operator maszyn lesnych 833[02] o1 03 u

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jan Przygodzki

Charakteryzowanie środowiska leśnego 833[02].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy

Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Recenzenci:
dr inż. Marek Krzemiński
mgr inż. Gabriel Zasada

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Jan Przygodzki

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].O1.03
Charakteryzowanie środowiska leśnego, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu operator maszyn leśnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Las i jego ogólna charakterystyka

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Siedlisko leśne i wymagania siedliskowe drzew leśnych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Drzewostan i jego cechy

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Ochrona przyrody

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu charakteryzowania

środowiska leśnego.

W poradniku znajdziesz:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, obowiązujących podczas
poszczególnych rodzajów prac

Schemat układu jednostek modułowych w module

833[02].O1

Podstawy zawodu

833[02].O1.01

Przestrzeganie przepisów

bezpieczeństwa i higieny

pracy, ochrony

przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska

833[02].O1.02

Stosowanie przepisów

prawa w działalności

gospodarczej

833[02].O1.04

Rozpoznawanie roślin

i zwierząt leśnych

833[02].O1.03

Charakteryzowanie

środowiska leśnego

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska przyrodniczego,

−

rozpoznawać gatunki drzew leśnych,

−

wykorzystywać wiadomości i umiejętności opanowane podczas realizacji programów
nauczania innych jednostek modułowych,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

czytać rysunki,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

posługiwać się kalkulatorem,

−

oceniać jakość wykonanej pracy,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpożarowe przy pracach
leśnych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować las i drzewostan,

−

scharakteryzować rodzaje lasu,

−

określić funkcje lasu,

−

scharakteryzować budowę lasu,

−

określić elementy środowiska leśnego,

−

scharakteryzować współzależności miedzy organizmami żyjącymi w środowisku leśnym,

−

scharakteryzować formy ochrony przyrody: rezerwat, park narodowy, park krajobrazowy,
obszar chronionego krajobrazu,

−

określić czynności związane z ochroną gatunkową roślin i zwierząt,

−

określić cechy drzewostanu - skład gatunkowy, budowę pionową, zwarcie, pochodzenie,
wiek,

−

określić wymagania drzew dotyczące światła, wody, żyzności gleby,

−

scharakteryzować proces tworzenia się gleby,

−

określić mineralne i organiczne składniki gleb,

−

określić odczyn gleby oraz jego wpływ na roślinność,

−

określić skład powietrza w glebie i lesie,

−

wyjaśnić wpływ promieniowania słonecznego na drzewa,

−

scharakteryzować stosunki termiczne w drzewostanie,

−

określić cechy drzewostanu wpływające na ilość opadów atmosferycznych docierających
do dna lasu,

−

określić znaczenie wiatru dla kompleksów leśnych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Las i jego ogólna charakterystyka

4.1.1. Materiał nauczania

Pojęcie i budowa lasu

Las, choć jest pojęciem, powszechnie zrozumiałym, to jednak jednoznaczne

zdefiniowanie jego istoty nie jest zadaniem łatwym. Las, bowiem w obrębie swego rozległego
zasięgu występuje pod tyloma postaciami i jest tworem tak bardzo złożonym, że próba
ustalenia typowych jego właściwości, które w istotny sposób wyróżniają go od innych
zasobów przyrodniczych jest bardzo trudne.

W bardzo dużym uproszczeniu możemy powiedzieć, że las jest to względnie duży obszar

ziemi porośnięty zwartą, leśną roślinnością drzewiastą. W ustawie o lasach pojęcie las
oznacza grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną
(uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym – lub przejściowo jej
pozbawiony (przeznaczony do produkcji leśnej lub stanowiący rezerwat przyrody, lub
wchodzący w skład parku narodowego, albo wpisany do rejestru zabytków). Las możemy
określić jako szczególny zasób przyrody ze względu na jego wielostronny, na ogół korzystny
wpływ na środowisko przyrodnicze i warunki życia człowieka, oraz z uwagi na to, że stanowi
główną bazę produkcji surowca drzewnego i innych użytków leśnych. Las to także
odnawialny zasób przyrody, powstający i rozwijający się w wyniku procesu lasotwórczego.
Powyższe, nieliczne zresztą przykłady, pokazują, że na istotę lasu można patrzeć z różnych
punktów widzenia, a każdy w jakiejś części określa, czym jest las.

Niezależnie od punktu widzenia i sposobu przedstawiania istoty lasu możemy wyróżnić

w nim pewne charakterystyczne, powtarzające się, cechy jego budowy, obserwowane
w różnych zbiorowiskach leśnych. Dominującą cechą w lesie są przede wszystkim zwarcie
rosnące drzewa, o wysoko wzniesionych i stykających się ze sobą koronach tworzących okap,
który przepuszcza do wnętrza drzewostanu ograniczone ilości światła i opadów. Jeżeli okap
jest zwarty np. w litych drzewostanach jodłowych czy bukowych to na dnie lasu jest tylko
warstwa ściółki [rys. 1].

Rys. 1. Las, drzewostan bukowy z warstwą ściółki [20]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Jeżeli okap jest luźny to pod osłoną drzewostanu mogą wykształcić się różne,

charakterystyczne warstwy roślinne [rys.2]. Na samy dnie lasu kształtuje się warstwa zwana
runem leśnym, składająca się z porostów, mchów, roślinności zielnej i krzewinek. Kolejna
warstwa to warstwa podszytu składająca się z krzewów i drzew o zahamowanym wzroście
i rozwoju spowodowanym nadmiernym ocienieniem lub małą zasobnością gleby w składniki
pokarmowe. W warstwie tej może występować także nalot i podrost. Nalot jest to najmłodsze
pokolenie drzew do około 0,5 m wysokości, powstałe z samosiewu. Podrost to młode
pokolenie drzew, często pochodzące z samosiewu, które w przyszłości może stać się górnym
piętrem drzewostanu. Najwyższą warstwę lasu zajmują drzewa tworzące drzewostan, który
może być złożony z jednego lub kilku pięter (warstw). Warstwa drzew tworzących
drzewostan ma decydujący wpływ na występowanie i kształtowanie pozostałych warstw oraz
na ich rytmikę sezonową.

Rys. 2. Las, przykład warstwowej budowy lasu [21]

Rodzaje lasu

Lasy, w zależności od sposobu powstania i stopnia ingerencji w nie człowieka, możemy

podzielić na pierwotne, naturalne i zagospodarowane.

Lasy pierwotne to obszary leśne nienaruszone działalnością człowieka, podlegające tylko

prawom przyrody, cechujące się dynamiczną równowagą poszczególnych składników. Ich
skład gatunkowy kształtowany jest na zasadach doboru naturalnego i ciągle się dostosowuje
do naturalnych właściwości siedliska. Osobniki tego samego gatunku, które w tych
warunkach przetrwały, są do tych warunków najbardziej dostosowane i odporne na działanie
wszelkich szkodliwych czynników. Powoduje to, że lasy te są bardzo odporne i w niewielkim
stopniu podatne na możliwość pojawienia się klęsk żywiołowych takich jak na przykład
gradacje szkodliwych owadów. Przemiana pokoleń następuje tutaj w sposób naturalny, stare
zamierające drzewa ustępują miejsca młodemu pokoleniu, co powoduje, że obok siebie
można spotkać wszystkie stadia rozwojowe drzew i drzewostanów. Lasów takich praktycznie
w Polsce nie ma. Za zbliżony do lasu pierwotnego uważa się część Białowieskiego Parku
Narodowego, który z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości, w 1979
roku, wpisano na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Lasy naturalne to lasy, które możemy opisać podobnie jak lasy pierwotne, ale

podlegające ingerencji człowieka, która ogranicza się tylko do ich eksploatacji (pozyskania

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

drewna). Jeżeli eksploatacja tych lasów odbywa się tylko na niewielkich obszarach, nie
powoduje to niekorzystnych zmian w ich funkcjonowaniu, ale gdy eksploatacja dotyczy
olbrzymich powierzchni, zakłócenia w ich funkcjonowaniu odbijają się niekorzystnie na
całym środowisku przyrodniczym, poczynając od zakłóceń w gospodarce wodnej, a na
zmianach klimatycznych kończąc.

Lasy zagospodarowane w zależności od celów, jakie im się stawia możemy podzielić na

lasy gospodarcze (produkcyjne) i lasy ochronne. Lasy gospodarcze to lasy, w których
gospodarka prowadzona jest przez człowieka, który je hoduje, pielęgnuje, ochrania i użytkuje.
Powszechnie akceptowanym obecnie wzorcem prowadzania gospodarki w lasach jest model
lasu wielofunkcyjnego. Model ten zakłada, że zdrowe biologicznie lasy o składzie
gatunkowym odpowiadającym siedliskom, racjonalnie użytkowane, zapewnią trwałe
i zrównoważone spełnianie wszystkich naturalnych funkcji lasu. Założenie takie powoduje, że
dotychczasowy, główny cel gospodarowania w lasach, jakim była produkcja i dostarczanie
społeczeństwu drewna nie jest aktualnie priorytetem, a tylko jednym z dalszych celów.
Podstawową zasadą gospodarowania tymi lasami jest dążenie do zachowania ich trwałości,
powiększania zasobów leśnych i ciągłości ich użytkowania.
Lasy ochronne to lasy, gdzie również obowiązują zasady modelu lasu wielofunkcyjnego, ale
dodatkowo podlegają one ochronie ze względu na pełnione funkcje, które mają szczególny
priorytet przy ustalaniu zasad ich zagospodarowania. Za lasy ochronne uznajemy lasy, które:

−

chronią glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem,

−

powstrzymują usuwanie się ziemi, obrywanie się skał lub lawin,

−

chronią brzegi wód przed obrywaniem się, a źródła rzek przed zasypaniem,

−

ograniczają powstawanie lub rozprzestrzenianie się lotnych piasków,

−

stanowią drzewostany uszkodzone na skutek działalności przemysłu,

−

stanowią drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej,

−

mają szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa
państwa,

−

są położone: w granicach administracyjnych miast i w odległości o 10 km od granic
administracyjnych miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców; w strefach ochronnych
wokół sanatoriów i uzdrowisk; w strefie górnej granic lasów [7, s. 30].

Funkcje lasu

Funkcjami lasu nazywamy zdolność lasu do wytwarzania różnego rodzaju produktów

oraz świadczenia wielorakich usług o materialnym i niematerialnym charakterze. Funkcje te
zmieniały się w czasie w zależności od rozwoju materialnego i kulturalnego społeczeństwa.
Pierwotnie las dostarczał ludziom przede wszystkim materiału do budowy oraz ogrzewania
swoich schronień. Był też źródłem wielu płodów leśnych (owoców, grzybów, zwierzyny
i in.), stanowiących pożywienie i odzienie. Później zaczął pełnić również ważną rolę jako
źródło majątku, dochodu, miejsca pracy itp. Współczesna cywilizacja nie może już obejść się
bez lasu i dóbr (produktów i usług) powstających dzięki jego różnorodnym funkcjom
[16, s. 3].

Funkcje, jakie obecnie spełniają lasy, możemy podzielić na funkcje ekologiczne

(ochronne), funkcje społeczne i funkcje gospodarcze (produkcyjne). Pierwsze dwie grupy
funkcji łączone są często w jedną grupę nazywaną funkcjami pozaprodukcyjnymi.

Wśród pozaprodukcyjnych funkcji lasu możemy wyróżnić:

−

funkcje ochrony przed klęskami żywiołowymi – las chroni ludność, ich budynki i glebę
przed osuwiskami, lawinami, powodziami itp.,

−

funkcje ochrony przyrody – las umożliwia zachowanie i bytowanie wielu gatunkom
roślin, zwierząt i grzybów,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

−

funkcje rekreacyjne – las jest miejscem różnorodnych form wypoczynku społeczeństwa,
znaczenie tej funkcji systematycznie wzrasta [rys. 3],

−

funkcje krajobrazowe – las jest trwałym elementem krajobrazu, mającym wpływ na jego
różnorodność,

Rys. 3. Przykład rekreacyjnych funkcji lasu; punkt widokowy i ścieżka konna w lesie [21, 19]

−

funkcje ochrony przed negatywnymi skutkami cywilizacji przemysłowej – lasy
odnawiają zapasy tlenu w atmosferze, wiążą dwutlenek węgla z powietrza, łagodzą „efekt
cieplarniany”, zatrzymują pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza, chronią przed
hałasem itp.,

−

funkcje regulatora bilansu wodnego – las ma najbardziej korzystny stosunek ilości
opadów wsiąkających w glebę do spływających po jej powierzchni, co ma bardzo duże
znaczenie dla całokształtu gospodarki wodnej,

−

funkcje obronne – lasy wzmacniają obronność kraju, stanowią ochronę i osłonę różnych
operacji wojskowych, obiektów, sprzętu itp.,

−

funkcje stymulatora produkcyjności pozaleśnych działów gospodarki – las poprzez swoje
wiatro- i glebochronne oddziaływanie na środowisko wpływa na zwiększenie produkcji
rolnej a także na zwiększenie atrakcyjności turystycznej, stymulując rozwój hotelarstwa,
gastronomii, komunikacji itp.,

−

funkcje stymulowania i wpływania na rozwój kultury, oświaty i nauki oraz edukację
ekologiczną społeczeństwa.

Wśród produkcyjnych funkcji lasu możemy wyróżnić:

−

funkcje majątkowe – lasy są ważnym składnikiem majątku narodowego. Lesistość Polski
na koniec 2005 roku wynosiła 28,8%, to znaczy, że lasy zajmowały około 9 milionów ha,
a zasobność drzewostanów wynosiła prawie 1,6 mld m³ grubizny. Stanowi to znaczącą
wartość majątku narodowego,

−

funkcje surowcowe – lasy są dostarczycielem drewna, czyli jednego z najważniejszych
naturalnych produktów używanych przez człowieka, w 2005 roku nasze lasy dostarczyły

−

prawie 32 mln m³ drewna, dostarczają też tzw. użytki uboczne – w 2005 roku lasy
dostarczyły społeczeństwu prawie 50 tys. choinek, nasion drzew i krzewów leśnych 105
ton, jagód leśnych prawie 12 tys. ton, innych owoców leśnych ponad 7 tys. ton a grzybów
prawie 4,2 tys. ton,

−

funkcje dochodowe – produkcja leśna jest składnikiem dochodu narodowego,

−

las jako miejsce pracy – w 2005 roku bezpośrednio w lasach było zatrudnionych
przeciętnie 37 tys. osób, ponadto lasy dają zatrudnienie poprzez firmy wykonujące usługi
na rzecz lasów, jaki i firmy przerabiające użytki leśne,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

−

las jako rezerwa powierzchni i narzędzie rekultywacji – corocznie część lasów
przeznaczana jest na rozbudowę miast, dróg i autostrad, zakładów przemysłowych itp.,
w 2005 roku wyłączono na te cele 472 ha lasów,

−

szczególne funkcje lasów – w trudnych okresach dziejowych, po zniszczeniach
wojennych lub klęskach żywiołowych, las był traktowany jako „otwarta skarbonka”
i świadczył na rzecz rozwoju kraju znacznie powyżej swych możliwości produkcyjnych.

Środowisko leśne

Środowiskiem leśnym nazywamy kompleks warunków życiowych lasu, ukształtowanych

w wyniku współdziałania i wzajemnych przekształceń żywych organizmów leśnych i ich
siedliska. Pod pojęciem siedliska rozumiemy zespół czynników klimatyczno-glebowych
(abiotycznych), jakie panują w danym miejscu i mających wpływ na rozwój tych
organizmów.
Elementami tak pojmowanego środowiska leśnego są czynniki przyrody ożywionej,
(biotyczne) a więc rośliny, zwierzęta i grzyby występujące w lesie i czynniki przyrody
nieożywionej (abiotyczne) a więc atmosfera, klimat i gleba na obszarze zajmowanym przez
las. Kolejnym elementem środowiska, o zupełnie innym charakterze, jest całokształt
warunków życiowych kształtowanych na tym obszarze, w wyniku zależności zachodzących
między organizmami żyjącymi w tym środowisku a także między tymi organizmami a ich
siedliskiem.

Do najważniejszych zależności, jakie zachodzą między organizmami (czynnikami

biotycznymi) żyjącymi w środowisku leśnym należą zależności pokarmowe, które można
przedstawić w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych. Pierwszym ogniwem tego łańcucha są
rośliny, czyli producenci, które mają zdolność wykorzystywania energii słonecznej do
produkcji materii organicznej z substancji nieorganicznych w procesie fotosyntezy.
Następnym elementem łańcucha są konsumenci, głównie zwierzęta, które odżywiają się
materią organiczną a trzecią grupę stanowią destruenci, (bakterie, grzyby,) czyli organizmy,
które rozkładają martwą materię organiczną.
Na uproszczoną sieć pokarmową lasu składają się następujące elementy:

−

producenci – to przede wszystkim drzewa – sosny, dęby, brzozy, świerki i inne gatunki,
ale także rośliny tworzące podszyt np. leszczyna, kruszyna, trzmielina czy dereń i rośliny
runa leśnego takie jak borówki, jeżyna, malina, paprocie, mchy i inne,

−

konsumenci – to przede wszystkim owady roślinożerne np. gąsienice motyli żerujące na
liściach i igłach drzew, chrząszcze odżywiające się drewnem i łykiem, ryjkowce żyjące
na korzeniach roślin. Kolejna grupa roślinożerców to ssaki kopytne – jelenie, sarny, łosie
i inne, gryzonie leśne – myszy, nornice, norniki i inne a częściowo także ptaki
odżywiające się nasionami i jagodami. Następną grupę stanowią ptaki owadożerne, ptaki
drapieżne, ssaki owadożerne i ssaki drapieżne,

−

destruenci – to głównie kompleks organizmów zasiedlających glebę i ściółkę leśną, ale
także grzyby rozkładające drewno.

Proces produkcji i rozkładu materii organicznej jest podstawą obiegu materii i energii
w przyrodzie a przytoczony podział organizmów na powyższe grupy pokazuje ścisłą
zależność jednych organizmów od drugich w tym procesie.
Stosunki między organizmami w lesie nie ograniczają się tylko do powyższych relacji,
a obejmują też różne inne formy współżycia, na przykład takie jak symbioza (to jest trwałe
współżycie dwóch organizmów, z których każdy odnosi korzyść) powszechna w lesie między
korzeniami drzew a grzybami, czy półpasożytnictwo, czego przykładem jest jemioła, która
współżyje z sosną, jodłą, topolą i innymi drzewami, pobierając wodę i sole minerale z drzewa
żywiciela, fotosyntezę przeprowadza samodzielnie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Bardzo ważną relacją w lesie jest konkurencja, szczególnie konkurencja między drzewami,
która prowadzi do procesu wydzielania się drzew, co ma znaczenie dla jakości
pozyskiwanego w przyszłości surowca drzewnego. Inne jeszcze współzależności to między
innymi takie jak pośredniczenie przez zwierzęta w zapylaniu kwiatów czy rozsiewaniu
nasion.

Rozwój zespołu leśnego a w szczególności wzrost na wysokość i przyrost na grubość

drzew tworzących drzewostany odbywa się nie tylko pod wpływem czynników biotycznych,
ale uzależniony jest także od warunków siedliskowych (abiotycznych) to jest od czynników
klimatycznych i glebowych, co zostanie omówione w kolejnym rozdziale.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy lasem?
2. Jakie poznałeś charakterystyczne, powtarzające się cechy budowy, obserwowane w lasach?
3. Co nazywamy runem leśnym?
4. Jakie poznałeś rodzaje lasów w zależności od sposobu ich powstania i stopnia ingerencji

w nie człowieka?

5. Co nazywamy lasami gospodarczymi?
6. Co oznacza pojęcie las wielofunkcyjny?
7. Co nazywamy funkcjami lasu?
8. Jakie poznałeś produkcyjne funkcje lasu?
9. Jakie poznałeś pozaprodukcyjne funkcje lasu?
10. Co nazywamy środowiskiem leśnym?
11. Jakie poznałeś elementy środowiska leśnego?
12. Co nazywamy łańcuchem pokarmowym?
13. Jakie poznałeś współzależności między organizmami żyjącymi w środowisku leśnym?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ elementy budowy warstwowej wybranego fragmentu lasu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć tematyczny film edukacyjny,
2) wybrać drzewostan do określenia jego budowy warstwowej,
3) opisać występujące warstwy lasu,
4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza z warstwową budową lasu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj model las wielofunkcyjnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć tematyczny film edukacyjny,
2) odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,
3) opisać podstawowe zasady funkcjonowania lasu wielofunkcyjnego,
4) scharakteryzować model lasu wielofunkcyjnego,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj funkcje lasu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) zdefiniować pojęcie funkcje lasu,
3) wymienić funkcje lasu,
4) scharakteryzować funkcje lasu,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Określ zależności między organizmami w środowisku leśnym

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) określić elementy środowiska leśnego,
3) określić zależności między organizmami w środowisku leśnym,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny,

−

plansze obrazujące współzależności między organizmami w środowisku leśnym,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie las?



2) wymienić charakterystyczne, powtarzające się cechy budowy,

obserwowane w lasach?



3) wyjaśnić pojęcie runo leśne?



4) wymienić rodzaje lasów w zależności od sposobu ich

powstania i stopnia ingerencji w nie człowieka?



5) określić termin lasy gospodarcze?



6) wyjaśnić pojęcie las wielofunkcyjny?



7) wyjaśnić pojęcie funkcje lasu?



8) wymienić produkcyjne funkcje lasu?



9) wymienić pozaprodukcyjne funkcje lasu?



10) wyjaśnić pojęcie środowisko leśne?



11) wymienić elementy środowiska leśnego?



12) określić pojęcie łańcuch pokarmowy?



13) wyjaśnić współzależności między organizmami żyjącymi

w środowisku leśnym?



„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.2. Siedlisko leśne i wymagania siedliskowe drzew leśnych

4.2.1. Materiał nauczania

Siedlisko leśne a właściwie znajomość warunków siedliskowych, czyli czynników

klimatyczno-glebowych panujących na danym obszarze leśnym, a także znajomość wymagań
siedliskowych drzew leśnych, ma dla leśnictwa ogromne znaczenie zarówno teoretyczne jak
i praktyczne. Stanowi podstawę planowania i realizacji wszystkich czynności gospodarczych
w lesie.

Aby rozpoznać warunki siedliskowe, należy określić czynniki klimatyczne i czynniki

glebowe, które mają znaczenie dla lasu, a w szczególności dla rozwoju drzew leśnych.

Do czynników klimatycznych zaliczamy: promieniowanie słoneczne, a właściwie

warunki świetlne, temperaturę, opady atmosferyczne i wiatr. Do czynników glebowych
zaliczamy między innymi próchnicę, substancje mineralne i organiczne gleby, odczyn gleby
i jej żyzność. Ważnym elementem środowiska leśnego jest również atmosfera i zawarte w niej
powietrze.

Powietrze i wpływ lasu na jego skład

Najbardziej zewnętrzna warstwa Ziemi nazywana jest atmosferą. Jest to powłoka gazowa

otaczająca Ziemię, która składa się z mieszaniny gazów utrzymywanych wokół globu siłą
przyciągania ziemskiego. Mieszaninę gazowych składników atmosfery nazywamy
powietrzem. Powietrze składa się z przeszło 78% azotu, około 21% tlenu, prawie 1% argonu
i niewielkich ilości neonu, helu, kryptonu i wodoru – składniki te nazywane są stałymi (ich
proporcje w atmosferze pozostają stałe) oraz ze składników zmiennych takich jak dwutlenek
węgla, którego udział w normalnych warunkach wynosi około 0,3%, pary wodnej, której
udział może dochodzić do 4% i zanieczyszczeń gazowych (ich źródłem jest głównie
gospodarcza działalność człowieka) takich jak dwutlenek i trójtlenek siarki, tlenek węgla,
dwutlenek i trójtlenek azotu i inne.

Obecność atmosfery i powietrza stanowi warunek istnienia życia na naszej planecie.
Las ma bardzo istotny wpływ na skład powietrza i wymianę gazową poprzez procesy

fotosyntezy, transpiracji i oddychania roślin, poprzez wzbogacanie powietrza w olejki
eteryczne, głównie tzw. fitoncydy jak i przez zatrzymywanie pyłów oraz gazów
przemysłowych i spalinowych. Wpływ drzewostanu na wymianę gazów w otaczającym go
powietrzu jest znaczny, w ujęciu liczbowym przedstawia się następująco: 1 ha lasu pochłania
z powietrza ciągu 12 godzin 220–280 kg dwutlenku węgla, a wydziela 180–220 kg tlenu.
Jeden buk w wieku około 100 lat, o łącznej powierzchni liści około 160 m², wydziela w ciągu
godziny 1,7 kg tlenu, a zużywa około 2,3 kg dwutlenku węgla. W ciągu roku pokrywa zatem
zapotrzebowanie na tlen dla pięciu osób. W ten sposób las utrzymuje we względnej
równowadze proporcje między tlenem a dwutlenkiem węgla [8, s. 470].

Las wpływa nie tylko na skład powietrza zewnętrznego, ale także na jego skład wewnątrz

lasu, w szczególności dotyczy to dwutlenku węgla i pary wodnej, których ilość pod okapem
drzewostanu w porównaniu do otwartej przestrzeni jest wyższa. Koncentracja dwutlenku
węgla w przyziemnej warstwie drzewostanu dochodzi do 0,06% a nawet do 008% objętości
powietrza. Z wysokością ilość dwutlenku węgla zmniejsza się i w górnym piętrze koron,
wskutek ich intensywnej asymilacji w dzień, osiąga wartość 0,03%, a czasem nawet mniejszą
[13, s. 88].

Skład powietrza glebowego, znajdującego się w przestworach gleb, także rożni się

znacznie od powietrza atmosferycznego. W powietrzu glebowym ilość azotu przekracza
często 81,5%, stężenie tlenu wynosi zwykle 16–18%, lecz zmniejsza się czasem w niektórych
glebach do zera, a zawartość dwutlenku węgla osiąga 4% i więcej przy wartościach

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

przeciętnych rzędu 0,3%. Ponadto w powietrzu glebowym występować mogą pewne ilości
amoniaku oraz inne jeszcze produkty (metan, wodór) mikrobiologicznych przemian mas
roślinnych i zwierzęcych [13, s. 401].

Promieniowanie słoneczne i jego znaczenie dla lasu

Promieniowanie jest to zjawisko wysyłania fal elektromagnetycznych. Jest formą

przekazywania energii od jednego ciała do drugiego. Z klimatologicznego punktu widzenia
najważniejszymi źródłami promieniowania są: Słońce, atmosfera i Ziemia.
Promieniowanie słoneczne jest podstawowym źródłem energii dla wszelkiego rodzaju
procesów zachodzących na kuli ziemskiej i w jej otoczeniu. Słońce wysyła promieniowanie
o długości fal od 0,1 µm do 100 m.. Promieniowanie słoneczne jest głównie krótkofalowe
(0,4 µm – 4 µm) – stanowi ono 99% całej energii promieniowania słońca [6, s. 79]. W tym
zakresie znajdują się również fale świetlne, dzięki którym odbywa się jeden
z najważniejszych procesów warunkujących życie na ziemi, to jest fotosynteza, do której
zdolne są tylko rośliny zielone. Promieniowanie słoneczne, a właściwie światło, głównie
dzięki fotosyntezie, ma wpływ na jeden z najważniejszych, z gospodarczego, ale także
i przyrodniczego punktu widzenia procesów w lesie, a mianowicie na proces przyrostu
biomasy, to jest na wzrost i przyrost miąższości drzew i pozostałych roślin leśnych. Ma
wpływ na warstwowy układ i sezonowość pojawiania się roślinności leśnej. Światło ma
również wpływ na pokrój drzew, czyli ich ogólny zewnętrzny wygląd. Te same gatunki drzew
wyrosłe przy pełnym dostępie światła są niższe, grubsze i mają bardzo rozbudowaną koronę
a te, które wyrosły w lesie są wysokie i smukłe, mają wysoko osadzone i nieduże korony.
Drzewa, tak jak i inne rośliny leśne odznaczają się bardzo różnymi wymaganiami świetlnymi.
Ze względu na wymagania świetlne drzewa leśne można podzielić na:

−

światłożądne – sosna pospolita, modrzew, brzoza brodawkowata, topole,

−

cienioznośne – świerk, dęby, olsza czarna, jesion, lipa, klony,

−

cieniolubne – jodła, buk, cis.

Temperatura jej pomiar i znaczenie dla lasu

Temperatura jest wielkością fizyczną, określającą stopień nagrzania ciała. Określa się ją

w stopniach skali termometrycznej. Najpowszechniej stosowaną skalą jest skala Celsjusza.
Do pomiarów temperatury służą termometry. Temperatura obiektu: powietrza, wody czy
gruntu może być zmierzona wtedy, gdy temperatura termometru jest doprowadzona do
temperatury obiektu, tzn. gdy termometr i obiekt znajdują się w stanie równowagi
termodynamicznej. Zasady działania termometrów są bardzo zróżnicowane; ogólnie
termometry dzielimy na cieczowe, deformacyjne i elektryczne [6, s. 89].

Do podstawowego pomiaru powietrza używany jest termometr stacyjny służący do

określania jego aktualnej temperatury w zakresie od -37ºC do 50ºC z dokładnością do 0,1ºC.
Do pomiaru maksymalnej i minimalnej temperatury w określonym przedziale czasu służą
odpowiednio termometr maksymalny i termometr minimalny.

Temperatura gruntu mierzona jest przy pomocy tzw. termometrów kolankowych,

a standardowe pomiary wykonuje się na głębokości 5, 10, 20 i 50 cm.

Wyżej wymienione termometry to termometry cieczowe, jednak coraz częściej do

pomiaru temperatury mają zastosowanie termometry elektryczne – półprzewodnikowe
oporowe lub termoelektryczne.

Stosunki cieplne, czyli temperatura i jej rozkład w ciągu roku, jak również w ciągu doby,

wywierają bardzo silny wpływ na wszystkie procesy życiowe lasu. Rozkład roczny
temperatury warunkuje w naszym klimacie, występowanie pór roku, z którymi związane są
okresy wegetacyjne roślin, to jest ich kwitnienie, rozwój liści, przyrost na grubość
i wysokość, obradzanie i wchodzenie w stan spoczynku zimowego.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Dobowe różnice temperatur a w szczególności występowanie w początkowym okresie

wegetacyjnym temperatur poniżej zera, czyli przymrozków, może powodować duże szkody
u niektórych gatunków drzew leśnych. Szczególnie na takie szkody narażone są takie gatunki
jak buk, jodła, jesion, dąb a w dalszej kolejności świerk, modrzew lipa i klon.

Temperatury mierzone w tym samym czasie w lesie i na otwartej przestrzeni z reguły się

różnią. Latem w dzień w lesie temperatura jest niższa, a zimą wyższa w stosunku do
powierzchni otwartej.

Opady atmosferyczne i ich znacznie w lesie

Opadem atmosferycznym nazywam wodę w stanie ciekłym lub stałym wypadającą

z chmur i dochodzącą do ziemi. Opady atmosferyczne charakteryzujemy przez określenie
postaci (rodzaju) opadów, ilości spadłej (bądź uzyskanej ze śniegu, gradu, krupy) wody, czasu
ich trwania i natężenia [6, s. 135].

Wyróżniamy następujące rodzaje opadów – deszcz, mżawka, śnieg, krupy śnieżne i grad.
Spośród wymienionych rodzajów opadów najważniejsze znaczenie dla lasu mają deszcz

i śnieg, które stanowią główne źródło wody opadowej w lesie. Woda ma znaczenie przede
wszystkim w procesie fotosyntezy i pobieraniu składników pokarmowych przez rośliny.
Zarówno nadmiar jak i niedobór wody jest szkodliwy a nawet może prowadzić do
obumierania roślin, co następuje w wyniku długotrwałej suszy lub długotrwałego zalania.

Opady atmosferyczne w lesie, w odróżnieniu o otwartej przestrzeni, nie docierają

w całości do dna lasu a są częściowo zatrzymywane w koronach drzew i krzewów.
W zależności od gatunków tworzących drzewostan, ich wieku i ilości warstw w drzewostanie
a także ilości, czasu trwania i natężenia opadów, do dna lasu dochodzi około 60–90%
opadów, w porównaniu do otwartej przestrzeni. Drzewostany iglaste, wielowarstwowe
a także opady o mniejszym natężeniu mają wpływ na zmniejszenie ilość opadów, które
docierają do dna lasu.

Szkodliwe następstwa opadów atmosferycznych dla lasu to przede wszystkim obfite

opady śniegu mogące powodować śniegowały i śniegołomy, czyli wywały i złomy
spowodowane nadmiernym ciężarem śniegu na koronach drzew.

Wiatr, pomiar jego prędkości oraz znaczenie wiatru dla lasu

Wiatr jest to poziomy ruch powietrza, wywołany różnicą ciśnienia atmosferycznego.

Wiatr cechuje się prędkością i kierunkiem. Kierunek wiatru to nazwa strony, z której wiatr
przychodzi. Prędkość jest to droga przebyta przez masę powietrza w jednostce czasu, która
jest wyrażana w m/s lub km/godz. Do pomiaru kierunku i prędkości wiatru najczęściej
używane są wiatromierze Wilda [rys. 4].

Przyrząd ten składa się z dwóch części: ruchomej i nieruchomej. Część ruchomą

wiatromierza stanowi dwupłatowy ster kierunkowy (kierunkowskaz) z kulistą przeciwwagą
do określenia kierunku wiatru, która ustawia się w kierunku, z którego wieje wiatr, płytka
prędkościowa, która porusza się na tle wygiętego łuku z wkręconymi 8 zębami.
Kierunkowskaz, płyta prędkościowa i łuk z zębami znajdują się z tej samej strony osi
pionowej wiatromierza. Płytka ustawia się prostopadle do kierunku wiatru; wielkość jej
wychylenia zależy od siły wiatru, dlatego położenie płytki względem zębów na łuku pozwala
na określenie prędkości wiatru. Dla ułatwienia odczytu zęby nieparzyste (1, 3, 5, 7) są dłuższe
od parzystych (2, 4, 6, 8). Prędkość wiatru (w m/s) odczytuje się ze specjalnej tabeli, w której
podano średnie położenie płytki względem zębów [tab. 1]. Jeżeli płytka wychyla się poza
ósmy ząb, prędkość należy określić według skali Beauforta [tab. 2], [6, s. 188].

Do pomiaru prędkości wiatru używane są także anemometry, gdzie prędkość wiatru

ustala się na podstawie ilości obrotów czaszy w określonym czasie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Rys. 4. Wiatromierz Wilda: 1–8 – zęby, 9 – płytka prędkościowa, 10 – przeciwwaga, 11 – rura, 12 – ster

kierunkowy (chorągiewka), 13 – przeciwwaga steru, 14 – oś wiatromierza; nieruchoma część

wiatromierza, 15 – róża wiatrów, 16 – trzon [6, s. 187]

Tabela 1. Określanie prędkości wiatru wiatromierzem Wilda [opracowano np. 6 , s. 188]

Lp.

Płytka

Numer zęba

Prędkość

w m/s

Zwisa pionowo przy zębie lub waha się około tego zęba

Waha się między

1–2

Waha się około

Waha się między

2–3

Waha się około

Waha się między

3–4

Waha się około

Waha się między

4–5

Waha się około

10 Waha się między

5–6

11 Waha się około

12 Waha się między

6–7

13 Waha się około

14 Waha się między

7–8

15 Waha się około

Prędkość wiatru możemy też ocenić porównując oznaki działania wiatru na lądzie

z 18 stopniową skalą Beauforta[tab. 2].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Tabela 2. Skala Beauforta [6 , s. 186]

Prędkość wiatru na

wysokości 10 m n. p.

gruntu (m/s)

Stopień

skali

Oznaczenie słowne

wiatru

Oznaki na lądzie

zakres

średnia

cisza

dym unosi się pionowo

0,0–0,2

powiew

znoszony dym wskazuje
kierunek,

0,3–1,5

słaby

wiatr odczuwa się na twarzy,
liście drżą,

1,6–3,3

łagodny

liście i małe gałązki są w stałym
ruchu,

3,4–5,4

umiarkowany

wiatr podnosi pył i kartki
papieru, poruszają się małe
gałęzie

5,5–7,9

dość silny

chwieją się krzewy pokryte
liśćmi, na wodach śródlądowych
tworzą się małe fale z grzywami

8,0–10,7

silny

poruszają się duże gałęzie,
gwiżdżą druty telegraficzne,
użycie parasola jest utrudnione

10,8–13,8

bardzo silny

poruszają się całe drzewa,
chodzenie pod wiatr jest
utrudnione

13,9–17,1

gwałtowny wicher

łamie gałęzie drzew, chodzenie
pod wiatr jest utrudnione

17,2–20,7

wichura

wiatr powoduje niewielkie
uszkodzenia budynków, np.
zrywa dachówki

20,8–24,4

silna wichura

rzadko występuje na lądzie,
wyrywa drzewa z korzeniami,
powoduje znaczne uszkodzenia
budynków

24,5–28,4

gwałtowna wichura

bardzo rzadko występuje na
lądzie, powoduje rozległe
zniszczenia

28,5–32,6

12–17

huragan

najcięższe spustoszenia

32,7–36,9
37,0–41,4
41,5–46,1
46,2–50,9
51,0–56,0
56,1–61,2

35
39
44
49
53
59

Znaczenie wiatru dla lasu zależy głównie od jego prędkości. Silne wiatry mogą

powodować bardzo duże szkody w drzewostanach łamiąc pojedyncze drzewa [rys. 5] lub
wywalając (wiatrowały) i łamiąc (wiatrołomy) drzewa na powierzchniach od kilku do nawet
kilkuset tysięcy hektarów. Jeżeli wiatry wieją z jednego kierunku i są częste, powodują
deformacje drzew (ich korony są jednostronne i chorągiewkowate, pnie jednostronnie
pochylone, a na przekroju poprzecznym mimośrodowe). Wiatry w lesie spełniają również

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

pozytywną rolę poprzez zapylanie kwiatów, rozsiewanie nasion, wymianę powietrza
w drzewostanie czy zmniejszanie stopnia zagrożenia przez przygruntowe przymrozki.

Rys. 5. Uszkodzenie od wiatru – złom [oprac. własne].

Gleba

Gleba jest to zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej, w skład, której wchodzą luźne

szczątki mineralne i organiczne, woda i powietrze. Gleba jest miejscem, gdzie mogą żyć
i rozwijać się organizmy żywe.

Całokształt zjawisk prowadzących do powstawania gleb nazywamy procesem

glebotwórczym a elementy pod wpływem, których zachodzą te procesy nazywamy
czynnikami glebotwórczymi. Do czynników glebotwórczych zaliczamy: rodzaj i właściwości
skały macierzystej, rzeźbę terenu, klimat, wodę, organizmy żywe, działalność człowieka
i czas. Proces powstawania gleb jest procesem powolnym i bardzo długim, rozpoczyna się od
fizyczno-chemicznego rozkładu skały macierzystej, która zasiedlana jest przez bakterie,
grzyby, porosty, mchy itp. W następnej kolejności pojawiają się rośliny i zwierzęta, następuje
rozkład minerałów tworzących skałę macierzystą, przetwarzanie substancji organicznych oraz
ich przemieszanie. Tworzy się warstwa próchniczna.

W zależności od dominujących procesów glebotwórczych, które przeważnie przebiegają

równolegle do powierzchni terenu następuje różnicowanie gleby, tworzą się strefy (warstwy)
o określonej miąższości i ciągłości i charakteryzujące się mniej lub bardziej podobnymi
cechami oraz właściwościami. Warstwy te nazywamy poziomami genetycznymi.
Wyróżniamy następujące poziomy genetyczne gleb leśnych (oznaczamy je dużymi literami):
1. O – poziom organiczny – jest to warstwa materiału organicznego na powierzchni gleby

mineralnej, niekiedy w profilu glebowym pod powierzchnią i na podłożu mineralnym.
Gdy powstaje na powierzchni gleby mineralnej przy pełnym dostępie powietrza –
wówczas składa się z sypkich lub wojłokopodobnych warstw resztek rozdrobnionych

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

organów roślin i martwych organizmów glebowych oraz ich odchodów. Gdy tworzy się
na podłożu mineralnym, w warunkach pełnego nasycenia wodą, składa się z warstw torfu
oraz innych organicznych osadów o różnym stopniu storfienia i rozkładu.

2. P – poziom bagienny – jest to powierzchniowa część profilu gleby organicznej,

podlegająca bagiennemu procesowi akumulacji torfu i mułu. Zazwyczaj tworzy się pod
wpływem wysokiego poziomu wody.

3. M – poziom murszowy – jest to powierzchniowa część profilu gleby organicznej

znajdująca się, co najmniej okresowo, pod wpływem tlenowych procesów rozkładu
materiałów organicznych (torfu, mułu) oraz ich agregacji wskutek procesów wysychania.

4. A – poziom próchniczny – jest to poziom ciemno zabarwiony (ciemniejszy od niżej

położonych), zawierający zhumifikowaną materię organiczną w różnym stopniu
związaną z mineralnymi składnikami gleby, zazwyczaj strukturze agregatowej.

5. E – poziom wymywania (eluwialny) – jest to poziom mineralny leżący zazwyczaj między

poziomami O, A i B, o zabarwieniu jaśniejszym od poziomów sąsiadujących. Zawiera
mniej materii organicznej od poziomów O i A, więcej kwarcu krzemianów w porównaniu
z poziomem B. Granica z poziomem B zazwyczaj nierówna, lecz ostra.

6. B – poziom wzbogacania wietrzniowego lub iluwialnego – jest to poziom barwy

brunatnej, leżący między poziomami A lub E od powierzchni i poziomami C, G lub R od
dołu, o zabarwieniu ciemniejszym i intensywniejszym wyróżniającym się od poziomów
sąsiadujących. W górnej części wstępują agregaty ostrokrawędziste lub scementowane
próchniczno-żelaziste bryły i warstwy, dolna warstwa bez struktury agregatowej. Granica
z wyżej leżącym poziomem A jest wyraźna i stopniowa, z poziomem E nierówna i ostro
zaznaczająca się, a z G na ogół równa i wyraźna.

7. C – poziom skały macierzystej – jest to poziom lub warstwa mineralna w dolnej części

profilu glebowego, nieskonsolidowana, o jaśniejszym zabarwieniu. Nie ma cech
identyfikacyjnych innych poziomów glebowych.

8. G – poziom glejowy – jest to poziom leżący w dolnej części profilu, powstający pod

wpływem wód gruntowych o barwie stalowoszarej i odcieniach niebieskawym,
zielonkawym, oliwkowym, brunatnym. Oglejenie jednolite, plamiste lub marmurkowe.

9. D – podłoże mineralne – luźne skały mineralne gleb organicznych.
10. R – podłoże skalne – lita lub spękana skała [14, s. 104]

Mineralne i organiczne składniki gleby, próchnica.

W większości gleb leśnych główną masę stanowi substancja mineralna (z wyjątkiem

torfowych gdzie przeważają składniki organiczne). Składa się ona przede wszystkim
z produktów wietrzenia skały macierzystej i zmineralizowanej, czyli rozłożonej substancji
organicznej na związki nieorganiczne takie jak: azotany, siarczany, fosforany itp. Najobficiej
występującą substancją mineralną w naszych glebach leśnych jest krzemionka oraz tlenki
glinu i żelaza. Inne składniki, z wyjątkiem wapnia w glebach wapiennych, występują
w nieznacznych ilościach, przy czym tak ważne dla roślin związki magnezu, fosforu i siarki
stanowią zaledwie drobny odsetek ogólnej masy gleby, a azot nie występuje w niej prawie
wcale [11, s. 304].

Zasadniczą częścią każdej gleby obok części mineralnych, są składniki organiczne.

W lesie, substancja organiczna gromadzi się przede wszystkim na powierzchni gruntu
w postaci ściółki, a także w samej glebie w postaci obumarłych korzeni oraz innych ciał
pochodzenia roślinnego bądź zwierzęcego, które ulegają stopniowemu rozkładowi. Proces
rozkładu może dawać rozmaite produkty w zależności od rodzaju rozkładających się
substancji organicznych i warunków, w jakich ten proces zachodzi. Przy odpowiedniej
temperaturze, wilgotności i przy dostępie tlenu rozkład postępuje stosunkowo szybko i może
prowadzić do całkowitej mineralizacji, czyli przemiany określonych związków organicznych

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

(węglowodanów, białek itp.) na łatwo dla roślin przyswajalne składniki mineralne. Oprócz
mineralizacji materia organiczna gleby ulega też procesowi próchnicowania, czyli
humifikacji. Humifikacja jest to złożony proces stopniowych strukturalnych i chemicznych
przemian, jakim podlegają szczątki obumarłych roślin i zwierząt, głównie pod wpływem
działania czynników atmosferycznych i organizmów glebowych [13, s. 475]. Produktem
powyższych przemian jest próchnica. Próchnica leśna jest to ogół różnych substancji
organicznych i mineralno-organicznych nagromadzonych w glebie leśnej oraz na jej
powierzchni i reprezentujących różne stadia naturalnego przetworzenia (humifikacja,
mineralizacja) martwych szczątków roślin i zwierząt [15, s. 388].

Ze względu na budowę pionową, charakteryzującą się odpowiednią sekwencją

podpoziomów oraz ilościowo i jakościowo zróżnicowaną materią możemy wyróżnić trzy
podstawowe typy próchnicy – próchnicę typu mull, próchnicę typu moder i próchnicę typu
mor. W wymienionych typach próchnicy leśnej możemy wyróżnić następujące podpoziomy
organiczne, które je różnicują:

−

podpoziom surowinowy (oznaczany symbolem Ol) – jest to kilkucentymetrowa warstwa
zbudowana z mało zmienionego i luźno złożonego, ciągle odnawianego opadu
roślinnego, odzwierciedlającego skład gatunkowy lasu. Między szczątkami roślin
występują duże wolne przestrzenie. Występuje w każdej glebie leśnej,

−

podpoziom detrytusowy (oznaczany symbolem Ofh) – występuje bezpośrednio pod
podpoziomem surowinowym w postaci kilkucentymetrowej warstwy, zbudowanej
z rozdrobnionych, ciemnobrunatnych szczątków roślinnych, z dobrze jeszcze
zachowanymi i rozpoznawalnymi strukturami tkankowymi. Budowa jego przypomina
luźno złożony tytoń fajkowy,

−

podpoziom butwinowy (oznaczany symbolem Of) – występuje bezpośrednio pod
podpoziomem surowinowym przy udziale roślinności borowej. Tworzy warstwę
o miąższości kilku do kilkunastu centymetrów zbudowaną z rozdrobnionych i częściowo
już zhumifikowanych szczątków roślin, głównie igieł sosny lub świerka. W całym
podpoziomie występuj ekskrementy licznych grup fauny glebowej,

−

podpoziom epihumusowy (oznaczany symbolem Oh) – występuje bezpośrednio nad
powierzchnią gleby mineralnej. Tworzy warstwę o miąższości do kilku centymetrów,
zbudowaną z bezpostaciowej i silnie zmumifikowanej substancji organicznej barwy
ciemnobrunatnej do czarnej [4, s. 96].
Charakterystyka typów próchnic leśnych.

−

próchnica typu mull – wykształca się w wielogatunkowych lasach liściastych w glebach
o dużej aktywności biologicznej. Nagromadzony na powierzchni mineralnej gleby opad
roślinny występuje okresowo tworząc poziom surowinowy Ol, którego składniki ulegają
szybkiemu biologicznemu rozdrobnieniu i rozkładowi, zazwyczaj w ciągu roku,

−

próchnica typu moder – wykształca się w jedno- lub wielogatunkowych lasach liściastych
i liściasto-iglastych. Ten typ próchnicy leśnej cechuje spowolnione tempo rozkładu opadu
roślinnego, co uwidacznia się w postaci zróżnicowania poziomu organicznego na dwa
podpoziomy – surowinowy Ol i detrytusowy Ofh o luźnym niekiedy grudkowym
złożeniu rozdrobnionego materiału organicznego,

−

próchnica typu mor – wykształca się pod wpływem roślinności borowej, w warunkach
ograniczonej aktywności organizmów glebowych, głównie grzybów. Poziom organiczny
z w pełni wykształconą próchnicą typu mor zbudowany jest z trzech podpoziomów –
surowiznowego Ol, butwinowego Of i epihumusowego Oh posiadającego cechę
łamliwości na ostrokrawędziste bryłki i płytki [4, s. 97].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Profil gleby i jego opis

Pod pojęciem profilu glebowego rozumie się układ morfologicznie zróżnicowanych

poziomów genetycznych i warstw występujących w pionowym przekroju gleby do głębokości
150–200 cm [rys. 6, 7].
W celu opisania profilu glebowego wykonuje się w terenie odkrywki glebowe [14, s. 97].
Odkrywka glebowa powinna być tak głęboka, żeby nastąpiło odsłonięcie wszystkich
poziomów genetycznych. Z reguły do tego celu wystarcza głębokość 150 (200) cm.

Rys. 6. Profil gleby – gleba bielicowa (z lewej strony) i gleba brunatna [1, s. 308 i 186].

Przeciętne rozmiary odkrywki glebowej są następujące: długość 180–200 cm, szerokość
80–100 cm, głębokość 150–200 cm. Węższą stronę odkrywki kopie się w ten sposób, że
pozostawia stopnie o wysokości 20–30 cm, które umożliwiają zejście w głąb profilu
glebowego. Po przeciwnej stronie stopni znajduje się pionowa ściana odkrywki glebowej,
która powinna być tak usytuowana względem słońca, żeby oświetlenie jej było równomierne.
Glebę wykopaną z odkrywki odkłada się po obu stronach dłuższych ścian, w odpowiedniej
odległości od ich krawędzi. Powierzchniową warstwę próchniczną umieszcza się oddzielnie
[14, s. 98].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Opis profilu glebowego, który służy przede wszystkim do określenia typu gleby,

wykonujemy na odpowiednio przygotowanym arkuszu, na którym umieszczamy:

−

dane ogólne – numer odkrywki glebowej, datę wykonania, miejscowość, lokalizację
odkrywki, roślinność lub rodzaj użytkowania gleby, rzeźbę terenu, stosunki wodne,

−

dane szczegółowe – typ próchnicy, poziomy genetyczne, ich miąższość oraz barwę,
wilgotność gleby i odczyn gleb. W praktyce w zależności od potrzeb określamy jeszcze
wiele innych cech profilu glebowego.
Miąższość profilu glebowego jest to grubość poziomu genetycznego lub warstwy np.

18 cm. Ponadto podaje się głębokość występowania danego poziomu w profilu glebowym np.
52–78 cm. Sumę miąższości wszystkich poziomów genetycznych w profilu nazywamy
miąższością gleby.

Rys. 7. Profil gleby – gleba torfowa (z lewej strony) i gleba murszowata [1, s. 394 i 420].

Barwa gleby jest to cecha określana wzrokowo, oddzielne dla każdego poziomu gleby.

Dla ułatwienia prawidłowego określenia barwy możemy stosować tabele lub atlasy barw
wzorcowych, z którymi porównujemy barwę gleby. Wyróżniamy barwy podstawowe: żółtą,
czerwoną, zieloną, niebieską i purpurową. Pomiędzy nimi istnieją jeszcze barwy pośrednie
np. żółtoczerwona, zielonożółta. Wyróżnia się ponadto wiele odcieni barw [14, s. 99].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Wilgotność gleby – wyróżniamy następując stopnie uwilgotnienia gleby:

−

gleba sucha – w dotyku nie sprawia wrażenia chłodu, przy rozcieraniu palcami gleba
luźna rozpyla się, a zwięzła jest twarda i nie daje się wałkować,

−

gleba świeża – w dotyku sprawia wrażenie chłodnej, przy rozcieraniu palcami gleba
luźna nie rozpyla się; w utworach bardziej zwięzłych grudki rozsypują się dość łatwo,

−

gleba słabo wilgotna – w dotyku wydaje się wyraźnie wilgotna, bardzo słabo zwilża
powierzchnię dłoni, bibuła przyłożona do gleby nawilża się powoli,

−

gleba wilgotna – gleba ściśnięta wydziela krople wody, woda jednak nie wycieka, bibuła
przyłożona do gleby chłonie wodę,

−

gleba mokra – gleba ściśnięta w dłoni wydziela wodę, która wycieka między palami; przy
kopaniu woda sączy się ze ścian odkrywki [4, s. 70].
Odczyn gleby i jego wpływ na roślinność.
Bardzo ważną cechą gleby jest jej odczyn, określany w stopniach pH, a oznaczający

stężenie jonów wodorowych do wodorotlenowych. Stężenie to możemy mierzyć sporządzając
zawiesinę gleby z wodą, z chlorkiem potasu (KCl) lub metodą kolorymetryczną.

Najprościej odczyn gleby możemy określić kolorymetrycznie za pomocą pehametru

(kwasomierza) Helliga. Oznaczenie odczynu wykonujemy wsypując w większe zagłębienie
kwasomierza Helliga szczyptę gleby, którą lekko ugniatamy i dodajemy tyle kropel
wskaźnika, aby całkowicie pokrył glebę. Po około 3 minutach należy przechylić lekko
kwasomierz, aby wprowadzić wskaźnik /płyn Helliga/ do rowka i porównać jego zabarwienie
z barwą skali. Metoda ta jest prosta i szybka, ale można nią oznaczyć odczyn gleby
z dokładnością nie większą niż 0,5 jednostki pH. Poza tym nie nadaje się do oznaczania
odczynu gleb dających barwne wyciągi [4, s. 102].
Odczyn gleby oznaczony pehametrem Helliga może być: bardzo silnie kwaśny – < 4 pH,
silnie kwaśny – 4,0 – 4,5 pH, kwaśny – 4,6 – 5,5 pH, słabo kwaśny – 5,6 – 6,5 pH, obojętny –
6,6 – 7,2 pH, słabo zasadowy – 7,3 – 8,0 pH, zasadowy - > 8,0 pH.

Odczyn gleby ma istotny wpływ na występowanie i rozwój drzew leśnych, krzewów

i roślin runa leśnego. Wpływ ten polega zwłaszcza na pobieraniu i przyswajaniu przez rośliny
pokarmów. Na lekkich glebach piaskowych, z reguły bardzo ubogich w mikroelementy, zbyt
duże wartości pH nie są wskazane, gdyż utrudniają pobieranie tych elementów. Ze wzrostem
pH zmniejsza się dostępność dla roślin potasu i metalicznych pierwiastków śladowych
(żelaza, manganu, miedzi i cynku), a także glinu, natomiast przyswajalność azotu, fosforu,
magnezu i molibdenu zwiększa się. Pewien stopień zakwaszenia gleby jest też dla większości
drzew leśnych korzystny, ze względu na ich symbiozę z grzybami mikoryzowymi. Przedziały
wartości pH optymalne dla ważniejszych gatunków drzew i niektórych krzewów
przedstawione są na rys. 8. [13, s. 427].

Żyzność gleby

Kolejną ważną cechą gleby jest również jej żyzność. Żyzność gleby jest to jej zdolność

do zaspokajania wszystkich edaficznych potrzeb roślin w ramach możliwości stwarzanych
przez pozostałe czynniki siedliskowe, inaczej mówiąc, jest to zdolność gleby do
przekazywania roślinom składników pokarmowych, wody, powietrza, ciepła i itp.
Wyróżniamy żyzność naturalną i sztuczną. Żyzność naturalna gleby kształtowana jest tylko
przez naturalne czynniki przyrodnicze. Praktycznie żyzność gleby możemy określić na
podstawie liczby gatunków roślin, jakie występują na danej powierzchni [tab. 3].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Rys. 8. Przedziały pH sprzyjające wzrostowi najważniejszych drzew i krzewów leśnych [13, s. 428].

Tabela 3. Skala żyzności gleb leśnych Polski [13, s. 515]

Lp.

Klasa żyzności

Gleby

Liczba gatunków roślin

naczyniowych na powierzchni

reprezentatywnej

Wyjątkowo żyzne

> 50

Bardzo żyzne

41–50

III

Żyzne

31–40

Dość żyzne

25–30

Średnio żyzne

19–24

Mało żyzne

13–18

VII

Jałowe

6–12

VIII

Wyjątkowo jałowe

< 6

Wymagania siedliskowe niektórych drzew leśnych

Przez wymagania siedliskowe drzew leśnych rozumiemy przede wszystkim ich stosunek

do takich czynników środowiska jak: światło, ciepło, żyzność, wilgotność, warunki glebowe
i zanieczyszczenie powietrza ich wzajemne współzależności i oddziaływania w zespole
leśnym oraz ich wzajemny wpływ na glebę. Wymagania siedliskowe drzew nie są stałe

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

i ulegają zmianie w miarę ich wzrostu.

Niektóre gatunki w młodości znoszą ocienienie, ale

z wiekiem ich wymagania, w stosunku do światła znacznie wzrastają. Z kolei niektóre gatunki
światłożądne w optymalnych warunkach glebowych dobrze znoszą ocienienie nawet przez
znaczny okres swojego życia.

Drzewa leśne występujące najczęściej w naszych lasach takie jak: sosna zwyczajna, jodła

pospolita, świerk pospolity, modrzew europejski, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, buk
zwyczajny, brzoza brodawkowata czy olsza czarna mają bardzo różne wymagania
siedliskowe.

Sosna zwyczajna – rośnie na glebach bardzo zróżnicowanych pod względem żyzności

i wilgotności, począwszy od skrajnie ubogich i suchych piasków, aż do siedlisk bagiennych
Najlepsze warunki wzrostu uzyskuje na glebach głębokich, na świeżych piaskach i piaskach
gliniastych o odczynie kwaśnym. Należy, obok modrzewia, brzozy brodawkowatej i osiki do
najbardziej światłożądnych gatunków drzew w naszym kraju, a najlepszy wzrost wykazuje
przy zwarciu umiarkowanym. Pod względem temperatury wykazuje dużą zdolność
przystosowawczą, rośnie w warunkach podbiegunowych, gdzie temperatury dochodzą nawet
do -50ºC i w ciepłym klimacie o temperaturach dochodzących do 40ºC. Jest odporna na
wiatry, mróz, przymrozki i upały. Jest zaliczana do gatunków wrażliwych na
zanieczyszczenia powietrza.

Jodła pospolita – najlepszy wzrost uzyskuje na glebach głębokich i dobrze

uwilgotnionych. Dobrze rozwija się i odnawia na glebach o odczynie silnie kwaśnym, jak
i zbliżonym do obojętnego. Należy ona wśród naszych leśnych gatunków, obok cisa, do
drzew najbardziej cienioznośnych. Bardzo ostre zimy i gorące lata wpływają na jodłę
niekorzystnie, ale wymagania termiczne jodły jako gatunku nie są jednorodne, niektóre
odmiany jodły wytrzymują bardzo niskie temperatury nawet poniżej 40ºC. Jest wrażliwa na
przymrozki wiosenne, ale szkody te są strunowo niewielkie z uwagi na późniejszy w stosunku
do bocznych rozwój pączka szczytowego. Jest gatunkiem bardzo wrażliwym na
zanieczyszczenia powietrza.

Świerk pospolity – wymagania glebowe świerka nie są duże pod warunkiem, że

wilgotność gleby jest dostatecznie wysoka. Najlepsze warunki rozwoju osiąga na glebach
świeżych, średniozasobnych i niezbyt kwaśnych. Jest gatunkiem umiarkowanie
cienioznośnym, ale na żyznych glebach i w łagodniejszych warunkach zachowuje się jak
gatunek cienioznośny. Ocienienie najlepiej znosi w młodości, ale najlepszy przyrost
występuje przy pełnym dostępie światła. Świerkowi odpowiada najbardziej klimat chłodny,
ale dostatecznie wilgotny. Jest dosyć odporny zarówno na niskie jak i wysokie temperatury,
ale cierpi od przymrozków. Świerk w grupie gatunków iglastych jest najmniej odporny na
działanie wiatru, uszkodzenia drzewostanów występują już przy prędkościach wiatru 15 m/s.
Jest jednym z najbardziej wrażliwych gatunków drzew leśnych na zanieczyszczenia
powietrza.

Modrzew europejski – jest gatunkiem o średnich wymaganiach biorąc pod uwagę

żyzność gleby, najlepiej rośnie na glebach głębokich, przewiewnych i dostatecznie
uwilgotnionych. Odczyn gleby ma niewielkie znaczenie, pod tym względem modrzew zalicza
się do gatunków niezależnych. Jest jednym z najbardziej światłożądnych, naszych gatunków
leśnych a do prawidłowego rozwoju potrzebuje dużo światła dla całej korony zarówno
górnego jak i bocznego. W stosunku do temperatury wykazuje dużą tolerancję, znosi zarówno
wysokie temperatury letnie jak i niskie zimowe. Nie cierpi także od przymrozków. Jest mało
wrażliwy na działanie wiatru. Jest średnio odporny na zanieczyszczenia powietrza.
Dąb szypułkowy i dąb bezszypułkowy – dąb szypułkowy jest gatunkiem o największych
wymaganiach w stosunku do gleby, wymaga gleb zasobnych, które powinny być dosyć
wilgotne. Dąb bezszypułkowy wymaga mniej żyznych gleb, jego wymagania w tym zakresie
określa się jako średnie. Dąb szypułkowy jest gatunkiem typowo światłożądnym

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

a bezszypułkowy ma pod tym względem mniejsze wymagania i lepiej znosi ocienienie boczne
i górne. Dąb bezszypułkowy jest gatunkiem ciepłolubnym i mało opornym na mroźne zimy,
ma pod tym względem nieco większe wymagania od dębu szypułkowego. Dęby są gatunkami
wrażliwymi na przymrozki, chociaż nieco większą odporność wykazuje dąb bezszypułkowy.
Są także odporne na działanie wiatru. Dęby należą do gatunków względnie odpornych na
zanieczyszczenia przemysłowe.

Buk zwyczajny – wymaga gleb zasobnych w próchnicę, składniki mineralne i wapń. Jest

gatunkiem cienioznośnym, pod tym względem ustępuje jedynie cisowi i jodle. Zaliczany jest
do gatunków o dużych wymaganiach cieplnych, nie znosi mroźnych zim – drewno ulega
szkodom od mrozu (tzw. fałszywa twardziel) a nawet następuje obumieranie drzew. Jest
bardzo wrażliwy na przymrozki, mało odporny na wiatry i opady śniegu. Jest gatunkiem
względnie odpornym na zanieczyszczenia przemysłowe.

Brzoza brodawkowata – jest gatunkiem o małych wymaganiach glebowych,

charakteryzuje się szeroką amplitudą pod względem odczynu gleby. Jest gatunkiem wybitnie
światłożądnym, który do prawidłowego wzrostu i rozwoju wymaga pełnego światła. Znosi
gorące upały i bardzo mroźne zimy, a najlepsze warunki wzrostu znajduje w chłodnym
i wilgotnym klimacie. Jest odporna na przymrozki, a niezbyt odporna a wiatry. Zaliczana jest
do gatunków wrażliwych na zanieczyszczenia powietrza.

Olsza czarna – wymaga gleb głębokich o dużym uwilgotnieniu, z wodą przepływową;

znosi dobrze zatapianie. Unika gleb kwaśnych. W młodości znosi lekkie ocienienie, później
jednak wykazuje bardzo szybki wzrost tylko przy dużym dostępie światła. Ma małe
wymagania cieplne i jest odporna na niskie temperatury zimowe. Dobrze rozwija się
w klimacie umiarkowanym, ciepłym i o dużej wilgotności powietrza. Jest wrażliwa na upały
i susze, w młodości cierpi niekiedy od przymrozków. Należy do gatunków mniej wrażliwych
na zanieczyszczenia powietrza.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są najważniejsze źródła promieniowania z klimatologicznego punktu widzenia?
2. Jakie rodzaje opadów atmosferycznych mają największe znaczenie dla lasów?
3. Co nazywamy wiatrem?
4. Jak przebiega proces tworzenia się gleby?
5. Co nazywamy próchnicą leśną?
6. W jakiego typu próchnicy występuje podpoziom butwinowy?
7. Jak wykonujemy odkrywkę glebową?
8. Jak określamy barwę gleby?
9. Jak oznaczmy odczyn gleby?
10. Jak praktycznie określamy żyzność gleby?
11. Jakie czynniki środowiska mają wpływ na wymagania siedliskowe drzew leśnych?
12. Jakie gatunki drzew leśnych są światłożądne?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pomierz temperaturę w różnych miejscach w drzewostanie i na powierzchni otwartej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan do pomiaru temperatury – uprawę, młodnik i drzewostan dojrzały,
3) pomierzyć temperaturę w drzewostanie i na powierzchni otwartej,
4) zanotować wyniki pomiarów,
5) dokonać ich porównania,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

termometr,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Pomierz prędkość wiatru w drzewostanie i na powierzchni otwartej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan i powierzchnię otwartą do pomiaru prędkości wiatru,
3) ustawić wiatromierz Wilda na wybranych powierzchniach,
4) obserwować przez około dwie minuty wychylenia płyty prędkościowej,
5) określić średnie wychylenie płyty prędkościowej,
6) odczytać z tabeli prędkość wiatru,
7) zanotować wyniki pomiarów,
8) dokonać ich porównania,
9) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wiatromierz Wilda,

−

tabela do określania prędkości wiatru za pomocą wiatromierza Wilda,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Ćwiczenie 3

Określ typy próchnicy w różnych warunkach siedliskowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostany o różnym składzie gatunkowym – iglaste, mieszane i liściaste,
3) wykonać szpadlem przekrój pionowy warstwy próchnicy,
4) określić podpoziomy próchnicy,
5) określić typy próchnicy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szpadel,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Opracuj opis profilu glebowego na podstawie odkrywki glebowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan do wykonania odkrywki glebowej,
3) wykonać za pomocą szpadla odkrywkę glebową,
4) opisać typ próchnicy, poziomy genetyczne gleby, ich miąższość i głębokość występowania,

barwę i wilgotność,

5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szpadel,

−

taśma miernicza,

−

atlas barw gleby,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pomiar odczynu gleby pehametrem Helliga.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan do wykonania pomiaru odczynu gleby,
3) pobrać próbkę gleby,
4) wsypać próbkę gleby do pehametru Helliga, lekko ją ugnieść i dodać kilka kropli

wskaźnika /płynu Helliga/,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

5) przechylić po około trzech minutach pehametr, aby wprowadzić wskaźnik do rowka,
6) porównać zabarwienie wskaźnika z barwą skali pehametru,
7) dokonać odczytu odczynu gleby,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pehametrem Helliga ze wskaźnikiem /płynem Helliga/,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Określ wymagania siedliskowe drzew.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) obejrzeć tematyczny film edukacyjny,
3) opisać czynniki środowiska mają wpływ na wymagania siedliskowe drzew leśnych,
4) określić wymagania siedliskowe dla najważniejszych gatunków leśnych,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić najważniejsze źródła promieniowania z klimatologicznego

punktu widzenia?



2) wymienić rodzaje opadów atmosferycznych, które mają największe

znaczenie dla lasów?



3) wyjaśnić termin wiatr?



4) opisać przebieg procesu tworzenia się gleby?



5) wyjaśnić termin próchnica leśna?



6) określić, przy jakim typie próchnicy występuje, podpoziom butwinowy?



7) wykonać odkrywkę glebową?



8) określić barwę gleby?



9) oznaczyć odczyn gleby?



10) określić praktycznie żyzność gleby?



11) wymienić czynniki środowiska mające wpływ na wymagania

siedliskowe drzew leśnych?



12) wymienić światłożądne gatunki drzew leśnych?



„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.3. Drzewostan i jego cechy

4.3.1. Materiał nauczania

Pojęcie drzewostanu

Drzewostanem nazywamy zbiorowisko drzew rosnących na pewnym obszarze lasu, które

jest jednorodne pod względem przyrodniczym i gospodarczym.
Drzewostan jest najwyższą warstwą w zespole leśnym a pod względem znaczenia
gospodarczego najważniejszym składnikiem lasu. Można go opisać między innymi przy
pomocy takich cech (elementów) taksacyjnych jak: skład gatunkowy, pochodzenie, wiek,
zwarcie czy budowa pionowa. Informacje dotyczące cech taksacyjnych drzewostanu mają
bardzo duże znaczenie praktyczne, zarówno z gospodarczego jak i przyrodniczego punktu
widzenia. Na ich podstawie ustala się faktyczny stan lasu, dokonuje się jego oceny
i opracowuje wskazania gospodarcze. Wskazania gospodarcze obejmują czynności i zabiegi,
jakie powinniśmy w lesie wykonać, aby spełniał on założone cele.

Skład gatunkowy drzewostanu

Skład gatunkowy drzewostanu szacujemy oddzielnie dla całego drzewostanu lub, jeżeli

drzewostan jest wielowarstwowy oddzielnie dla każdej warstwy według udziału
powierzchniowego (powierzchnia zajmowana przez dany gatunek w stosunku do całej
powierzchni drzewostanu) lub ilościowego (udział w liczbie drzew). W składzie drzewostanu
lub warstwy wykazuje się te gatunki drzew, których udział przekracza 5% liczby drzew lub
5% zajmowanej powierzchni [3, s 50].

Udział gatunków, które nie przekraczają 5% udziału powierzchniowego bądź liczbowego

drzewostanu nazywamy domieszkami. Domieszki w zależności od tego, jak są rozmieszczone
w drzewostanie mogą występować:

−

pojedynczo, jeżeli występują dość licznie i równomiernie w całym drzewostanie,

−

miejscami, jeżeli domieszka występuje nierównomiernie lub tylko w niektórych
miejscach drzewostanu.
Domieszki oprócz celu produkcyjnego mogą pełnić funkcje pielęgnacyjne, oddziaływując

korzystnie na rozwój gatunków głównych poprzez polepszanie ich jakości i stymulację
wzrostu na wysokość a także biocenotyczne poprzez korzystne ich oddziaływanie na
środowisko wzrostu drzew i innych organizmów żyjących w lesie.

W zależności od tego ile gatunków wchodzi w skład drzewostanu, wyróżniamy:

−

drzewostany jednogatunkowe (lite) – złożone z jednego gatunku lub wielu gatunków,
jeżeli ich udział nie przekracza 10% (rys. 9),

−

mieszane – złożone z dwu lub więcej gatunków drzew.
W drzewostanach mieszanych gatunek, który jest w przewadze, nazywamy panującym

lub głównym, a jeżeli gatunki występują w podobnych proporcjach, nazywamy je
współpanującymi.

W praktyce skład gatunkowy drzewostanu określa się na podstawie szacunku

wzrokowego podawanego w skali dziesięciostopniowej (suma udziału gatunków drzew równa
się 10) w kolejności zmniejszającego się udziału poszczególnych gatunków, przy czym udział
procentowy wyraża cyfra arabska, która jest umieszczana przed nazwą gatunku podawanego
za pomocą powszechnie w leśnictwie obowiązujących skrótów.

Stosowane skróty głównych gatunków leśnych to: So – sosna, Jd – jodła, Św – świerk,

Md – modrzew, Db – dąb, Bk – buk, Ol – olsza, Brz – brzoza, Gb – grab, Kl – klon, Lp – lipa.
Przykładowe opisy składu gatunkowego drzewostanów oznaczają:

−

9So1Brz – 90% udział sosny i 10% udział brzozy,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

−

6So3Db1Jd – 60% udział sosny, 30% udział dębu i 10% udział jodły,

−

4So3Jd2Gb1Md – 40% udział sosny, 30% udział jodły, 20% udział graba i 10% udział
modrzewia.
Przy tym sposobie szacowania składu gatunkowego drzewostanów nie bierzemy pod

uwagę miąższości poszczególnych drzew w drzewostanie, co może powodować, że drzewa
o dużej miąższości nie będą panującymi lub współpanującymi.

W drzewostanach mieszanych, oprócz udziału gatunkowego drzew podaje się również

sposób ich rozmieszczenia w drzewostanie, co nazywane jest formą zmieszania. Wyróżniamy
następujące formy zmieszania:

−

jednostkowe – jeżeli gatunki drzew są rozmieszczone na powierzchni pojedynczo, nie
tworząc grup i kęp,

−

grupowe – jeżeli gatunki drzew występują w grupach liczących od kilku do kilkunastu
sztuk,

−

drobnokępowe – jeżeli gatunki zmieszane są w formie drobnych kęp o powierzchni do
5 arów,

−

kępowe – jeżeli gatunki tworzą kępy o powierzchni od 5 do 10 arów,

−

wielkokępowe – jeżeli gatunki tworzą kępy o powierzchni powyżej 10 arów,

−

rzędowe – jeżeli gatunki zmieszane są rzędami na przemian,

−

pasowe – jeżeli gatunki występują w formie pasów utworzonych przez co najmniej
3 rzędy,

−

smugowe, – jeżeli gatunki występują w formie nieregularnych smug.

Budowa pionowa drzewostanu

Obok składu gatunkowego i formy zmieszania bardzo ważną cechą drzewostanów jest

ich zróżnicowanie na piętra, czyli strefy zajmowane przez korony drzew nad powierzchnią
ziemi. Piętrowość drzewostanu zależna jest od wysokości drzew tworzących dany
drzewostan. W zależności od ilości wykształconych pięter wyróżniamy:
1. Drzewostany jednopiętrowe – jeżeli drzewa w drzewostanie tworzą jedno piętro,

a różnice w ich wysokości są nieznaczne. Budowa taka cechuje przede wszystkim
drzewostany jednogatunkowe i jednowiekowe (rys. 9).

2. Drzewostany dwupiętrowe – jeżeli drzewa w drzewostanie tworzą dwie wyraźne strefy

o różnej wysokości, przy czym drugie piętro wyróżniamy wtedy, gdy jego wysokość
stanowi co najmniej 1/3 wysokości piętra górnego a korony drzew nie przenikają do
piętra górnego. Budowa taka cechuje drzewostany dwu i wielogatunkowe, których
poszczególne piętra powstały w tym samym okresie.

3. Drzewostany wielopiętrowe – jeżeli drzewa w drzewostanie tworzą, co najmniej trzy

wyraźne strefy o różnej wysokości, przy czym wierzchołki drzew jednego gatunku mogą
występować w różnych piętrach. Budową taką cechują się drzewostany wielogatunkowe
i różnowiekowe.

4. Drzewostany o budowie przerębowej – drzewostany takie składają się z grup i kęp drzew

o różnym wieku i wysokości, przenikających się nawzajem na całej powierzchni, tworząc
zwarcie pionowe, a nie układ piętrowy o zwarciu poziomym. W drzewostanach takich
występują praktyczne wszystkie fazy rozwojowe drzew, co powoduje bardzo duże
zróżnicowanie ich grubości i wysokości.

Pochodzenie drzewostanu

Przez pochodzenie drzewostanu należy rozumieć sposób jego powstania. Drzewostany

mogą być pochodzenia naturalnego (z samosiewu, odrośli) lub sztucznego (sadzenia, siewu)
[2, s. 169]. Najłatwiejsze do określenia jest pochodzenie upraw i młodników, a więc

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

drzewostanów w pierwszych fazach życia. Uprawy i młodniki pochodzące z sadzenia poznaje
się po regularnych odstępach miedzy rzędami i drzewkami a z samosiewu po silnym

Rys. 9. Drzewostan dębowy w Nadleśnictwie Radom – przykład drzewostanu jednogatunkowego,

jednowiekowego i jednopiętrowego [oprac. własne]

zagęszczeniu i nieregularnych odstępach między drzewkami. Stosunkowo łatwo jest

także rozpoznać pochodzenie drzewostanów z odrośli, które wyrastają z pniaków po ściętych
drzewach. Drzewostany te w młodości cechują się bardzo szybkim wzrostem (w porównaniu
do drzewostanów w tym samym wieku, ale pochodzących z siewu lub sadzenia), krótkim
okresem życia, mniejszą zdrowotnością, a surowiec drzewny z nich pochodzący jest gorszej
jakości.

Ustalenie pochodzenia drzewostanów starszych możliwe jest tylko, wtedy jeżeli

dysponujemy starymi operatami urządzenia lasu lub innymi wiarygodnymi dokumentami.

Wiek drzewostanu

Wiekiem drzewostanu nazywamy liczbę lat, jaka upłynęła od momentu jego powstania

do chwili obecnej.

Cechą charakterystyczną drzewostanów jest ich długowieczność, co w praktyce oznacza,

że mogą żyć ponad sto lat. Tak długi okres ich życia powoduje, że przechodzą one
w zależności od wieku różne, charakterystyczne fazy rozwojowe. Te fazy to:
1. Uprawa lub nalot – nalot pochodzi z odnowienia naturalnego, samosiewem a uprawa

odnawiana jest sztucznie siewem lub sadzeniem. Faza ta trwa od momentu skiełkowania
nasion lub posadzenia sadzonek do chwili zetknięcia się koron drzew, czyli do
nastąpienia zwarcia. Okres trwania tej fazy zależy od warunków siedliskowych, gęstości
siewu lub sadzenia oraz gatunków drzew tworzących uprawę lub nalot i może trwać od
kilku do kilkunastu lat (rys 10).

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Rys. 10. Uprawa bukowa w Nadleśnictwie Radom [oprac. własne]

2. Młodnik – faza ta trwa do momentu, w którym następuje wyraźny proces obumierania

dolnych gałęzi drzew, co z reguły ma miejsce w wieku 20–25 lat.

3. Tyczkowina – faza ta charakteryzuje się intensywnym wydzielaniem się drzew i kończy

się z reguły w wieku 30–35 lat.

4. Drągowina – jest to okres najintensywniejszego przyrostu drzew na wysokość a proces

wydzielania się drzew ulega osłabieniu. Można przyjąć, że faza ta trwa do około 50 roku
życia.

5. Drzewostan dojrzewający – w fazie tej drzewa zaczynają kwitnąć i owocować. Umownie

można przyjąć, że faza ta trwa do około 80 roku życia.

6. Drzewostan dojrzały – jest to faza rozwoju drzewostanu, w której osiągnięty został

założony cel produkcyjny. Z reguły następuje to w wieku 100–140 lat.

7. Starodrzew – jest to faza rozwoju drzewostanu, w której osiągnął on naturalny kres

swego życia, traci zdolność produkcji masy i rozmnażania.
W zależności od faz rozwojowych drzewostanów ich wiek możemy określać z różną

dokładnością, i tak wiek:

−

upraw i młodników do 10 lat określamy z dokładnością 1–2 lat,

−

młodników od 11 do 20 lat z dokładnością 3–5 lat,

−

drzewostanów w wieku 21–60 lat z dokładnością 5–10 lat,

−

drzewostanów w wieku powyżej 60 lat z dokładnością 10–20 lat [14, s. 176].

Jeżeli w drzewostanie występują grupy drzew o różnym wieku, to dla każdej z tych grup wiek
ustalany jest oddzielnie.

W praktyce wiek drzew możemy ustalić następującymi sposobami:

1. Przeliczenie liczby przyrostów rocznych lub okółków (miejsc wyrastania bocznych

gałązek) – sposób ten odnosi się do drzew iglastych, które wytwarzają wyraźne roczne

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

okółki, a ich wiek na ogół nie przekracza 40 lat. Do liczby okółków dodaje się liczbę lat
do wytworzenia pierwszego okółka. Pierwszy okółek wytwarzają:

−

sosna – po 2 latach,

−

świerk – po3 latach,

−

jodła – po 4 latach [14, s. 176].

2. Przeliczenie słojów rocznych na ściętym pniu – słoje roczne łatwo można policzyć na

pniach drzew iglastych. Na pniach drzew liściastych, gdy słoje są słabo widoczne, pień
możemy zabarwić atramentem lub innym środkiem barwiącym, co sprawi, że ich
wyrazistość ulegnie poprawie. Gdy słoje są wyjątkowo gęste i trudne o policzenia, pień
możemy przyciąć na skos, co polepszy ich widoczność. Lupa lub szkło powiększające
również ułatwiają ich liczenie. Aby obliczyć wiek drzewa, do liczby słojów doliczamy
liczbę lat potrzebną do osiągnięcia wysokości pniaka.

3. Przeliczenie słoi na wywiertach świdra Presslera – wiek ustala się przez wykonanie

wywiertu, który musi sięgnąć rdzenia drzewa. Na wywiercie liczymy ilość słoi rocznych,
do których dodajemy oszacowaną liczbę lat potrzebną do osiągnięcia przez drzewo
wysokości, na której wykonano wywiert. Sposób ten stosujemy do ustalania wieku drzew
stojących.

4. Szacunek wzrokowy – sposób ten jest mało dokładny i może być stosowany tylko wtedy,

gdy innymi sposobami nie da się go ustalić. Wiek ustala się na podstawie wyglądu
drzewa i porównania go z wyglądem innych drzew, dla których ustalono wiek jednym
z wyżej wymienionych sposobów.
Powyższe sposoby ustalania wieku drzewostanów są stosowane, jeżeli nie dysponujemy

wiarygodnymi informacjami na ten temat. Z reguły korzysta się z opisów taksacyjnych
drzewostanów znajdujących się w planie urządzenia lasu, gdzie podany jest wiek drzewostanu
na moment opracowania tego planu. Aktualny wiek drzewostanu obliczamy, dodając ilość lat,
jaka upłynęła od momentu opracowania planu urządzenia lasu do chwili obecnej.

Zwarcie drzewostanu

Zwarciem drzewostanu nazywamy stosunek powierzchni rzutu koron drzew drzewostanu

do powierzchni całego drzewostanu. W praktyce określamy go na podstawie odstępu między
koronami drzew.

Zwarcie jest cechą całego drzewostanu, która informuje nas o stopniu wykorzystania

przestrzeni przez korony drzew w sklepieniu lasu.

Wyróżniamy następujące rodzaje zwarcia:

1. Zwarcie pełne – korony drzew częściowo zachodzą na siebie lub stykają się brzegami.
2. Zwarcie umiarkowane – między koronami drzew występują wąskie wolne przestrzenie,

w tym takie gdzie może się zmieścić jedno drzewo.

3. Zwarcie przerywane – między koronami drzew występują szerokie przerwy, w których

łatwo może się zmieścić jedno, a niekiedy dwa drzewa.

4. Zwarcie luźne – odstępy miedzy koronami drzew są tak duże, że drzewa utraciły

wzajemny wpływ na siebie, w drzewostanie brak konkurencji między drzewami.
Wymienione rodzaje zwarcia występują z reguły w drzewostanach jednopiętrowych

i jednowiekowych, a także dwu- i wielopiętrowych, gdzie korony znajdują się w tej samej
warstwie. Jest to zwarcie poziome.

W drzewostanach o budowie przerębowej jest zwarcie pionowe, bo korony drzew

o różnej wysokości stykają się ze sobą w kierunku pionowym [14, s 177].

Zwarcie drzewostanów określa się na podstawie szacunku wzrokowego, poczynając od

stadium młodnika.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy drzewostanem?
2. Jakie poznałeś cechy (elementy) taksacyjne drzewostanu?
3. Jakie poznałeś formy zmieszania drzew?
4. Co nazywamy drzewostanem wielopiętrowym?
5. Jak praktycznie ustalamy skład gatunkowy drzewostanu?
6. Co nazywamy wiekiem drzewostanu?
7. Jakie poznałeś fazy rozwojowe drzewostanu?
8. Jakie poznałeś sposoby praktycznego ustalania wieku drzew?
9. Co nazywamy zwarciem drzewostanu?
10. Jakie poznałeś rodzaje zwarcia?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ zwarcie drzewostanu na wybranej powierzchni leśnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan do określenia zwarcia,
3) dokonać szacunkowej oceny odstępu między koronami drzew w drzewostanie,
4) ustalić, na podstawie dokonanej oceny, rodzaj zwarcia drzewostanu,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ wiek drzewostanu na podstawie przyrostów rocznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan iglasty z wyraźnymi okółkami na drzewach,
3) przeliczyć ilość przyrostów rocznych lub okółków na drzewach,
4) dodać, w zależności od gatunku, liczbę lat do wytworzenia pierwszego okółka,
5) ustalić na podstawie otrzymanych danych wiek drzewostanu,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Ćwiczenie 3

Określ skład gatunkowy wybranego fragmentu drzewostanu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać fragment drzewostanu składający się z dwu lub większej ilości gatunków

i oznaczyć jego granice,

3) przeliczyć wszystkie drzewa na wybranym fragmencie drzewostanu,
4) ustalić ilość drzew według gatunków na wybranym fragmencie drzewostanu,
5) wykonać potrzebne obliczenia,
6) ustalić skład gatunkowy drzewostanu,
7) opisać skład gatunkowy drzewostanu zgodnie z przyjętym zasadami,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek / długopis,

−

kalkulator,

−

farba lub kreda,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Określ budowę pionową drzewostanu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wybrać drzewostan do określenia jego budowy pionowej,
3) określić ilość pięter w drzewostanie,
4) określić rodzaj budowy pionowej drzewostanu,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie drzewostan?



2) wymienić poznane cechy (elementy) taksacyjne drzewostanu?



3) wymienić formy zmieszania drzew?



4) wyjaśnić pojęcie drzewostan wielopiętrowy?



5) ustalić skład gatunkowy drzewostanu?



6) wyjaśnić pojęcie wiek drzewostanu?



7) wymienić fazy rozwojowe drzew?



8) wymienić sposoby ustalania wieku drzew?



9) wyjaśnić pojęcie zwarcie drzewostanu?



10) wymienić rodzaje zwarcia drzewostanu?



„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4.4. Ochrona przyrody

4.4.1. Materiał nauczania

Rys historyczny ochrony przyrody

Zagadnieniami dotyczącymi ochrony przyrody człowiek zaczął się interesować, gdy

stwierdził, że niektórym elementom przyrody grozi wyginięcie. Najstarsze przejawy troski
o trwałość przyrody wyrażały się w datującej się od czasów Bolesława Chrobrego ochronie
bobra, we wprowadzonym za panowania Władysława Jagiełły 1423 r. prawie chroniącym
cis, ogłoszeniu w 1443 r. ograniczeń polowania na dzikie konie, łosie i tury [12, s. 29].

Z czasem problematyka ochrony przyrody rozszerzała się i obejmowała coraz więcej

zagadnień.

W rozwoju idei ochrony przyrody możemy wyróżnić następujące etapy (kierunki):

1. Konserwatorski, który zapoczątkował ochronę przyrody – ograniczał się do ochrony

pojedynczych tworów przyrody takich jak głazy narzutowe, osobliwe skały, niektóre
gatunki zwierząt, okazałe stare drzewa i inne.

2. Biocenotyczny, który rozwijał się od drugiej połowy XIX wieku. Ideą tego kierunku była

ochrona całych zbiorowisk roślinnych na określonych terenach, głównie w formie
parków narodowych i rezerwatów przyrody.

3. Planistyczny, który zapoczątkowany został w drugim ćwierćwieczu ubiegłego stulecia.

Przedmiotem ochrony przyrody w ramach tego kierunku stało się środowisko
przyrodniczo-geograficzne. Kierunek ten łączył problematykę ochrony przyrody
z zagadnieniami gospodarczymi. Przykładem takich rozwiązań są dziś np. parki
krajobrazowe czy obszary chronionego krajobrazu [8, s. 451].

4. Obecnie możemy mówić o nowym etapie w historycznym rozwoju idei ochrony

przyrody, który zapoczątkowany został w 1992 r. na konferencji zwanej „Szczytem
Ziemi” w Rio de Janeiro, gdzie ogłoszona została „Konwencja o różnorodności
biologicznej”. Zasadniczym przesłaniem tej konwencji jest zachowane pełnej
różnorodności form życia w biosferze poprzez ich ochronę i rozsądne, oszczędne
użytkowanie. Ochroną obejmuje się nie tylko konkretne elementy przyrody, ale całą
przestrzeń przyrodniczą.
W Polsce zagadnienia ochrony przyrody uregulowane są aktem prawnym, bardzo

wysokiej rangi, to jest ustawą o ochronie przyrody, która obowiązuje od kwietnia 2004 roku.

W rozumieniu ustawy, ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym

użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody.

Przedmiotami ochrony przyrody są:

−

dziko występujące rośliny, zwierzęta i grzyby a w szczególności te, które są objęte
ochroną gatunkową,

−

zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia,

−

siedliska przyrodnicze a w szczególności siedliska zagrożonych wyginięciem rzadkich
i chronionych gatunków roślin zwierząt i grzybów,

−

twory przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalne szczątki roślin i zwierząt,

−

krajobraz,

−

zieleń miast i wsi,

−

zadrzewienia.
Cele ochrony przyrody to między innymi:

−

utrzymanie procesów przyrodniczych,

−

zachowanie różnorodności przyrodniczej,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

−

zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich
siedliskami, – ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz
zadrzewień,

−

kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody poprzez edukację,
informowanie promocję w zakresie ochrony przyrody.
Ochrona przyrody realizowana jest między innymi poprzez tworzenie parków

narodowych, rezerwatów, ochronę rzadkich bądź zagrożonych gatunków roślin, zwierząt
i grzybów, badania naukowe nad problematyką związaną z ochroną przyrody, a także poprzez
racjonalną gospodarkę zasobami przyrody i upowszechnianie jej zasad.

Formy ochrony przyrody

Wyróżniamy następujące formy ochrony przyrody:

−

parki narodowe,

−

rezerwaty przyrody,

−

parki krajobrazowe,

−

obszary chronionego krajobrazu,

−

obszary Natura 2000,

−

pomniki przyrody,

−

stanowiska dokumentacyjne,

−

użytki ekologiczne,

−

zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,

−

ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Spośród wyżej wymienionych form ochrony przyrody parki narodowe zajmują najwyższą

pozycję, ponieważ na ich terenie mogą wstępować także inne formy ochrony przyrody .
1. Parki narodowe – są to obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami

przyrodniczymi, społecznymi, naukowymi, kulturowymi i wychowawczymi, na których
ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu, a jego powierzchnia
jest nie mniejsza niż 1000 ha.

Parki narodowe tworzy się w celu:

−

zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody
nieożywionej i walorów krajobrazowych,

−

przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody,

−

odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt
i grzybów.
Obecnie ( według stanu na 31 grudnia 2005) mamy w Polsce 23 parki narodowe, które

łącznie zajmują 317,2 tys. ha, co stanowi 1% powierzchni kraju (tabela 4).

Parki narodowe odznaczają się wyjątkowym bogactwem i różnorodnością zasobów

przyrodniczych. Stwierdzono w nich 317 zespołów roślinnych, w tym 76 zespołów leśnych
i zaroślowych oraz 241 nieleśnych, na ogólną liczbę 410 zespołów roślinnych znanych
w Polsce. Wśród z nich znajduje się 20 zespołów endemicznych, około 180 gatunków roślin
objętych ochroną gatunkową (roślin rzadkich i zagrożonych w Polsce). W parkach znajdują
się przedstawiciele wszystkich występujących w Polsce gatunków ssaków, około 250
gatunków ptaków i kilkanaście tysięcy owadów oraz liczni przedstawiciele gadów, płazów
i ryb [8, s. 455].
2. Rezerwaty przyrody – są to obszary obejmujące, zachowane w stanie naturalnym lub

mało zmienionym, siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt ,
twory i składniki przyrody nieożywionej mające istotną wartość ze względów
naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

W zależności od głównego przedmiotu ochrony wyróżniamy następujące typy

rezerwatów:

−

faunistyczne,

−

florystyczne,

−

krajobrazowe,

−

leśne,

Tabela 4. Parki narodowe w Polsce [opracowano np. 7, s 104]

Lp.

Nazwa parku

Rok

utworzenia

Powierzchnia parku

w ha

Powierzchnia parku

pod

ochroną ścisłą w ha

Babiogórski

1954

3390,5

1124,5

Białowieski

1932

10517,3

5726,1

Biebrzański

1993

59223,0

4472,2

Bieszczadzki

1973

29201,0

18557,4

Bory Tucholskie

1996

4613,0

324,4

Drawieński

1990

11342,0

368,3

Gorczański

1981

7030,8

3610,9

Gór Stołowych

1993

6339,7

428,3

Kampinoski

1959

38548,5

4636,0

10 Karkonoski

1959

5580,5

1726,1

11 Magurski

1995

19438,9

2407,7

12 Narwiański

1996

7350,0

–

13 Ojcowski

1956

2145,6

250,8

14 Pieniński

1932

2346,2

750,5

15 Poleski

1990

9762,3

116,0

16 Roztoczański

1974

8482,8

805,9

17 Słowiński

1967

21572,9

5928,9

18 Świętokrzyski

1950

7626,4

1715,2

19 Tatrzański

1947

21164,0

12269,9

20 Ujście Warty

2001

8037,6

681,9

21 Wielkopolski

1957

7583,9

259,7

22 Wigierski

1989

14999,5

623,2

23 Woliński

1960

10937,4

510,9

−

wodne,

−

torfowiskowe,

−

przyrody nieożywionej,

−

stepowe,

−

słonoroślowe.
Według stanu na koniec 2005 roku w Polsce było 1395 rezerwatów, które zajmowały

powierzchnię 165,2 tys. ha to jest około 0,5% powierzchni kraju.
3. Parki krajobrazowe – są to obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze,

historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, a celem ich utworzenia jest
zachowanie,

popularyzacja

upowszechnienie

tych

wartości

warunkach

zrównoważonego rozwoju.

Według stanu na koniec 2005 roku było w Polsce 120 parków krajobrazowych, które
zajmowały powierzchnię 2516,9 tys. ha, co stanowiło około 8% powierzchni kraju.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4. Obszary chronionego krajobrazu – są to tereny chronione ze względu na ich walory

krajobrazowe i zróżnicowane środowisko przyrodnicze mogące zaspokajać potrzeby
związane z turystyką i masowym wypoczynkiem.

Według stanu na koniec 2005 roku było w Polsce 449 obszarów chronionego krajobrazu,
które zajmowały powierzchnię 7044,5 tys. ha, co stanowi około 22,5% powierzchni kraju.
5. Obszary Natura 2000 – w skład tej formy ochrony wchodzą obszary specjalne ochrony

ptaków (OSO) i obszary specjalne ochrony siedlisk (SOO). Celem tej formy ochrony
przyrody jest zachowanie siedlisk naturalnych oraz gatunków będących przedmiotem
zainteresowania Wspólnoty Europejskiej. Ta forma ochrony przyrody tworzona jest na
terytorium Unii Europejskiej, do której od maja 2004 roku należy również Polska, a jej
ideą jest stworzenie spójnej sieci obszarów chronionych na terenie całej Unii
Europejskiej.

6. Pomniki przyrody – są to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich

skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub
krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród
innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa (rys. 11), krzewy gatunków rodzimych lub
obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

Według stanu na koniec 2005 roku było zarejestrowanych w Polsce prawie 35 tys. różnego
rodzaju pomników przyrody.
7. Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej – są to miejsca występowania

formacji geologicznych, nagromadzonych skamieniałości lub tworów mineralnych,
jaskinie lub schroniska podskalne oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych
wyrobisk zarówno podziemnych jak i powierzchniowych.

Według stanu na koniec 2005 roku było zarejestrowanych w Polsce 6421 różnego rodzaju
stanowisk dokumentacyjnych.
8. Użytki ekologiczne – są to, zasługujące na ochronę tereny mające znaczenie dla

zachowania różnorodności biologicznej takie, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne
i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy,
starorzecza, wychodnie skalne, kamieńce i inne.

9. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe – są to fragmenty krajobrazu naturalnego

i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub
estetyczne.

Rys. 11. Pomnik przyrody – potężnych rozmiarów buk w Nadleśnictwie Radom [oprac. własne]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt a także grzybów jest szczególną formą ochrony

przyrody, ponieważ dotyczy ona organizmów żywych zagrożonych wymarciem.

Ma ona na celu zapewnienie przetrwania i ochronę dziko występujących roślin, zwierząt

i grzybów, którym grozi wyginięcie oraz siedlisk, na których one występują.

Zagadnienie to ma wymiar ogólnoświatowy, czego przejawem było opracowanie

„Czerwonej listy roślin” i „Czerwonej listy zwierząt”, w których to dokumentach opisano
gatunki wymarłe i zagrożone wymarciem na skutek działalności człowieka. Opracowanie to
nazywane jest czasem dokumentem sumienia ludzkości, ponieważ los zagrożonych
wyginięciem gatunków zależy przede wszystkim od postaw etyczno-moralnych ludzi.

Podstawowym kryterium wprowadzenia gatunku na listę zwierząt lub roślin chronionych

jest stopień ich zagrożenia. To zagrożenie ocenia się biorąc pod uwagę przede wszystkim
liczebność danego gatunku, wielkość zajmowanego przez dany gatunek areału, zdolność
odradzania się danego gatunku, stan podstawowych siedlisk oraz tempo zmian
środowiskowych. Kryteria te uwzględnione zostały w czerwonych księgach.

W Polsce listę zagrożonych gatunków zawierają „Polska Czerwona Księga Zwierząt”

i „Polska Czerwona Księga Roślin”.

W odniesieniu do roślin „Polska Czerwona Księga Roślin” przedstawia ich zagrożenia

według następujących kategorii:

−

wymarłe i prawdopodobnie wymarłe – brak naturalnych stanowisk na trenie Polski,

−

wysokiego ryzyka – pojedyncze izolowane stanowiska,

−

gatunki niższego ryzyka – występują rzadko i wymagają stałych obserwacji,

−

gatunki, których stopień zagrożenia jest trudny do określenia z powodu braku
dostatecznych informacji – wymagaj one dalszych obserwacji, aby można ocenić ich
status.
W odniesieniu do zwierząt „Polska Czerwona Księga Zwierząt” przedstawia ich

zagrożenia według następujących kategorii:

−

gatunki całkowicie wymarłe – gatunki, które na terenie państwa polskiego miały swe
ostatnie ostoje (tur) lub jedne z ostatnich ostoi na świecie (tarpan),

−

gatunki zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe – gatunki, których występowania w Polsce
nie potwierdzono mniej więcej od półwiecza (np. norka europejska, jesiotr zachodni) lub,
które były notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady
wygasły w kraju ich stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki (np. suseł
moręgowaty, drop),

−

gatunki skrajnie zagrożone – to gatunki, których liczebność w stanie dzikim zmalała
w kraju do poziomu krytycznego tj. rzędu wielkości od jednostek do setek osobników
(np. orlik grubodzioby, kraska, wąż Eskulapa),

−

gatunki bardzo wysokiego ryzyka – silnie zagrożone wyginięciem w kraju ze względu na
małą ich populację (np. suseł perełkowy, cietrzew, strzebla błotna),

−

gatunki wysokiego ryzyka – narażone na wyginięcie ze względu na postępujący spadek
liczebności populacji (np. sowa błotna, wodniczka, gniewosz),

−

gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia – to gatunki, które przejawiają oznaki
spadku populacji i wymagają specjalnego nadzoru (np. ryś, podróżniczek, piskorz),

−

gatunki w kraju nie wykazujące na razie regresu populacyjnego i nie należące do zbyt
rzadkich, a nawet czasowo zwiększające swój stan posiadania, a także takie, które
reprezentowane są przez populacje marginalne, ledwie zaznaczające się i nietrwałe – są
to gatunki spełniające jeden z warunków – ich sytuacja w otoczeniu Polski jest zła
i niejasna, gatunek jest reprezentowany przez słabe populacje brzeżne i wyspowe, ale
poza naszym krajem dość bezpieczny, w Polsce znajdują się jego centra występowania
i osiąga on, co najmniej 10% całego stanu liczebnego, jest objęty międzynarodowymi

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

konwencjami i/lub programami ochronnymi. Typowe przykłady to: mroczek
posrebrzany, orlik krzykliwy, traszka karpacka, morświn [7, s. 88].
Liczebność ważniejszych zwierząt chronionych w Polsce na koniec 2005 roku wynosiła:

żubry – 901, kozice – 138, niedźwiedzie – 164, bobry – 43499, rysie – 231, wilki – 800 sztuk.

Analizując dane i fakty dotyczące wymierania roślin i zwierząt można stwierdzić, że

proces ten jest dość zbieżny ze wzrostem populacji ludzkiej. Jeśli dotychczasowe tempo
wyniszczania i degradacji zasobów przyrody nie zostanie powstrzymane, to – zdaniem
ekspertów – do końca bieżącego stulecia wyginie na ziemi od 500 tysięcy do 1miliona
gatunków roślin i zwierząt. Jeżeli uznać, że owe straty stanowią 10–15% gatunków
współczesnego świata roślin i zwierząt, to co najmniej o tyle samo zmniejszy się
bezpowrotnie dostępny człowiekowi kapitał genetyczny, a więc możliwości hodowlane,
uprawowe i produkcyjne na przyszłość [8, s 466].

Ochrona zasobów leśnych

Lasy i ich składniki stanowią najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik

wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu. Są głównymi zasobami przyrodniczymi
kraju a ich ochrona i właściwe użytkowanie ma bardzo duży wpływ na zachowanie
różnorodności biologicznej i stan środowiska przyrodniczego.

O randze tego zagadnienia świadczyć może fakt, że ilość lasów w parkach narodowych

pokrywa ponad 61% ich powierzchni, ponad 50% rezerwatów w Polsce to rezerwaty leśne,
a lasy w parkach krajobrazowych zajmują ponad 56% ich powierzchni ogólnej.

W lasach państwowych zagadnienia ochrony przyrody również mają bardzo wysoką

rangę, o czym świadczy fakt wydzielenia części lasów w oddzielną kategorię nazwaną lasami
ochronnymi gdzie zabiegi gospodarcze są podporządkowane funkcji, jaką te lasy spełniają.
Na koniec 2005 roku lasy te zajmowały 3264,5 tys. ha to jest 46,5% ich ogólnej powierzchni.
Kategorie ochronności tych lasów i ich powierzchnię przedstawia rys. 12.

Cenne pod względem

przyrodniczym 51,9

Obronne 133,6

Na stałych

powierzchniach

badawczych 46,3

W miastach i wokół

miast 663,1

Otoje zwierząt 79,1

W strfie

oddziaływania

przemysłu 461,6

Uzdrowiskowe 67,9

Glebochronne 316,6

Wodochronne 1430,8

Nasienne 13,6

Rys. 12. Powierzchnia lasów państwowych według kategorii ochronności w tys. ha [opracowano np. 7, s. 38]

Ponadto cele gospodarki leśnej podporządkowane są w pierwszej kolejności zachowaniu

lasów, ich korzystnego wpływu na środowisko oraz ich ochronie, która w szczególności
dotyczy naturalnych fragmentów rodzimej przyrody – cennych ze względu na walory
krajobrazowe, naukowe i genetyczne. Produkcja drewna i innych produktów użytkowania

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

lasu nie stanowi priorytetu. Preferowane są proekologiczne i zbliżone do naturalnych metody
zagospodarowania lasu oraz przyjazne dla środowiska metody jego użytkowania.

Powyższa hierarchia celów oraz metody ich realizacji mają zapewnić w nieograniczonej

perspektywie czasowej trwałość lasów, ich bioróżnorodność oraz wielofunkcyjność.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1. Co nazywamy ochroną przyrody?
2. Jakie znasz etapy (kierunki) rozwoju idei ochrony przyrody?
3. Jakie znasz cele ochrony przyrody?
4. Jakie znasz formy ochrony przyrody?
5. Co nazywamy parkiem narodowym?
6. Jakie znasz typy rezerwatu w zależności od głównego przedmiotu ochrony?
7. Co nazywamy parkiem krajobrazowym?
8. Co nazywamy obszarem chronionego krajobrazu?
9. Jakie informacje zawiera „Polska Czerwona Księga Zwierząt”?
10. Jakie informacje zawiera „Polska Czerwona Księga Roślin”?
11. Jaka jest hierarchia celów gospodarki leśnej?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień i opisz etapy (kierunki) rozwoju idei ochrony przyrody.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) wymienić i opisać etapy (kierunki) rozwoju idei ochrony przyrody,
3) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Opisz następujące formy ochrony przyrody: park narodowy, rezerwat przyrody, park

krajobrazowy i obszar chronionego krajobrazu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) obejrzeć film edukacyjny,
3) opisać park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy i obszar chronionego

krajobrazu,

4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Opisz cel wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin i zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) obejrzeć film edukacyjny,
3) opisać cel wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin i zwierząt,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Opisz skutki wymierania roślin i zwierząt, jeżeli w przyszłości dotychczasowe tempo

wyniszczania i degradacji zasobów przyrody nie zostanie powstrzymane.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,
2) obejrzeć film edukacyjny,
3) opisać skutki wymierania roślin i zwierząt, jeżeli w przyszłości dotychczasowe tempo

wyniszczania i degradacji zasobów przyrody nie zostanie powstrzymane,

4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Wymień cele gospodarki leśnej i ich hierarchię.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

2) obejrzeć film edukacyjny,
3) wymienić cele gospodarki leśnej zgodnie z ich hierarchią,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję ochrony przyrody?



2) wymienić etapy (kierunki) rozwoju idei ochrony przyrody?



3) wymienić cele ochrony przyrody?



4) wymienić formy ochrony przyrody?



5) podać definicję paku narodowego?



6) wymienić typy rezerwatu w zależności od głównego przedmiotu ochrony?



7) podać definicję paku krajobrazowego?



8) podać definicję obszaru chronionego krajobrazu?



9) wymienić, jakie informacje zawiera „Polska Czerwona Księga Zwierząt”?



10) wymienić, jakie informacje zawiera „Polska Czerwona Księga Roślin”?



11) podać hierarchię celów gospodarki leśnej?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są cztery możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawdziwa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ustawa o lasach nazywa lasem

a) drzewostany iglaste, liściaste lub mieszane.
b) grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną

(uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym – lub przejściowo
jej pozbawiony (przeznaczony do produkcji leśnej lub stanowiący rezerwat przyrody
lub wchodzący w skład parku narodowego albo wpisany do rejestru zabytków).

c) lasy naturalne i pierwotne.
d) tylko lasy liściaste.

2. Dominująca cecha budowy lasu to

a) drzewa rosnące pojedynczo.
b) drzewa liściaste.
c) zwarcie rosnące drzewa.
d) drzewa niskie o rozbudowanych koronach.

3. Runo leśne jest

a) najniższą warstwą lasu.
b) najwyższą warstwą lasu.
c) środkową warstwą lasu.
d) jednym z pięter drzewostanu.

4. Głównym celem lasu wielofunkcyjnego jest

a) trwałe i zrównoważone spełnienie wszystkich naturalnych funkcji lasu.
b) produkcja drewna.
c) produkcja drewna i użytków bocznych.
d) zapewnienie społeczeństwu możliwości wypoczynku i rekreacji w lesie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

5. Do czynników przyrody ożywionej (biotycznych) zaliczamy

światło, opady atmosferyczne, wiatr i temperaturę.

rośliny, zwierzęta i grzyby.

atmosferę, rośliny, zwierzęta i grzyby.

rośliny, zwierzęta, grzyby, światło, opady atmosferyczne, wiatr i temperaturę.

6. Koncentracja dwutlenku węgla w przyziemnej warstwie drzewostanu, w porównaniu do

powierzchni otwartej jest

a) mniejsza.
b) taka sama jak na powierzchni otwartej.
c) nie ulega zmianie.
d) większa.

7. Drzewa wyrosłe przy pełnym dostępie światła są

a) wysokie i smukłe, mają wysoko osadzone i nieduże korony.
b) wysokie, grube i mają bardzo rozbudowaną koronę.
c) niższe, cieńsze i mają nieduże korony.
d) niższe, grubsze i mają bardzo rozbudowaną koronę.

8. Prędkość wiatru w skali Beauforta określana jest na podstawie

a) wychylenia płytki prędkościowej.
b) oznak działania wiatru na lądzie.
c) ilości obrotów czaszy w określonym czasie.
d) wychylenia płytki prędkościowej lub ilości obrotów czaszy w określonym czasie.

9. Próchnica typu mull wykształca się

a) pod wpływem roślinności borowej.
b) pod wpływem gatunków iglastych.
c) w wielogatunkowych lasach liściastych w glebach o dużej aktywności biologicznej.
d) na glebach o małej aktywności biologicznej.

10. Gleba określona jako gleba świeża

a) w dotyku nie sprawia wrażenia chłodu.
b) w dotyku wydaje się wyraźnie wilgotna.
c) w dotyku sprawia wrażenie chłodnej.
d) ściśnięta w dłoni wydziela wodę.

11. Praktycznie żyzność gleby możemy określić na podstawie

a) liczby gatunków roślin jakie występują na danej powierzchni.
b) odczynu gleby.
c) barwy gleby.
d) wilgotności gleby.

12. Sosna zwyczajna jest gatunkiem

a) światłożądnym.
b) cienioznośnym.
c) cieniolubnym.
d) w wieku dojrzałym cieniolubnym.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

13. Skład gatunkowy drzewostanu określa się

a) podając w ha powierzchnię danego gatunku w drzewostanie.
b) podając udziału powierzchniowy (powierzchnia zajmowana przez dany gatunek

w stosunku do całej powierzchni drzewostanu) lub ilościowy (udział w liczbie
drzew) w drzewostanie.

c) podając w stukach szacunkową ilość drzew danego gatunku.
d) podając wszystkie gatunki drzew występujące w drzewostanie.

14. Uprawy i młodniki pochodzące z sadzenia cechują się

a) nieregularnymi odstępami między drzewkami.
b) silnym zagęszczeniem drzewek.
c) bardzo szybkim wzrostem i niską zdrowotnością.
d) regularnymi odstępami miedzy rzędami i drzewkami.

15. Na podstawie liczby przyrostów rocznych możemy określić wiek

a) drzew iglastych w każdym wieku,
b) drzew iglastych, które wytwarzają wyraźne roczne okółki, a ich wiek na ogół nie

przekracza 40 lat.

c) wszystkich gatunków drzew w każdym wieku.
d) drzew liściastych.

16. Zwarcie luźne drzewostanu występuje gdy

a) korony drzew częściowo zachodzą na siebie lub stykają się brzegami.
b) odstępy miedzy koronami drzew są tak duże, że drzewa utraciły wzajemny wpływ na

siebie.

c) między koronami drzew występują wąskie wolne przestrzenie, w tym takie gdzie

może się zmieścić jedno drzewo.

d) między koronami drzew występują szerokie przerwy, w których łatwo może się

zmieścić jedno, a niekiedy dwa drzewa.

17. Zasadniczym przesłaniem „Konwencji o różnorodności biologicznej” jest

a) ochrona całych zbiorowisk roślinnych na określonych terenach, głównie w formie

parków narodowych i rezerwatów przyrody.

b) łączenie problematyki ochrony przyrody z zagadnieniami gospodarczymi.
c) zachowanie pełnej różnorodności form życia w biosferze poprzez ich ochronę

i rozsądne, oszczędne użytkowanie.

d) ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków.

18. Minimalny obszar, jaki może zajmować park narodowy to

a) 0,1 ha.
b) 100 ha.
c) 1000 ha.
d) 5000 ha.

19. Opracowanie „Czerwona lista zwierząt” zawiera

a) opis gatunków zwierząt wymarłych i zagrożonych wymarciem na skutek działalności

człowieka.

b) opis gatunków roślin i zwierząt wymarłych i zagrożonych wymarciem na skutek

działalności człowieka.

c) opis gatunków zwierząt, które z punktu widzenia człowieka są szkodliwe.
d) opis gatunków zwierząt mających czerwone ubarwienie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

20. Celem gospodarki leśnej w pierwszej kolejności jest

a) produkcja drewna.
b) zachowanie lasów i ich korzystnego wpływu na środowisko oraz ich ochrona.
c) gospodarowanie zwierzyną łowną.
d) osiągnięcie zysku.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Charakteryzowanie środowiska leśnego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

6. LITERATURA

1. Brożek S., Zwydak M.: Atlas gleb leśnych Polski. Centrum Informatyczne Lasów

Państwowych, Warszawa 2003

2. Bruchwald A. i inni: Urządzanie lasu. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 2003
3. Instrukcja Urządzania Lasu. Część I. Centrum Informatyczne Lasów Państwowych,

Warszawa 2003

4. Instrukcja Urządzania Lasu. Część II. Centrum Informatyczne Lasów Państwowych,

Warszawa 2003

5. Kapuściński R.: Ochrona przyrody w lasach. PWRiL, Warszawa 2007
6. Kossowska-Cezak U. i inni: Meteorologia i klimatologia. Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa - Łódź 2000

7. Leśnictwo 2006. Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2006
8. Łęski O. (red.): Poradnik ochrony lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”,

Warszawa 2005

9. Murat E.: Hodowla lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”, Warszawa 1995
10. Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”, Warszawa

1999

11. Obmiński Z.: Ekologia lasu. PWN, Warszawa 1997
12. Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa, 1991
13. Puchalski T., Prusinkiewicz Z.: Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego.

PWRiL Warszawa 1990

14. Ważyński B. (red.): Poradnik urządzania lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”,

Warszawa 2005

15. Więcko E. (red.): Słownik encyklopedyczny leśnictwa, drzewnictwa, ochrony

środowiska, łowiectwa oraz dziedzin pokrewnych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa
1996

16. Zając S., Gołos P.: Funkcje publiczne lasu i gospodarstwa leśnego. Wydawnictwo Świat,

Warszawa 2001

17. Załącznik do Zasad hodowli lasu: Siedliskowe podstawy hodowli lasu. ORWL

w Bedoniu, Warszawa 2004

18. Zasady hodowli lasu. Ośrodek Rozwojowo – Wdrożeniowy Lasów Państwowych

w Bedoniu, Warszawa 2003

19. www.katowice.lasy.gov.pl
20. www.katowice.lasy.gov.pl/herby/
21. www.katowice.lasy.gov.pl/wisła/

Czasopisma:

−

Echa Leśne

−

Głos Lasu

−

Las Polski