m.

−

Masa ciała: 100–350 kg.

−

Zwierzę o harmonijnej budowie ciała.

−

Masywna sylwetka, niemal kwadratowa, długie nogi z delikatnymi
racicami.

−

Suknia latem jest czerwonobrunatnorudawa o różnych odcieniach,
zimą – płowa, na pośladkach wydłużona żółtawa plama.

−

Cielęta są rudobrunatne z żółtobiałymi plamami na bokach.

Poroże:

−

Wieniec składa się z dwóch tyk z odgałęzieniami (odnogami).

−

W sile wieku na każdej tyce są 3 odnogi – oczniak, nadoczniak, opierak oraz korona
mająca trzy i wiecej odnóg.

−

Na powierzchni tyki często występują zgrubienia zwane perłami, a u jej podstawy – róża.

−

Możdżenie zaczynają wyrastać w 7–8 miesiącu.

−

Szpicak – jeleń z pierwszym porożem – nierozgałęzione, tyki niewysokie, bez róż.

−

Szóstak – drugi wieniec, 3 rok życia – dwie odnogi (oczniak i opierak), tyka z różą
zakończona grotem.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

61

−

Z wiekiem liczba odnóg się zwiększa – pełny rozwój 10–14 lat.

−

Byk koronny – byk z koroną w porożu, może być dwu- lub jednostronnie koronny.

−

Dziesiątak regularny – wieniec o pięciu odnogach na każdej tyce, mniejsza liczba
odgałęzień – nieregularny.

Tryb życia:

−

Dzień spędzają w gęstwinie, żerują wieczorem.

−

ś

yją zazwyczaj w stadach, złożonych poza okresem godowym z łań lub byków.

−

Najlepsze tereny areału zajmują chmary łań z potomstwem, na nich odbywa się ruja
i wycielenia, byki zajmują tereny peryferyjne.

−

Wśród byków istnieje wyraźna hierarchia dominacji, znikająca wraz ze zrzucaniem
poroża.

Rozród:

−

Okres rui (rykowisko) przypada na drugą połowę września.

−

Ciąża trwa 231–238 dni.

−

Łanie rodzą najczęściej jedno cielę w roku.

−

Młode rodzą się w maju i czerwcu.

Pokarm:

−

Roślinożerny.

−

Trawa i inna roślinność zielna, pączki krzewów i niskich drzew, żołędzie i bukiew.

Ś

rodowisko:

−

Preferuje rozległe, bogato porośnięte roślinnością lasy wraz z łąkami, polami uprawnymi
oraz obszarami podmokłymi.

Łoś (Alces alces)
Wygląd:

−

Długość ciała: 2,0–2,9 m.

−

Masa ciała: 275–500 kg.

−

Zwierzę duże, silne, o krępej i zwięzłej budowie ciała.

−

Długie silne nogi (badyle), masywne barki, rozbudowana
klatka piersiowa i duża głowa osadzona na stosunkowo
krótkiej szyi.

−

Kłąb wraz z występującym na nim owłosieniem tworzy
wyraźny garb.

−

Górna warga jest masywna i mięsista, o kształcie zbliżonym do czworokąta, zwisa nad
wargą dolną.

−

Na podgardlu zwisa narośl skórna, zwana brodą, obrośnięta długim włosem.

−

Okrywę włosową (suknię) łosia stanowią szorstkie, dość twarde, lekko sfalowane grube
włosy.

−

Ubarwione są na ciemnobrunatny, a nawet czarny kolor, nieco jaśniejszy jest brzuch
i okolice pachwin.

Poroże:

−

Rosochy mają charakterystyczny kształt.

−

Tyki rozszerzają się zaraz za nasadą (różą).

−

Mogą przybrać kształt nieco rozszerzonych badyli z nielicznymi odnogami, albo formę
regularnych, masywnych łopat (łopatacze) z licznymi krótkimi odnogami (pasnykami) –
do 40.

−

Rosochy odchylają się na boki.

−

Rozpiętość poroża okazałych byków do 3m.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

62

Tryb życia:

−

Samotnik, nie tworzy stad.

−

Zimą samice skupiają się w niewielki stada, prowadzone przez starą klępę.

−

Na stałe nie zajmuje jakiegoś rewiru, jedynie przebywa w nim okresowo.

−

Doskonale słyszy i ma dobre powonienie, natomiast niezbyt dobrze widzi.

Rozród:

−

W czasie rui (bukowiska) byki nie gromadzą wokół siebie haremu klęp.

−

Byk, po pokryciu samicy, do której się przez pewien czas zalecał, zostawia ją i rusza na
poszukiwanie nowej partnerki.

−

Klępa rodzi najczęściej bliźniaki.

−

Cielaki (łoszaki) rodzą się wiosną po 9-cio miesięcznej ciąży.

−

Łoszaki towarzyszą matce do drugiego roku życia.

Pokarm:

−

Liście, pędy, pąki i kora drzew i krzewów, roślinność wodna i błotna.

Ś

rodowisko:

−

Zwierzę typowo leśne.

−

Zamieszkuje najczęściej rozległe, podmokłe lub wilgotne lasy, bory bagienne, olsy.

−

Łatwo przystosowuje się do warunków środowiska.

Daniel europejski (Dama dama)

Wygląd:

−

Długość ciała: 1,25–1,65 m.

−

Wysokość w kłębie: 80–100 cm.

−

Masa ciała: 25–50 kg łania, 40–125 kg byk.

−

Suknia – rdzawobrązowa, nakrapiana białawymi cętkami.

−

Szyja krótka, fałdzista, badyle krótkie, tułów w zadzie wyższy
niż w barku.

Poroże:

−

Rozchylone na boki, w kształcie litery U.

−

Odnogi w kształcie łopat.

−

Tylna krawędź łopaty z licznymi wyrostkami.

−

Składa się z oczniaka, opieraka, łopaty.

−

Pierwsze poroże w wieku 11–12 miesięcy (szpicak).

−

Łyżkarze – młode byki, u których oprócz oczniaka i opieraka pojawiają się dodatkowo
lekkie zarysy łopat w kształcie łyżki.

−

Półłopatacze – byki z nie w pełni wykształconymi łopatami.

−

Łopatacze – dojrzałe byki o porożu przypominającym łopaty.

Ś

rodowisko:

−

Lasy liściaste w rejonach cieplejszych.

Tryb życia:

−

Zwierzę gromadne.

−

Byki poza okresem godowym trzymają się poza stadem.

−

Ma charakterystyczny sposób poruszania się, np. w biegu skacze od razu na cztery nogi.

−

Ostrożny, uważny; ma bardzo dobry wzrok.

Pokarm:

−

Trawy i inne rośliny zielne, liście, młode pędy i pąki, kora drzew i krzewów.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

63

Rozród:

−

Bekowisko od końca października do połowy listopada.

−

Łanie cielą się na przełomie maja i czerwca.

Rodzina: Świniowate
Dzik (Sus scrofa)
Wygląd:

−

Długość ciała: 1,1–1,55m.

−

Masa ciała: 50–190 kg odyńce, 35–100 kg lochy.

−

Krępa budowa ciała, silne nogi (biegi), ogon opadający w dół
i zakończony kępą dłuższych włosów.

−

Sierść jest czarna, ale bywa rudawa, brunatna, brązowosiwa.

−

Ryj (gwizd) ma twardą, dobrze unerwioną tarczę, w której znajdują się otwory nosowe –
tabakiera, służy do rycia (buchtowania).

−

Łukowato wygięte, rosnące w górę kły (szable) wyrastające z żuchwy są znacznie dłuższe
od fajek, kłów umieszczonych w górnej szczęce.

Tryb życia:

−

ś

yje w stadach.

−

W skład watahy wchodzą: stara locha (przewodniczka), inne lochy z warchlakami.

−

ś

eruje w nocy, w dzień pozostaje w barłogach.

−

Ryją podłoże w poszukiwaniu żeru – buchtują.

−

Watahy są wierne swoim ostojom.

−

Ma wyjątkowo dobry węch i słuch, natomiast słaby wzrok.

Rozród:

−

Okres godowy (huczka) przypada na zimę, trwa od listopada do stycznia.

−

Ciąża trwa 16–20 tygodni.

−

Locha rodzi do 12 warchlaków.

−

Przy zaburzeniach struktury społecznej może dojść do jeszcze jednej huczki w innym
terminie

Pokarm:

−

Zwierzę wszystkożerne.

−

ś

ołędzie, grzyby, owoce, koniczyna, płody rolne, dżdżownice i inne drobne zwierzęta

glebowe, myszy.

Ś

rodowisko:

−

Obszary o większej lesistości (pokarm, schronienie)

−

Najkorzystniejsze są lasy liściaste i mieszane

Rodzina: Psowate
Lis (Vulpes vulpes)
Wygląd:

−

Długość ciała wraz z kitą ok. 115 cm.

−

Wysokość ok. 35 cm.

−

Masa ciała ok. 7 kg.

−

Ciało krępe, robiące wrażenie długiego, ze względu na długą i puszystą kitę, krótkie nogi.

−

Głowa szeroka, pysk wydłużony, wąski i ostro zakończony.

−

Ś

lepia wąskie, ustawione skośnie, uszy sterczące.

−

Sierść z reguły ruda z domieszką białego przy wargach, na spodniej części szyi, klatce
piersiowej, brzuchu i na końcu kity zwanym kwiatkiem.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

64

Tryb życia:

−

ś

yje samotnie z wyjątkiem okresu godowego i wychowu młodych.

−

Jest aktywny głównie po zmroku i w nocy.

−

Zakłada swoje nory w ciepłych, nasłonecznionych miejscach.

−

Wielkość rewiru zależy od typu i zasobów pokarmowych środowiska, a także od
zagęszczenia populacji lisów – 5–50 km

2

.

Rozród:

−

Okres godowy ma miejsce między styczniem a lutym.

−

Ciąża trwa ok. 51–54 dni.

−

Liczba młodych – najczęściej 3–6.

Pokarm:

−

Zwierzę wszystkożerne, ale najchętniej żywi się pokarmem zwierzęcym.

−

Myszy, koźlęta sarny, jaja gniazdujących na ziemi gatunków ptaków, żaby, owady,
padlina.

−

Rośliny, np. owoce, jagody.

Ś

rodowisko:

−

Preferuje duże obszary leśne w bliskim sąsiedztwie łąk i pól.

−

Poluje na otwartym terenie.

Wilk (Canis lups)
Wygląd:

−

Długość ciała: 110–160 cm.

−

Masa ciała: 35–60 kg.

−

Podobny do owczarka niemieckiego, różni się jednak od niego
szeroką głową z wyciągniętym, szpiczastym pyskiem, węższą
klatką piersiową, ukośnie ustawionymi oczami, krótkimi uszami
oraz bardziej puszystym ogonem.

−

Sierść przeważnie szara, od spodu jaśniejsza (żółtawobiała, szarobiała).

−

Uzębienie z dużymi kłami i potężnymi łamaczami.

Tryb życia:

−

Zwierzę żyjące w stadach (watahach).

−

W stadzie tworzy się struktura socjalna, przewodzi najsilniejszy basior.

−

Aktywny w dzień jak i w nocy.

−

Poluje w grupie, w sposób zorganizowany, osacza ofiarę.

Rozród:

−

Okres godowy trwa od połowy grudnia do połowy marca.

−

Ciąża trwa 60–64 dni.

−

Liczba młodych: 3–7.

−

W rozmnażaniu często bierze udział tylko osobnik alfa (najsilniejszy, przewodnik).

Pokarm:

−

Zwierzęta kopytne, np. łoś, jeleń sarna, mniejsze ssaki, ślimaki, skorupiaki, padlina,
pokarm roślinny.

Ś

rodowisko:

−

Duże niedostępne lasy, stepy czy tundra.

Gatunek chroniony.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

65

Jenot (Nyctereutes procyonoides)
Wygląd:

−

Długość ciała: 52–60 cm.

−

Masa ciała: 5–10 kg.

−

Podobny do szopa pracza, z powodu charakterystycznej maski na
pysku.

−

Tylne partie ciała mniej rozbudowane niż u szopa, sierść dłuższa,
ogon pozbawiony pręg.

−

Sierść długa z gęstym podszyciem, kolor futra od ciemnobrązowego
po ciemnoszary, jasne partie pyska.

−

Charakterystyczne baki po bokach głowy.

Tryb życia:

−

Zwierzę aktywne głównie w nocy.

−

Pożywienia szuka w lesie przy ziemi oraz na porośniętych brzegach zbiorników wodnych.

−

W ciągu dnia przebywa w norach wykopanych przez siebie lub zajętych po lisie czy
borsuku.

−

Zapada w sen zimowy.

Rozród:

−

Okres godowy: luty–marzec.

−

Ciąża trwa 60–64 dni.

−

Liczba młodych: 5–8.

−

Zwierzę monogamiczne.

−

Samiec uczestniczy w wychowywaniu młodych.

Pokarm:

−

Zwierzę wszystkożerne.

−

Małe ssaki, ptactwo wodne, jaja ptaków gniazdujących na ziemi, żaby, ryby, rośliny,
padlina.

Ś

rodowisko:

−

Zamieszkuje chętnie tereny leśne z gęstym poszyciem w pobliżu zbiorników wodnych.

Rodzina: Kotowate
Ryś (Lynx lynx)
Wygląd:

−

Długość ciała: 80–120 cm.

−

Masa ciała: 17–35 kg.

−

Silne ciało, przysadziste i krępe, sylwetka z boku kwadratowa.

−

Długie nogi, duże łapy z potężnymi pazurami.

−

Suknia letnia: grzbiet i boki żółtawoszare do czerwonych, brzuch,
klatka piersiowa oraz wewnętrzna strona łap – białe.

−

Suknia zimowa: raczej szara z czarnobrązowymi cętkami.

−

Charakterystyczne

są

długie

bokobrody

na

policzkach

przypominające grzywę oraz pędzle na czubkach uszu.

Tryb życia:

−

ś

yje samotnie, poluje po zmierzchu i nocą.

−

Jest znakomitym myśliwym, skrada się, przyczaja i w odpowiednim momencie atakuje.

Rozród:

−

Ruja odbywa się w lutym–marcu.

−

Ciąża trwa 9–11 tygodni.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

66

−

Liczba młodych w miocie to 2–3.

−

Samica rodzi młode w trudno dostępnym miejscu, np. w grocie, wyrębie skalnym.

−

Młode karmione są mlekiem przez 4 miesiące, przebywają z matką do następnej wiosny.

Pokarm:

−

Poluje na wiele gatunków zwierząt.

−

Myszy, gryzonie, cielęta jeleni, ptaki, zające.

Ś

rodowisko:

−

Osiedla się w dużych, spokojnych kompleksach leśnych, gdzie jego rewir łowiecki może
sięgać 200–300 km

2

.

Gatunek chroniony.

Rodzina: Wiewiórkowate
Wiewiórka (Sciurus vulgaris)
Wygląd:

−

Długość ciała (bez ogona): 20–30 cm (ogon – 14–25 cm).

−

Masa ciała: 200–500 g.

−

Charakterystyczne cechy to długi puszysty ogon i uszy
z pęczkiem włosów na końcach.

−

W ubarwieniu przeważają odcienie brązu – od czarnobrunatnego po jasnorudy, strona
brzuszna jest jaśniejsza.

Tryb życia:

−

Aktywna w ciągu dnia.

−

Znakomicie wspina się po drzewach, biega w górę i w dół po pniach, skacze daleko
i precyzyjnie, pokonuje kilkumetrowe odległości, na ziemi porusza się szybkimi i długimi
susami.

−

W dziupli lub w rozwidleniu gałęzi w koronie drzew buduje kuliste gniazdo, w którym śpi
i w którym rodzą się młode.

−

Nie zapada w sen zimowy, ale zimą głównie przebywa w gnieździe.

Rozród:

−

Okres rozrodczy: wiosna, wczesne lato.

−

Trwanie ciąży ok. 28 dni.

−

Liczba młodych: 4–6.

−

Samica wydaje zwykle dwa mioty rocznie.

Pokarm:

−

Orzechy, orzeszki bukowe, nasiona świerkowe, sosnowe, jodłowe, żołędzie, nasiona
innych drzew, jagody, owoce, grzyby, drobne zwierzęta, jaja i pisklęta ptaków
ś

piewających.

Ś

rodowisko:

−

Lasy i bory od nizin po góry, większe ogrody i parki miejskie.

Gatunek chroniony.

Rodzina: Krętorogie
śubr (Bison bonasus)
Wygląd:

−

Długość ciała: 200–300 cm.

−

Masa ciała: 600–1000 kg.

−

Charakteryzuje się silną budową ciała, punkt ciężkości ciała
jest przesunięty ku przodowi, natomiast tylne partie robią
wrażenie słabo umięśnionych.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

67

−

Linia grzbietu silnie opada ku tyłowi.

−

Na krótkim, masywnym łbie o wysokim i szerokim czole osadzone są krótkie uszy
i niewielkie oczy.

−

Szyja krótka i krępa wraz z karkiem obrośnięta falującą grzywą (kądziel).

−

Charakterystyczna jest długa broda.

−

Rogi krótkie, odchylone ku środkowi, o okrągłym przekroju, u osobników obu płci.

−

Sierść jednobarwna, ciemnobrązowa, latem – gęsta, krótka, gładka, zimą– dłuższa
o filcowym podszyciu.

Tryb życia:

−

ś

yje w stadach o sezonowo zmieniającej się liczebności.

−

Stado tworzą samice z cielakami i młode byki, a prowadzone jest przez starą samicę.

−

Aktywne za dnia, jak i w nocy, głównie w godzinach porannych i poźnopopołudniowych.

−

Szybkie oraz skoczne.

−

Potrzebują znacznej przestrzeni życiowej – 1–2 osobniki/1000 ha.

−

Bardzo lubią tarzać się w błocie i kurzu.

Rozród:

−

Okres godowy: sierpień–wrzesień.

−

Ciąża trwa 260–270 dni.

−

Liczba młodych: jedno, czasem dwa.

−

Byki skupiają wokół siebie kilka krów.

Pokarm:

−

Trawy i rośliny o dużej zawartości włóknika, zioła, pąki, pędy i kora drzew.

Ś

rodowisko:

−

Preferuje lasy liściaste i mieszane z prześwietlonymi miejscami o dużej ilości podszytu,
polan i miejsc podmokłych.

Gatunek chroniony.

Rodzina: Niedźwiedziowate
Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos)
Wygląd:

−

Długość głowy i tułowia: 1,7–2,2 m (ogon – 8–16 cm).

−

Masa ciała: 100–450 kg.

−

Futro w różnych odcieniach brązu, zazwyczaj brunatne.

−

Uzębienie bardzo silne, przystosowane do miażdżenia pokarmu,
z dużymi kłami, zęby policzkowe dość płaskie z szerokimi koronami.

−

Oczy małe, nos silnie wysunięty do przodu.

−

Słupowate nogi zakończone szerokimi stopami z mocnymi pazurami.

−

Wspinają się po pniu i większych konarach drzew.

Tryb życia:

−

Aktywny w dzień oraz w nocy.

−

Zimą zapada w sen, podczas którego korzysta z nagromadzonych jesienią zapasów
tłuszczowych.

−

Dobrze i wytrwale pływa.

−

ś

yje samotnie, jedynie niedźwiedzice prowadzą ze sobą młode.

Rozród:

−

Ruja przypada na lato.

−

Ciąża trwa 7–8 miesięcy.

−

W miocie rodzą się 2–3 młode.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

68

Pokarm:

−

Wszystkożerny.

−

Jagody, owoce, korzonki, pączki, nasiona, większe owady, pędraki i larwy chrząszczy
drewnożernych, miód pszczeli, mniejsze kręgowce, padlina, odpadki.

Ś

rodowisko:

−

Tereny odludne o małym zagęszczeniu osadnictwa.

Gatunek chroniony.

Rodzina: Jeżowate
Jeż europejski (Erinaceus europaeus)
Wygląd:

−

Długość ciała ok. 40 cm.

−

Masa ciała: 400–1900 g.

−

Charakterystyczną cechą jest okrywa z kolców, powstałych
z przekształconych włosów.

−

Kolce są prążkowane przemiennie na biało i czarno.

−

Silny podskórny mięsień okrężny umożliwia zwijanie się w kulę – ochrona przed
wrogami.

−

Wydłużony pysk zaopatrzony jest w ostre zęby.

Tryb życia:

−

Prowadzi głównie nocny tryb życia.

−

Zapadają w sen zimowy.

−

Ś

pią w gnieździe przygotowanym w liściastej ściółce.

Rozród:

−

Okres rozrodczy: marzec–czerwiec.

−

Ciąża trwa ok. 2 miesięcy.

−

Liczba młodych: do 7.

−

Samica rodzi dwukrotnie w ciągu roku.

Pokarm:

−

Dżdżownice, ślimaki, szarańczaki, pisklęta ptaków gnieżdżących się na ziemi, jaszczurki,
węże, padlina, owoce.

Ś

rodowisko:

−

Widne lasy z bogatym podszytem, zarośla, obrzeża obszarów zabudowanych, parki
miejskie.

Gatunek chroniony.

Rodzina: Ryjówkowate

Borsuk (Meles meles)
Wygląd:

−

Długość ciała: 60–90 cm.

−

Ciężar ciała: 10–20 kg.

−

Krępa, klinowata sylwetka, opiera się na krótkich nogach.

−

Na klinowatej głowie osadzone są małe uszy z białymi czubkami.

−

Ogon (kwiat) jest krótki, przednie kończyny wyposażone są w silne pazury zdatne do
kopania.

−

Sierść na grzbiecie i bokach są srebrzystoszare, brzuch i kończyny ciemnoszare, niemal
czarne, głowa biała z dwoma czarnymi pasami biegnącymi od uszu, przez oczy do pyska.

Tryb życia:

−

ś

yją w związkach rodzinnych.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

69

−

Swoje terytorium dokładnie odgraniczają od terytoriów pozostałych rodzin wydzieliną
gruczołów zapachowych.

−

Aktywność wykazują w nocy i o zmierzchu, natomiast w ciągu dnia odpoczywają
w norach.

−

Nory lokalizuje w dobrze ukrytych miejscach w lesie.

−

W zimie bardzo ogranicza swoją aktywność i głównie śpi.

Rozród:

−

Okres godowy przypada na styczeń–październik.

−

Ciąża trwa odpowiednio długo w zależności od terminu pokrycia.

−

Okres zarodkowy jest zatrzymywany do grudnia.

−

Młode przychodzą na świat w lutym lub na początku marca.

Pokarm:

−

Zwierzę wszystkożerne.

−

Myszy, pędraki, larwy, robaki, ślimaki, młode ssaki, jaja ptaków gniazdujących na ziemi,
owoce, grzyby, kukurydzę, dojrzały owies.

Ś

rodowisko:

−

Preferuje lasy liściaste i mieszane porastające równiny oraz średniej wielkości góry.

−

Unika bagien, torfowisk, terenów podmokłych.

Tabela 1.

Charakterystyka ryjówek

Ryjówka malutka
(Sorex minutus)

Ryjówka aksamitna
(Sorex araneus)

Ryjówka górska
(Sorex alpinus)

Wygląd:

−

Długość ciała: 7,5–11 cm.

−

Masa ciała: 2,5–7,5 g.

−

Mniejsza i jaśniejsza od
r. aksamitnej.

−

Szare ubarwienie sierści.

−

Długość ciała: 9–14 cm.

−

Masa ciała: 4–16 g.

−

Ś

redniej wielkości, ze

stosunkowo krótkim
ogonem.

−

Pyszczek spiczasto zwęża
się ku przodowi.

−

Strona grzbietowa
ciemno- do
czarnobrązowej, strona
brzusznajaśniejsza.

−

Długość ciała: 12,5–15 cm.

−

Masa ciała: 6–9 g.

−

Końce zębów jaskrawo
czerwone.

−

Grzbiet ciemnoszary,
brzuch
ciemnoszarobrązowy.

Ś

rodowisko:

−

Suche, zarośnięte tereny
z gęstą warstwą krzewów,
unika zwartego lasu.

−

Zbiorowiska trawiaste,
gęste zarośla, ziołorośla,
tereny bagniste, lasy.

−

Zbiorowiska trawiaste, lasy,
tereny wilgotne.

Tryb życia:

−

Ruchy gwałtowniejsze od
r. aksamitnej, jeszcze
szybsza przemiana
materii.

Pokarm:

−

Dżdżownice, chrząszcze,
inne owady, pająki, wije,
ś

limaki, żaby.

−

Dżdżownice, chrząszcze,
inne owady, pająki, wije,
ś

limaki, żaby.

−

Dżdżownice, chrząszcze,
inne owady, pająki, wije,
ś

limaki, żaby.

Rozród:

−

4–7 młodych w miocie.

−

Kilka miotów w roku.

−

5–7 młodych w miocie.

−

2–4 miotów rocznie.

−

5–7 młodych w miocie.

−

2–4 miotów rocznie.

Gatunki chronione

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

70

Tabela 2. Charakterystyka kun

Kuna leśna (tumak)

(Martes martes)

Kuna domowa (kamionka)

(Martes foina)

Wygląd:

−

Długość ciała: 40–50 cm.

−

Masa ciała: 1–2 kg.

−

Ciało i kończyny dłuższe od kuny
domowej, czarny nos, podeszwy stóp
owłosione.

−

Futro gęste, miękkie, błyszczące,
z długim włosem.

−

Grzbiet i ogon ciemnobrunatne
z żółtawym podszyciem, brzuch
i wewnętrzna część kończyn
jasnobrunatne, żółtawa plama na
podgardlu i spodzie szyi.

−

Długość ciała: 40–50 cm.

−

Masa ciała: 1–2 kg.

−

Futro krótsze, włos mniej gęsty i miękki
niż u kuny leśnej.

−

Plama na podgardlu i spodzie szyi
większa i bardziej biała, sięga aż
przednich łap.

−

Futro umiarkowanie brunatne po
ciemnobrunatne z białym podszyciem.

Ś

rodowisko:

−

Szuka schronienia w dużych ostojach
leśnych.

−

ś

yje w lasach i na polanach, chętnie

szuka bliskości siedlisk ludzkich.

Tryb życia:

−

ś

yją samotnie.

−

Poluje głównie nocą.

−

Doskonale się wspina i skacze po
drzewach.

−

Jej schronienie to dziuple, gniazda
ptaków drapieżnych, sterty chrustu.

−

ś

yje samotnie.

−

Wybiera na schronienie wysokie partie
drzew.

−

Poluje zazwyczaj nocą.

Pokarm:

−

Ssaki, np. myszy, króliki, ptaki, jaja,
ż

aby, owady, owoce, jagody.

−

Ptactwo domowe, jego jaja oraz to co
kuna leśna.

−

Okres godowy: lipiec–sierpień.

−

Ciąża trwa ok. 9 miesięcy.

−

Liczba młodych: 3–4.

−

Okres godowy: lipiec–sierpień.

−

Ciąża trwa ok. 9 miesięcy.

−

Liczba młodych: 3–4.

Rozród:

[Wszystkie rysunki znajdujące się w tym rozdziale pochodzą z poz. 16 i 19]

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie są podstawowe cechy odróżniające ssaki od innych zwierząt?

2.

Gdzie można znaleźć wykaz zwierząt zagrożonych wyginięciem?

3.

Wymień i scharakteryzuj ssaki z rodziny jeleniowatych?

4.

Jakie ssaki chronione występują w lesie?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

71

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i scharakteryzuj gatunki ssaków leśnych na rysunkach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z atlasem zwierząt, fotografiami zwierząt leśnych, planszami poglądowymi,

3)

rozpoznać ssaki leśne zamieszczone na rysunkach,

4)

scharakteryzować cechy morfologiczne ssaków leśnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas zwierząt,

−

fotografie ssaków leśnych,

−

plansze poglądowe,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Porównaj poroże jelenia, sarny, łosia i daniela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z planszami poglądowymi i zdjęciami dotyczącymi różnic w porożu,

3)

scharakteryzować różnice pomiędzy porożami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze poglądowe,

−

fotografie poroży,

−

notatnik,

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

72

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i scharakteryzuj chronione ssaki leśne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać i przeczytać informacje, które będą potrzebne przy wykonaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z atlasem zwierząt, planszami poglądowymi oraz fotografiami na temat
chronionych ssaków leśnych,

3)

rozpoznać chronione ssaki leśne na rysunkach,

4)

scharakteryzować chronione ssaki leśne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas zwierząt,

−

fotografie chronionych ssaków leśnych,

−

plansze poglądowe,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

podać podstawowe cechy odróżniające ssaki od innych zwierząt?

2)

powiedzieć, gdzie można znaleźć wykaz zwierząt zagrożonych
wyginięciem?

3)

wymienić i scharakteryzować ssaki z rodziny jeleniowatych?

4)

wymienić ssaki chronione występujące w lesie?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

73

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań Do każdego zadania dołączone są cztery możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

5.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Kwiaty naparstnicy zwyczajnej są
a)

promieniste, zebrane w luźne podbaldaszki.

b)

białe, w baldachach złożonych.

c)

duże, zebrane w długie szczytowe grono.

d)

ż

ółte, duże, z ostrogą.

2.

Zwierzę na rysunku to
a)

ryś.

b)

jenot.

c)

borsuk

d)

lis.

3.

Roślina runa na rysunku to
a)

konwalia majowa.

b)

kokorycz pusta.

c)

kopytnik pospolity.

d)

dziurawiec zwyczajny.

4.

Krzewy na rysunkach to

a)

szakłak pospolity i czeremcha pospolita.

b)

kruszyna pospolita i leszczyna pospolita.

c)

trzmielina pospolita i kruszyna pospolita.

d)

leszczyna

pospolita

i

czeremcha

pospolita.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

74

5.

Łyżkarze to
a)

byki z nie w pełni wykształconymi łopatami.

b)

byki o porożu przypominającym łopaty.

c)

byki, u których pojawiają się lekkie zarysy łopat.

d)

byki bez poroża.

6.

Pęd na rysunku należy do

a)

topoli osiki.

b)

klonu jawor.

c)

olszy czarnej.

d)

topoli czarnej.

7.

Ptaki na rysunkach to
a)

pliszka siwa i sikorka sosnówka.

b)

pełzacz leśny i sikorka uboga.

c)

pliszka siwa i sikorka uboga.

d)

czyż i kowalik.

8.

Siewka na rysunku należy do
a)

jałowca pospolitego.

b)

modrzewia europejskiego.

c)

jedlicy zielonej.

d)

cisa pospolitego.

9.

Zwierzę na rysunku należy do rodziny
a)

ś

winiowatych.

b)

krętorogich.

c)

psowatych.

d)

kotowatych.

10.

Kształt korony zależy od
a)

kąta pod jakim gałęzie odchodzą od pnia i ich długości.

b)

rodzaju liści i ich ułożenia.

c)

długości gałęzi i ich kształtu.

d)

ułożenia gałęzi i rodzaju liści.

11.

Rośliny na rysunkach to
a)

nerecznica samcza i pokrzywa zwyczajna.

b)

nerecznica samcza i widłak goździsty.

c)

nerecznica samcza i pióropusznik strusi.

d)

widłak goździsty i skrzyp polny.

12.

Korona na zdjęciu to pokrój
a)

sosny pospolitej.

b)

jodły pospolitej.

c)

cisa pospolitego.

d)

ś

wierka pospolitego.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

75

13.

Krzew na zdjęciu należy do rodziny
a)

różowatych.

b)

trzmielinowatych.

c)

szakłakowatych.

d)

przewiertniowatych.

14.

Poroże na rysunku należy do
a)

sarny.

b)

daniela.

c)

jelenia.

d)

łosia.

15.

Liście czeremchy pospolitej są
a)

podłużne, eliptyczne, piłkowane, skąpo owłosione.

b)

szerokojajowate, głęboko wcięte, całobrzegie.

c)

szerokojajowate, o wierzchołku zaokrąglonym, od spodu biało kutnerowane.

d)

eliptyczne, ostro piłkowane, zaostrzone, matowe.

16.

Siewka na rysunku pochodzi z rodziny
a)

brzozowatych

b)

wierzbowatych.

c)

bukowatych.

d)

oliwkowatych.

17.

Drzewo na rysunku to
a)

grab zwyczajny.

b)

klon jawor.

c)

klon zwyczajny.

d)

wiąz pospolity.

18.

Ptak na rysunku należy do rodziny
a)

łuszczaków.

b)

krukowatych.

c)

drozdowatych.

d)

głuszcowatych.

19.

Pokrój drzewa na rysunku charakteryzuje
a)

lipę drobnolistną.

b)

brzozę brodawkowatą.

c)

klona zwyczajnego.

d)

buka zwyczajnego.

20.

Ciąża przedłużona, to ciąża
a)

mnoga.

b)

trwająca dłużej niż powinna.

c)

w której po pokryciu rozwój zarodka zatrzymuje się i wznawia się dopiero na

wiosnę.

d)

w której po pokryciu rozwój zarodka zatrzymuje się i wznawia się dopiero na lato.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

76

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Rozpoznawanie roślin i zwierząt leśnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

77

6. LITERATURA

1.

Banfi E., Consolino F.: Drzewa. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa
2001.

2.

Bolliger, Erben, Grau, Heblu: Krzewy. Świat Książki, Warszawa 1998.

3.

Gil W., Kenelski S.: nasiona i siewki drzew. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa
2003.

4.

Graszka-Petrykowski D.: Ptaki. KDC, Warszawa 2005.

5.

Kremer T. B.: Drzewa. Świat Książki, Warszawa 1996.

6.

Obmiński Z.: Botanika dla techników leśnych. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo
Ś

wiat”, Warszawa 1996.

7.

Ophoven E.: Zwierzęta łowne. Muza SA, Warszawa 2006.

8.

Pancer-Kotejowa E., Ćwikowa A., Różański W., Szwagrzyk J.: Rośliny naczyniowe runa
leśnego. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Krakowie, Kraków 2001.

9.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z.: Rośliny chronione. Multico Oficyna Wydawnicza,
Warszawa 2003.

10.

Reichholf J.: Las. Ekologia lasów środkowoeuropejskich. Świat Książki, Warszawa
1999.

11.

Reichholf J.: Ssaki. Świat Książki, Warszawa 1996.

12.

Sauer F.: Ptaki lądowe. Świat Książki, Warszawa 1996.

13.

Sauer F.: Ptaki wodne. Świat Książki, Warszawa 1995.

14.

Tomanek J.: Botanika leśna. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa
1999.

15.

www.atlas-roslin.pl

16.

www.foto-przyroda.pl

17.

www.przyroda.osiedle.net.pl

18.

www.ptaki.info

19.

www.wikipedia.pl

Czasopisma:

−

Echa Leśne,

−

Głos Lasu,

−

Las Polski.