1

MONARCHIA PATRYMONIALNA

ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
Polskie prawo zwyczajowe
Przez źródła prawa rozumie się normy prawne zwyczajowe bądź stanowione (wydawane przez władzę
państwową), jak statuty, przywileje, ordynacje, konstytucje.

Źródła poznania prawa, czyli wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa, jak spisy prawa
zwyczajowego, dokumenty, księgi sądowe, opracowania prawa przez uczonych prawników.

Najdawniejsze prawo polskie było głównie prawem zwyczajowym. Znajomość najdawniejszego prawa
czerpiemy przede wszystkim ze źródeł praktyki – dyplomy książęce potwierdzające czynności prawne osób
prywatnych, jak kupna-sprzedaży, darowizny, książęce akty nadania, akty sądowe, akty prywatne.

Księga henrykowska (klasztor cystersów w Henrykowie na Śląsku) – zawiera akty prawne oraz opisy transakcji
zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku. Cel – ułatwienie obrony praw klasztorów przez
zanotowanie jaką drogą doszedł on do posiadanych majątków. Zawiera ona również cenne informacje
obowiązujące ówczesny ustrój społeczny. Sporządzane na piśmie akty prawne przygotowywano na podstawnie
wzorów zaczerpniętych z formularzy czynności prawnych.
Księga elbląska (w języku staroniemieckim, XII wiek, dla potrzeb władz krzyżackich, pod panowaniem których
znalazła się ludność polska ziemi chełmińskiej) – zwana Najstarszym zwodem prawa polskiego. Przepisy
dotyczą organizacji sądów, postępowania sądowego i prawa karnego. Rozróżnia stany: rycerzy, ziemian,
duchownych, kupców , chłopów zależnych i ludność niewolną.

Prawo stanowione
Możemy wyróżnić:

a) przywileje

-

przywileje jednostkowe (wydawane na rzecz bądź osób fizycznych, możnowładców, potem
rycerzy, bądź osób prawnych, jakimi były instytucje kościelne: biskupstwa, kapituły,
klasztory)

-

przywileje immunitetowe (ograniczające prawo książęce na rzecz ich odbiorców, którymi byli
panowie, duchowni i świeccy. Regulowały one życie ludności zamieszkałej w ich dobrach)

-

przywileje ziemskie (obejmujące wszystkich członków jednego lub więcej stanów i
rozciągające się na całe terytorium)

b) statuty – ustanowione przez panującego normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia

państwowego. Statuty dotyczące prawa sądowego oraz edykty wydawane prze władcę w sprawach
zarządu państwowego stanowiły wraz z przywilejami zrąb prawa stanowionego.

Prawo kościelne a prawo kanoniczne
Prawo kanoniczne – zespół norm prawnych wytworzonych przez Kościół, a regulujących stosunki Kościoła
wewnątrz i na zewnątrz Dekret Gracjana i Dekret papieża Grzegorza IX).
Prawo kościelne – zespół norm prawnych regulujących stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz bez względu
na to, czy wytworzone one zostały przez Kościół czy państwo, czy są wynikiem umów względnie innego
rodzaju porozumień między Kościołem i państwem.

Statuty prowincjonalne – uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych. Zostały one zebrane
częściowo w synodach arcybiskupa Jarosława (1357).
Statuty diecezjalne – uzupełnienie statutów prowincjonalnych. Wydawane w synodach diecezjalnych.

Prawo niemieckie na ziemiach polskich
Akty prawne: przywileje lokacyjne – wystawiał je panujący, dokonując lokacji miasta czy wsi na prawie
niemieckim lub zezwalając na nią odbiorcy przywileju – instytucji duchownej lub rycerzowi.

Przy lokacji na dobrach prywatnych pan dóbr na podstawie tego przywileju wystawiał dla osadników specjalny
dokument lokacyjny, który określał ustrój miasta lub wsi, obowiązki i prawa osadników, zapewniając im prawo
używania prawa niemieckiego.

Podstawowe źródło stosowanego w Polsce prawa niemieckiego stanowił spis prawa zwyczajowego z pierwszej
połowy XIII wieku, znany jako Zwierciadło saskie.

2

Źródłem wyłącznie prawa miejskiego były szersze pouczenia prawne oraz jednostkowe wyroki o charakterze
precedensów, tzw. ortyle, wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich.

Zbiorem prawa miejskiego stosowanym w Polsce był tzw. Weichbild magdeburski, obejmujący ustrój sądów i
miejskie prawo sądowe, a używany w redakcji sporządzonej w początku XIV wieku przez Konrada z Opola.

SĄDOWNICTWO
Sądownictwo monarsze
Sąd – prerogatywa władcy. Zapewniał przestrzegania prawa, karał za jego naruszenie. Cel – umacniał autorytet
monarchy, zapewniał bezpieczeństwo obrotu prawnego i życia poddanych. Sądy państwowe najwyższą
instytucją był sąd monarszy (książęcy).

Nieobecnego w sądzie dworskim monarchę zastępował jeden z dostojników (wojewoda). W okręgach
grodowych sądy sprawowali komesi. Sądom monarszym podlegali w XI-XII wieku zarówno świeccy, jak i
duchowni. Spod sądów państwowych byli wyłączeni niewolnicy, którzy podlegali całkowitej władzy swoich
panów.

W każdej dzielnicy istniał sąd książęcy na dworze monarszym – sędzia dworski, zastępca – podsądny (czuwali
oni nad prawidłowym przebiegiem postępowania sądowego). Mógł sądzić wszystkie sprawy, ale zakres spraw,
które najbliżej obchodziły władcę, był zastrzeżony wyłącznie do jego kompetencji:

-

przestępstwa przeciw państwu i monarsze (zdrada, zbrodnia obrazy majestatu)

-

skargi na postępowanie urzędników

-

sprawy o ziemię

-

sprawy dotyczące statusu prawnego osoby

-

sprawy o regalia, o należności z danin i ciężarów przysługujących księciu

Solenny charakter miał sąd książęcy na wiecu – odbywał się on wobec licznego zgromadzenia, zwykle pod
gołym niebem. Rozpatrywana na nim najważniejsze sprawy. Na sądzie wiecowym książę zasięgał opinii
możnowładców, obecnych w charakterze asesorów. Sądowi książęcemu podlegał ogół rycerstwa i ludności
pospolitej.

Specjalne przywileje nadawały możnym prawo nieodpowiednie, które polegało na wyjęciu ich spod
sądownictwa kasztelanów i poddaniu sądowi książęcemu.

Sąd kasztelański
Kasztelana zastępował sędzia grodowy. Kasztelan miał obowiązek wykrywania przestępstw, ścigania
podejrzanych, sądzenia ich karania we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla sądu księcia.

Szczególną formą sądu kasztelana był sąd targowy sprawowany nad ludnością obecną na targu, zarówno w
sprawach prywatnych, jak i karnych, przez specjalnie wyznaczonego sędziego targowego.

Sąd kasztelański:

-

mógł ferować wyroki śmierci, okaleczenia, konfiskaty mienia

-

podlegała mu ludność zamieszkała na terenie kasztelani, w tym polska ludność nie podlegająca prawu
niemieckiemu

Sądy dominalne
W dobrach immunizowanych sądownictwo należało do pana dominalnego w zakresie przysługującego mu
immunitetu. Pełny immunitet sądowy obejmował prawo sądzenia i wyrokowania we wszystkich sprawach.

Stosowano prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie zależnie od ludności, która zachowywała swoje prawa
również przenosząc się za granicę.
Jurysdykcja należała do pana na mocy udzielonego mu przez księcia przywileju. Mógł ją sprawować osobiście
lub przez swoich urzędników.

Sądy kościelne
Ukształtowały się na początki XIII w na podstawie przywilejów książęcych. Pierwszą instancją w sądownictwie
duchownym był sąd archidiakona. Od niego przysługiwała apelacja do sądu biskupa, który też był sędzią w
ważniejszych sprawach.

3

Urząd oficjała (XIII w.) – sędziego duchownego mianowanego przez biskupa. Od sądu oficjała odwołanie szło
wprost do sądu metropolity – arcybiskupa gnieźnieńskiego.

Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których jako pozwany występował duchowny.
Z wyjątkiem sprawy o dobra ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi.

Sądy kościelne rozstrzygały sprawy związane z wiarą (przestępstwa o czary, rodzinne, wewnątrzparafialne),
naruszenie przepisów mających związek ze sprawami duchownymi małżeństwo, dziesięcina).

Na początku XIV w specjalnym rodzajem sądów stały się sądy inkwizycyjne. Inkwizytorzy (dominikanie)
ścigali podejrzanych o herezję, przeprowadzali śledztwo, a następnie odgrywali główną rolę w procesie i przy
wydawaniu wyroku.

Sądy prawa niemieckiego
Sądy miejskie:

-

sądem był sąd ławniczy, składający się z wójta i ławników

-

szczególny charakter miał sąd wielki gajony, odbywany trzy razy w roku przy udziale pana miasta lub
w jego zastępstwie landwójta

-

sąd gorącego prawa (nadzwyczajny sąd ławniczy) – wydawał wyrok w ciągu doby, zwoływany w
sprawach pilnych (złapanie na gorącym uczynku, przejezdny)

Sąd wiejski:

-

składały się z sołtysa i ławy wiejskiej

-

sąd odbywano w określonych terminach, na tzw. rokach gajonych

-

zakres uprawnień sądu wójta (na wsi sołtysa) był każdorazowo określany przez brzmienie dokumentu
lokacyjnego

-

sołtys sądził sprawy najważniejsze (zabójstwo, podpaleni, rabunek, gwałt)

-

sądom specjalnym prawa niemieckiego, tzw. sądom leńskim, podlegali wójtowie i sołtysi; sądziła ława
równych mu pod przewodnictwem księcia

-

apelacje wnoszono początkowo do Magdeburga

-

w 1233r w Chełmnie powstał sąd wyższy prawa niemieckiego składający się z landwójta i 7 ławników,
trzecią instancją był Sąd Sześciu Miast, który tworzyli komisarz, radca, i przedstawiciele sześciu miast

PODZIAŁ STANOWY
Stan – grupa społeczna, o określonym statusie majątkowym i prawnym, do której przynależność była na ogół
dziedziczna. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców swobód
całym grupom społecznym, a więc ludności miejskiej i wiejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i
szlachcie w przywilejach. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne
dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do
udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej.

1. Duchowieństwo
Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny wykształciło się najwcześniej. Podstawą jego odrębności były
pełnione funkcje religijne. W pierwszej połowie XIII w. duchowieństwo uzyskało prawo do własnego
sądownictwa, wszyscy duchowni podlegali odtąd sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo
kanoniczne. Duchowieństwo było stanem bardzo silnie zróżnicowanym społecznie i majątkowo, a w jego
uwarstwieniu odbijały się wszystkie nierówności społeczeństwa feudalnego. Do godności biskupów dochodzili
synowie możnowładców i średniej szlachty, proboszczami wiejskich parafii zostawali często krewni właściciela
wsi, a kler miejski rekrutował się spośród synów mieszczan. Od początku XV w dostojnikami kościelnymi mogli
zostać jedynie synowie szlacheccy lub ludzie obdarzeni tytułem uniwersyteckim.

2. Szlachta
Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych, możnowładztwa i rycerstwa. W XIV w. zaznaczała
się jeszcze różnica prawna między tymi grupami wyrażająca się tym, że za zabicie lub zranienie możnowładcy
obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza. W Polsce nie doszło jednak do szerszego
uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców.

Dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia się stanu
szlacheckiego, ogromne znaczenie miały przywileje generalne. Zwalniały one całą szlachtę od większości
podatków, gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową, nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim.

4

Szlachcicem był ten kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał
sądownictwu szlacheckiemu. Przywilejem jego było używanie herbu stąd duże znaczenie miały rody
heraldyczne (rodziny używające tego samego herbu często ze sobą nie spokrewnione).

W XIV i początkach XV w nie był to jeszcze stan zamknięty. Przedstawiciele mieszczaństwa a nawet
wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa
szlacheckie.

Stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku średniowiecza obejmował około 10% ludności.
Dominującą pozycje zajmowali możnowładcy którzy dysponowali w XV w ogromnymi majątkami ziemskimi,
na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie. Nie był to jednak zamknięty krąg
kilkudziesięciu rodów. Władcy późnego średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom
wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.

3. Stan kmiecy
W XII i XIV w wytworzył się jednolity stan chłopski. Chłopi nie posiadali ziemi na własność, użytkowali
dziedzicznie gospodarstwa których właścicielem był pan feudalny.

Przywileje lokacyjne doprowadziły do powstania gospodarstw chłopskich o jednolitej w obrębie wsi, a nawet
regionu - wielkości i obciążonych takimi samymi świadczeniami na rzecz właściciela wsi i Kościoła.

Do stanu kmiecego zaliczano również uboższe grupy ludności wiejskiej, to jest zagrodników, posiadających
niewielkie działki i bezrolnych pracujących jako najemnicy w majątku pana, bogatego kmiecia lub sołtysa.

Chłopi posiadali wolność osobistą, prawo do dziedziczenia gospodarstw, a nawet ich sprzedaży pod określonymi
warunkami. Wieś zyskała także samorząd, którego najważniejszym elementem był sąd - ława wiejska.

Kmieć miał zagwarantowane umową lokacyjną prawo odejścia ze wsi pod warunkiem wywiązania się ze
wszystkich świadczeń i pozostawieniu w porządku gospodarstwa dla następcy. Potem jednak prawo to uległo
zmianie ponieważ odejście chłopa zależało od pana.

4. Mieszczaństwo
U źródeł prawnego wyodrębnienia się ludności miejskiej leżały przywileje lokacyjne. Rozwój w XIII i XIV w.
samorządu miejskiego sprzyjał rozciągnięciu prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw
obywatelskich miasta, czyli dostęp do pełnienia urzędów miejskich i zasiadania we władzach miasta posiadała
tylko nieznaczna część mieszczan, którzy status obywatela odziedziczyli po ojcu lub nabyli wraz z zakupem
nieruchomości.

Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się wolnością osobistą. Ludność miejska dzieliła się na trzy warstwy:
Patrycjat - kupcy, monopolizował w swych rękach obsadę· urzędów miejskich, jego przedstawiciele zasiadali
najczęściej w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego, tj. radzie i sądzie (ława miejska),
przechwytywali też większość dochodów miasta
Pospólstwo - samodzielni· rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie, słabsza
pozycja materialna i znacznie mniejszy udział we władzach miejskich niż patrycjat
Plebs - stanowiła większość mieszkańców: czeladnicy, służba,· robotnicy najemni, grupy marginesu
społecznego.

5

MONARCHIA STANOWA

Organizacje państwa i stanów

1. Szlachta – obejmowała grupę osób wywodzących się z możnych i rycerstwa. Zanim stał się stanem

zamkniętym został uzupełniony o mieszczan i sołtysów o dobrej sytuacji ekonomicznej. Później
szlachcic musiał być urodzony, nobilitowany (przez monarchę) za zasługi. W tym stanie
obowiązywała zasada równości jedyny podział szlachty był wynikiem różnic materialnych
(magnateria, szlachta średnia, drobna, zagrodowa (zaściankowa) i gołota). Pierwsze cztery to tzw.
posesjonaci – właściciele ziemscy. Wiele przywilejów należało do tego stanu : prawo nietykalności
osobistej (1430-1433) i majątkowej , brak możliwości pozbawienia majątku lub wolności bez
orzeczenia wyroku (czerwiński 1422), sądzenie wg prawa pisanego (1422) . Unormowanie stanu
szlacheckiego dokonały przywileje nieszawskie 1545 r. nadane przez Kazimierza Jagiellończyka
(odtąd monarcha nie może bez zgody szlachty nakładać nowych podatków, zwoływać pospolitego
ruszenia ani stanowić nowego prawa a wolę swoją ma wyrażać na sejmikach ziemskich.

2. Stan duchowny – jest stanem otwartym ( seminarium lub zakon ). Od 1138 przywilej łęczycki

Kazimierza Sprawiedliwego dał możliwość wprowadzenia nowego prawa kanonicznego. Przywilej
Ludwika Węgierskiego z 1381 przyznał duchowieństwu zwolnienie od podatków (z wyjątkami).
Podobnie przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły 1388

3. Mieszczaństwo – jest stanem otwartym (każdy może po wniesieniu opłaty do kasy miejskiej razem

z opinią od proboszcza o dobrej opinii dostać się do stanu). W XIV w stan ten formował się. Celem
było stworzenie samorządu terytorialnego tworzenie rzemiosła i nawiązywanie kontaktów
handlowych. XIV-XV nasilenie lokacji miast podyktowane względami ekonomicznymi króla i
prywatnych właścicieli. Dążenia do separacji miast, ograniczenie kompetencji wójta i
podporządkowaniu do radzie. Wzrost znaczenia organizacji cechowej.

4. Chłopstwo - na początku dominowała gospodarka czynszowa. Zaczęto ograniczać wolność

chłopstwa. Spadek znaczenia funkcji sołtysa na rzecz pana feudalnego.

ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
Prawa ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego (1357).
Statut wielkopolski – został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i
szlachty na wiecu ustawodawczym. Około 100 przepisów.
Statut małopolski – całość złożona ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu szeregu przeważnie
późniejszych ustaw (cel – ujednolicenie państwa). Około 50 przepisów.

Statuty Kazimierza Wielkiego zawierały przepisy dotyczące (przekład Świętosława z Wojcieszyna):

-

ustroju państwa

-

prawa sądowego (głównie karnego)

Ze statutem małopolskim połączono później krótkie ustawy wydane na przestrzeni XIV wieku przez Kazimierza
Wielkiego i jego następców (ekstrawaganta), oraz artykuły o charakterze prejudykatów, tj. sformułowane jako
kazusy, podające stan prawny z fikcyjnymi imionami i wyrok.

Z całości tego materiału powstały zwody, tj. redakcje statusów wielkopolskich i małopolskich. W XV wieku
połączono je w statuty wielkopolsko - małopolskie. Przy sporządzaniu zwodów na zakończenie dodano tzw.
petyta, czyli projekty norm prawnych.

Najbardziej rozpowszechniona była w XV wieku redakcja tzw. dygestów, obejmująca wszystkie przepisy
małopolskie i wybór przepisów wielkopolskich, a mająca zasięg ogólnopolski.

Kontynuacją ustawodawstwa z czasów Kazimierza Wielkiego był status warecki, uchwalony przez sejm walny
w roku 1423, a potem zatwierdzony przez króla.

Sam król wydawał przywileje indywidualne i ogólne (obejmowały ziemię lub prowincję – przywileje ziemskie
lub terytorium całego państwa- przywileje generalne).

Do aktów wydawanych przez króla należały także edykty (w sprawach wyznaniowych i wojskowych), dekrety
(w sprawach handlu i ceł), ordynacje (normujące organizację żup solnych).

Prawa ustanawiały także wiece lokalne, później sejmiki (XIV w.) – laudy (nie potrzebowały zatwierdzenia
królewskiego).

6

Prawo dzielnicowego Mazowsza – statuty książąt mazowieckich, dość liczne, były uchwalane nieraz na wiecach
międzydzielnicowych (odnosiły się do całego Mazowsza).

Prawo niemieckie
Nowe źródła prawa: ortyle Magdeburga dla miast polskich oraz wilkierze, tj. statuty uchwalane przez rady
miejskie – polska odmiana prawa miejskiego.

WŁADZA KRÓLEWSKA I REPREZENTACJA STANOWA

Koronacja:

-

Przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa.

-

Osobę kandydata ustala najpierw rada królewska, a potem obioru dokonuje zjazd elekcyjny (rada
królewska, szlachta, przedstawiciele miast).

-

Po elekcji odbywa się koronacja (pomazanie króla i akt koronacji) – dokonuje tego arcybiskup
gnieźnieński.

-

Akt koronacji polegał na wręczeniu królowi insygniów władzy królewskiej (korony, berła, jabłka,
miecza i pierścienia).

-

Królowie składali przysięgę liturgiczną i państwową (obowiązek przestrzegania dotychczasowych praw
i przywilejów, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic).

Przeprowadzenie elekcji wymagało przeprowadzenia trzech sejmów :

Sejm konwokacyjnego - zwoływał konfederację generalną (tzw. kaptur), zatwierdzał skład sądów
kapturowych , ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowychna sejm
elekcyjny. Spisywanie egzorbitancji (błędów i wypaczeń)
Sejm elekcyjny - odbywał się zwykle na woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów przedstawiających
osoby kandydatów i układał pacta conventa. Osobno obradowały senat i izba poselska.
Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas lub inny biskup. Ponadto
na sejmie odbierano od króla przysięgę i uzyskiwano potwierdzenie praw.

Pacta conventa - bryły to umowy publicznoprawne zawierane pomiędzy obranym królem a szlachtą. Układano je
na sejmie elekcyjnym. Zawierały indywidualne zobowiązania króla.

Artykuły henrykowskie - powstałe równocześnie z pacta conventa zawierały fundamentalne
prawa i zasady ustroju Rzeczypospolitej. Należały do nich uznanie przez króla wolnej elekcji
i zrzeczenie się dziedziczności tronu, zwoływanie sejmu walnego co 2 lata, zaciąganie opinii
senatu w sprawach wojny i pokoju. Utrzymanie wojska kwarcianego, utworzenie rady
przybocznej, zapewnienie tolerancji religijnej, zwoływanie pospolitego ruszenia tylko za
zgodą sejmu. Niedotrzymanie przez króla postanowień uprawniało do wypowiedzenia mu
posłuszeństwa w praktyce realizowano przez zawiązanie rokoszu

Zakres władzy królewskiej:

-

władzę królewską ograniczały przywileje szlacheckie i statuty (prawo sądowe – sejmy walne i sejmiki
ziemskie)

-

król był zwierzchnikiem całej administracji (swoboda nominacji urzędników dworskich)

-

nominacja królewska na urzędy ziemskie była uzależniona od rady szlachty tej ziemi, w której urząd
zawakował, a kandydat mógł pochodzić tylko spośród posesjonatów tej ziemi

-

król był źródłem sprawiedliwości i najwyższym sędzią (faktycznie decydującą rolę w sądzie
królewskim odgrywali zasiadający w nim dostojnicy)

-

król utracił swobodę nominacji sędziów ziemskich, choć zachował wpływ na obsadę personalną sądów

-

król był naczelnym dowódcą wojska

-

kierował polityką zagraniczną

Rada królewska

-

charakter ogólnopolski

-

w jej skład wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu,
podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie, kasztelanowie więksi), arcybiskup gnieźnieński i
lwowski oraz biskupi katoliccy

-

królowi przysługiwało prawo powoływania innych osób do rady

7

-

funkcje rady nie były unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ na najważniejsze sprawy państwa
(polityka zagraniczna, wojna, pokój, obsadzanie urzędów, bicie monety)

-

członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla

Sejm walny (pierwszy 1493):
Reprezentacja stanowa - z dawnych wieców rozwinęły się zjazdy ogólnopaństwowe nazywane sejmami walnymi
(uczestniczyli w nich : król, dostojnicy państwowi i duchowni przedstawiciele szlachty oraz początkowo
reprezentanci miast królewskich (potem spotykali się na zjazdach prowincjonalnych). Na zjazdach
ogólnopolskich dokonywano elekcji królów, uchwalano statuty, oddziaływano na króla celem wydania
przywilejów. Zjazdy prowincjonalne to głownie ustawodawstwo. W XV na sejmy walne zaczęła przybywać
szlachta nie odgrywają większej roli. Z czasem zaczęto wysyłać jedynie posłów wybieranych na sejmikach
ziemskich (przewodniczył starosta)

Sejm walny:

1. Organizacja - składał się z 2 izb : senatu (izba wyższa), oraz izby poselskiej (izba niższa) częścią

składową był też król ( posiadał uprawnienia odrębnego stanu)
Izba poselska - była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej posłowie szlacheccy,
wybierani na sejmikach przedsejmowych. posłowie byli reprezentantami poszczególnych ziem.
Obowiązywały ich pisemne instrukcje poselskie do których musieli się stosować Do izby sejmowej
nie weszli przedstawiciele miast oraz kapituł. Izbie przewodniczył marszałek. Liczba posłów 130-
250.
Izba senatorska - to rada senatorska ( dawna rada królewska ). W jego skład wchodzili :
wojewodowie, kasztelanowie, ministrowie oraz dygnitarze królewscy. Senatowi przewodniczył
król. Nie ma pojęcia quorum lecz senatorowie mają obowiązek usprawiedliwiania nieobecności
Pierwotnie nie było stałych terminów

2. Kompetencje - ogólne określała konst. Nihil novi główne to ustawodawstwo ogólnopaństwowe.

Ograniczało ono dotychczasowy uprawnienia ustawodawcze pozostawiając wydawanie edyktów w
spawach miast królewskich, żydów, lenn, chłopów i górnictwa. Projekty konstytucji inicjowali :
senat, król, rzadziej posłowie. Sejm uchwalał podatki (uniwesale), cła, monopole. Kontrolował
podskarbich i wybór poborców podatkowych. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał
zagranicznych posłów, integrował lenna, nadawał ogólny porządek polityki zagranicznej i zawierał
traktaty i reformy systemu obronnego.

3. Obrady - Otwarcie sejmu inicjowała uroczysta msza święta. Po niej obrady sejmu otwierał

marszałek przez powitanie króla. Następnie przedstawiano najważniejsze sprawy mające być
przedmiotem obrad. Po wypowiedziach senatorów izby rozdzielały się rozpatrując oddzielnie
projekty ustaw. Celem informowanie się izby schodziły się na wspólne posiedzenia. Obrady
plenarne odbywały się w sali senatorskiej, w której do głosu dochodzili posłowie. Po osiągnięciu
consensusu podejmowano uchwały. Na koniec uroczyste pożegnanie i msza św.
Wymóg zgody powszechnej - jednomyślności był wymogiem. Na tej podłożu wyrosło liberum veto
jako sprzeciw zrywający sejm ( pierwszym był Siciński nie pozwalający na prolongatę ). Okresem
upadku instytucji sejmu były czasy saskie 1697-1762, w których pomyślnie zakończono 5 sejmów.
Uchwały zapadające zgodą wszystkich uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna redakcja
należała do kancelarii królewskiej.

Sejmiki - od powstania sejmu 1493 rola sejmików ziemskich zmieniła się. Upadek sejmu w latach 1652-1717
przyczynił się do tzw. rządów sejmikowych.

1. Przedsejmowe - wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich
2. Relacyjne - wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach

realizacji konstytucji sejmowych

3. Elekcyjne - wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego
4. Deputackie - coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego
5. Kapturowe - organizowanie na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia
6. Gospodarcze - podejmowanie uchwał w sprawie ziemi, podatków i wojska

Sejmiki zwoływał król ( poza elek. i deput.) na 3 tyg. Przed sejmem zwyczajnym. Najczęściej obradowano w
kościele. Wybierano marszałka (większością głosów), senatorzy wygłaszali wota i podejmowano uchwały
(lauda)

8

Konfederacje i rokosze

Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze wojewódzkim służących do realizacji
zamierzeń których nie mógł zrealizować król. Akt założenia konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg
sądowych. Działały one niejako w zastępstwie monarchy lub dla wymuszenia określonych postulatów.

Rokosze - były to konfederacje zawiązywane przeciwko królowi (Zebrzydowski 1606, Lubomirski 1666)

URZĘDY LOKALNE I CENTRALNE
Urzędy centralne - dzieliły się na nadworne i koronne. Obejmowały one kanclerza i podkanclerzego
(sprawowały je osoby duchowne, kierowały pracami kancelarii, do kompetencji należało prowadzenia
korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów), podskarbich koronnego (zarządzał skarbem
państwowym i król. Nadzorował mennicę, wpłaty i wypłaty, archiwum) i nadwornego (rachunkowość państwa),
oraz marszałków- wielkiego koronnego (zażądane dworem, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen
żywności) i nadwornego (zastępca). Wyłoniły się z dzielnicy krakowskiej.

Urzędy lokalne - zarząd terytorialny należał do urzędników lokalnych, którzy dzielili się na ziemskich i
królewskich.

Wojewodowie - stali na czele hierarchii urzędników ziemskich. Do kompetencji należało przewodniczenie
radzie panów województwa, sejmikowi elekcyjnemu, uczestnictwo w wiecu sądowym, powoływanie woźnych,
jurysdykcja nad ludnością żydowską, nadzór nad miastami, ustalenie cenników na towary rzemieślnicze.

Kasztelanowie - utracili większość swoich kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, zasiadali w
radzie królewskiej.

Podkomorzowie i sędziowie ziemscy - wykonywali zadania sądowe.

Przywilej czerwiński 1422 wprowadził zakaz łączenia niektórych urzędów.

SĄDOWNICTWO
Sądy centralne - Sąd zaczyna kontrolować orzecznictwo innych sądów. Może on skasować orzeczenie innego
sądu jeżeli uzna, że sąd nadużył prawo w postępowaniu.

a) Sąd królewski - Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 w tym czasie występował w formie

sądu nadwornego, komisarskiego (po 1504 stracił uprawnienia) i sejmowego. Największym
obciążeniem było od 1523 rozpatrywanie apelacji

b) Sąd sejmowy - sądził pod przewodnictwem króla z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu.

Składał się z senatorów-asesorów od 1588 z 8 deputowanych szlacheckich po utworzeniu
trybunałów uprawnienia zostały ograniczone. Sądził ciężkie przestępstwa.

c) Sąd asesorski (n)- (koronny) zwany Asesorią wykształcił się w XVI w z sądu nadwornego. Na

czele stali kanclerz za nim podkanclerz, referendarze, rejenci, sekretarze. Stał się sądem
najwyższym w sprawach właściwy dla mieszczan z miast królewskich. Rozpatrywał odwołania
od wyroków sądów miejskich. Przejął on od sądów komisarskich sprawy o rozgraniczenie
dóbr państwowych od prywatnych. Posiadał dobrą opinię fachowości i nieprzekupstwa.
Zasiadający tam mieli dobre przygotowanie i wykształcenie.

d) Sąd relacyjny - był formą sądu asesorskiego z udziałem króla i obecnych na dworze senatorów.

Był on sądem apelacyjnym dla obszarów lennych Korony (Prusy i Kurlandia) w XVII
rozszerzył uprawnienia na orzeczenia wydane przez biskupów prawosławnych. Rozstrzygał
spory pomiędzy kościołem unickim a prawosławnym

e) Sąd marszałkowski - Sądził w rezydencji króla obejmując przestępstwa popełnione na dworze

królewskim lub w miejscu pobytu monarchy. W XVII rozszerzono uprawnienia w stolicy
monarszej o sprawy z gier hazardowych, oszustwa i niedotrzymanie umowy (najem lokali).

f) Sąd referendarski (n) - wykształcił się z sądu nadwornego monarchy. Był to najwyższy sąd

dominialny króla Orzekał w sprawach chłopów z dóbr państwowych (sprawy cywilne i karne).
Z czasem stał się organem ustawodawczym dal wsi królewskich wydając ordynacje regulujące
stosunki wiejskie. W procedurze językiem był polski. Stosowano uproszczoną procedurę
sądową a jego wyroki egzekwowali komisarze.

g) Trybunał koronny i litewski - utworzono po zrzeczeniu się Batorego praw do najwyższego

sądownictwa 1578. Przejęły one orzecznictwo w II instancji nad stanem szlacheckim.
Rozpatrywał apelacje sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich w sprawach karnych i
cywilnych. Orzeczenie było ostateczne i winno zapaść jednomyślnie. Gdy nie osiągnięto tego

9

w trzecim głosowaniu sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Składał się z 27 deputatów
wybieranych na sejmikach deputanckich oraz 6 duchownych wybieranych na synodach
diecezjalnych. Przewodniczył marszałek. Dla małopolski odbywał się w Lublinie (wiosną i
latem) dla wielkopolski w Piotrkowie (jesienią i zimą). Litewski sądził w Nowogródku, Wilnie
i Mińsku. Trybunały działały przy sporym aplauzie szlachty.