1

Zbigniew Bajka - HISTORIA MEDIÓW



NAJPIERW GEN I MOWA, POTEM OBRAZKI

gen FOXP2 – gen w którym 200 tys. lat temu nastąpiła modyfikacja i dał człowiekowi
zdolności językowe. Występuje w naszym DNA w dwóch kopiach. Nawet drobne
uszkodzenie jednej z nich powoduje poważne zaburzenia artykulacji wyrazów. Podobny gen
znajduje się w DNA szympansów, ale różni się w dwóch miejscach od naszego.

Mowa – odkąd człowiek nabył umiejętność mówienia, jest jego podstawową cechą i
organicznie niezbędną.
Pismo taką cechą nie jest. Wynaleziono je około 6 lub 7 tysięcy lat temu. Towarzyszyło mu
święte oburzenie i długotrwały sprzeciw – uważano, że podkopie moralność i organizację
społeczną.

giornale parlato – „gazeta mówiona”, określenie stworzone przez Giuliano Gaeta dla opisania
sytuacji w Atenach, gdzie sztuka mówienia była ceniona wyżej niż pisania czy czytania.
Sokrates słowo pisane traktował pogardliwie. Czytanie na prywatny użytek rozpowszechniło
się dopiero za czasów Arystotelesa. Verba volant, scripta manent – słowa ulatują, pismo
zostaje.

Pismo zrewolucjonizowało kontakty międzyludzkie, w istotny sposób wpłynęło na strukturę
społeczną, pozwoliło także umacniać się ośrodkom władzy. Umiejętność czytania i pisania
robiła życie plemienne. Pismo, posługujące się zmysłem wzroku poddaje kulturę procesowi
przetworzenia i ujednolicenia. Pismo umożliwiło jednostkom uwolnienie się z więzi
plemiennych.

Historia pisma zaczyna się od prymitywnych, graficznych środków przekazywania informacji
drogą niemówioną, czyli układania kamieni, drewna, kości, następnie tworzenia rysunków,
zwykle naskalnych, zwłaszcza rytych, czasem też barwionych na skałach obrazków, które
nazywa się petroglifami. Z nich powstały piktogramy. Różnica między nimi jest taka, że
petroglify przedstawiają jakieś wydarzenie, a piktogramy o tym wydarzeniu opowiadają.
Piktogramy to pismo obrazkowe, w którym obrazy lub schematyczne rysunki przedmiotów są
symbolami tych zjawisk. Jest to alfabet semantyczny.
Pismo piktograficzne z czasem przekształca się w pismo ideograficzne. Znaki stały się
umowne i nie przypominały oznaczanych przez nie desygnatów. Tak powstały ideogramy.
Obecnie występują tylko w alfabecie chińskim, ale w dawnych czasach taki charakter miały
hieroglify oraz w początkowej fazie pismo klinowe.
Uczeni przypuszczają, że pismo w swoich prapoczątkach mogło być pochodną garncarstwa –
jako stawianie znaków fabrycznych, albo też międzyplemiennym przedmiotem wymiany i
symboli rachunkowych.

Pismo chińskie – obecnie składa się z 50 000 znaków i wciąż powstają nowe. Jest to pismo
ideograficzne z połączeniem kombinacji ideogramów, piktogramów i znaków podających
wymowę. Uważane jest za sylabowe pismo logograficzne. Podstawy pisma chińskiego
powstawały znacznie wcześniej, od 8000 p.n.e. Język chiński zawiera w sobie różne języki
oraz dialekty.

2

Ideogramy reprezentują pojęcia, a nie głoski. Mają stałą formę i przypisaną do niej treść,
dlatego potrzeba wiele takich znaków. Z czasem pismo ideograficzne przekształciło się w
pismo fonetyczne, które istnieje w dwóch odmianach:

sylabicznej np. pismo japońskie – jeden znak odpowiada jednej sylabie

alfabetycznej – znak odnosi się do głoski

Pismo ideograficzne zaczyna wykształcać się około 3400 p.n.e. (oprócz Chin). Pismo
Sumerów – pismo klinowe – jest przykładem pisma ideograficznego, każdy znak oznacza
cały wyraz. Stopniowo zmniejsza się liczba używanych znaków (początkowo około 2 tysiące
znaków), upraszcza się też formę zapisu. W końcu pismo przekształciło się w rodzaj zapisu
„kreskowego”, zredukowano liczbę znaków do około 500. W końcu pismo sumeryjskie
przekształcono w pismo sylabowe.

Równolegle rozwijało się pismo hieroglificzne (ok. 3300 p.n.e.). Powstały dwie uproszczone
wersje hieroglifów:

pismo hieratyczne – kapłańskie
pismo demotyczne – ludowe

Hieroglify składają się z 3 odrębnych elementów:

znaku ideograficznego
znaku fonetycznego
determinatywy

Były zapisywane w kolumnach od góry do dołu, albo w rzędach od prawej do lewej lub na
odwrót. Przy czytaniu trzeba zwracać uwagę w którą stronę „patrzą” zwierzęta czy ludzie na
hieroglifach.

Przełom w rozwoju pisma zaczął się od alfabetu, używanego przez Semitów w Egipcie około
2000 p.n.e. Nadali oni egipskim hieroglifom nowe nazwy, przyłączali do niego samogłoski.
Uczeni podejrzewają, że na bazie tego pisma Fenicjanie ustalili liczbę liter oraz ułożyli je w
szereg zwany alfabetem.
Fenicki alfabet składał się z 22 znaków i był wykorzystywany do celów handlowych. Później
został udoskonalony przez Greków i dał początek wszystkim alfabetom stosowanym w
Europie. Fenicki alfabet był spółgłoskowy, Hebrajczycy i Grecy wprowadzili do niego
samogłoski. Na bazie tego alfabetu powstał alfabet etruski, a potem około 600 p.n.e. na jego
bazie powstaje alfabet rzymski, no i z niego wreszcie alfabet łaciński.

Abdżad – pismo spółgłoskowe. Najstarszym jest aramejskie, ale włączamy w to również
pismo fenickie.

Hebrajczycy, w pierwszych wiekach n.e., opracowali opcjonalny system oznaczenia
samogłosek pisma sylabicznego, Grecy przemianowali niektóre litery pisma fenickiego na
samogłoski, tworząc pierwszy pełny głoskowy alfabet.
Wcześniej Grecy próbowali stworzyć własne pismo: linearne A i linearne B. Oba do dzisiaj
nieodczytane.

Pismo greckie początkowo zapisywano od prawej do lewej. Następnie rozpowszechnił się
system zwany „bustrofedonem” w którym pisano przemiennie. Z kolei w Atenach już od 550
p.n.e. pisano od lewej do prawej. Początkowo Grecy pisali litery, wyrazy i zdania jednym
ciągiem – nie znano małych i wielkich liter, odstępów, znaków interpunkcyjnych. Niekiedy
do rozdzielenia wyrazów stosowano pionową kreskę lub pionowy rząd 3 kropek. W końcu
wprowadzili odstępy i znaki przestankowe.

3

W starożytności pisano wyłącznie kapitułą (kanciaste pismo) i kursywą. Dopiero w IX w
weszła do użycia minuskuła. W dalszym rozwoju pisma łacińskiego powstała uncjała –
pismo z zaokrąglonymi kształtami i niektórymi literami minuskulnymi. Później wprowadzono
półuncjałę – pismo o charakterze minuskulnym.
W średniowieczu powstała minuskuła karolińska, a z niej rozwinęło się ozdobne pismo
gotyckie i antykwa humanistyczna – z niej wywodzi się kursywa zwana italiką oraz
dzisiejsze kroje czcionek.

Alfabet łaciński w klasycznej wersji składała się z 21 liter. Do I w. p.n.e. dodano litery G,Y,Z,
których wcześniej nie było. Początkowo pismo miało kierunek od prawej do lewej lub
naprzemianległy. Od IV w. p.n.e. piszemy od lewej do prawej.

W IX i X w próbowano stworzyć alfabety słowiańskie: głagolicę i cyrylicę.
W 1708 roku car Piotr Wielki wprowadził w Rosji grażdankę, która z pewnymi zmianami
obowiązuje do dziś.

Alfabet polski, zwany popularnie abecadłem, oparty jest na alfabecie łacińskim i obecnie
zawiera 32 litery.

RĘCZNE PISANIE, CZYLI ZAROBEK DLA PISARZA I KOPISTY

Skrybowie – zawodowi pisarze, działali anonimowo

W państwie Sumerów byli urzędowi pisarze, którzy narzędziami wykonywali znaki w
miękkiej glinie. W Egipcie kapłani i pisarze trzciną lub metalowymi ryclami wycinali znaki w
glinianych tabliczkach. Rzymscy pisarze pisali w specjalnych pomieszczeniach –
scriptoriach. W średniowieczu tak określano specjalny pulpit. Zakonników piszących ręcznie
nazywano scriptores, co po polsku oznacza skrybów.

Kaligrafia to piękne przepisywane, iluminacja to ozdabianie książek miniaturami i
ilustracjami.
Jako pierwsi z zakonników przepisywaniem zaczęli zajmować się dominikanie w VI w.

Na początku IX wieku powstały świeckie firmy zajmujące się kopiowaniem książek, głównie
we Włoszech.

Przeciętna książka powstawała w formacie in quarto czyli ¼ arkusza dla zapisu ręcznego. W
centymetrach to 25 na 35 lub 17 na 22,5 (różne źródła). Przeciętnie kopista zapisywał 3-6
kartek dziennie. Przepisanie Biblii zajmowało rok. Sprawny kopista mógł w swoim życiu
przepisać 40 książek.

Narzędzia kopisty:

pióra

nożyki do cięcia skór i ostrzenia piór

pilniczki
brzytwy do cięcia kart

kałamarze z atramentem

kreda
deseczki polerskie

tabliczki z woskiem do zapisków i notatek w trakcie pisania

4

kamienie do rozrabiania farb

W bardzo dawnych czasach pisano teksty w formie zwojów o wysokości od 15 do 20 cm.
Były nawijane na drążki z drewna lub kości, po zwinięciu zawiązywano je rzemykiem lub
taśmą. Przechowywano je w pokrowcach.

Już w czasach rzymskich zaczęto ciąć zwój pergaminu na poszczególne strony, na wzór
„kodeksu” lub tabliczek wiązanych ze sobą rzemieniem. Stąd wziął się pomysł na tworzenie
tekstu z mniejszych kart i składanie je jedna po drugiej.

Książki pisano na pergaminie powstawały aż do XVIII wieku. Na początku XIII wieku w
Europie pojawił się papier.

Powstanie książki obejmowało kilka faz.

1. przygotowanie materiału do pisania, narzędzi oraz poliniowanie stron do równego

kaligrafowania

2. w trakcie pisania tekstu zostawiano miejsca na ręczne iluminacje, które po napisaniu

tekstu wykonywano

3. suszono strony i wyrównywano do formatu
4. książka trafiała do oprawy introligatorskiej

Wiele książek posiadało zamknięcia lub specjalne uchwyty do zamocowania, z uwagi na ich
znaczną wartość. Przechowywano je w skarbcach.

Biblia pauperum – „wyciąg” z Biblii, adresowany do studentów i niższego duchowieństwa. W
późniejszej wersji książeczka składająca się głównie z 30 do 50 ilustracji drzeworytniczych.

W XIII wieku pojawiły się „ksera” – korporacje kopistów przepisujących książki bez
ilustracji, iluminacji i zdobień. Miały charakter cechów. Kopista musiał mieć 7 lat praktyki i
zdać egzamin przed przyjęciem do cechu.

Do czasów renesansu prawie wszystkie książki europejskie powstawały w języku łacińskim.

DRUK, KTÓREGO WYNALAZCĄ NIE BYŁ GUTENBERG

Prapoczątki druku można znaleźć już w starożytnym Babilonie i Egipcie, gdzie wykonywano
specjalne stemple do odbijania wzorów w miękkiej glinie, przed wypalaniem. Potem tymi
stemplami odbijano na papirusie, pergaminie i papierze. Potem technika ta trafiła do Chin,
gdzie zbiory mogły liczyć nawet kilkaset stempli. W późniejszym czasie odlewano ideogramy
i ruchome czcionki z brązu. Barwne wzory na tkaninach drukowano w Grecji i Chinach, już w
IV wieku n.e.
W VII wieku drukowano drzeworytami na papierze. W VIII wieku w Korei powstał
najstarszy z zachowanych drukowany tekst – buddyjski zwój z zaklęciami. W 764 roku
wydrukowano w Japonii buddyjską sutrę w nakładzie miliona egzemplarzy.
Diamentowa Sutra to chińskie tłumaczenie z sanskrytu. Pierwsza wydrukowana w całości
książka, pięknie iluminowana, datowana na 868 rok. Obecnie znajduje się w British muzeum
w Londynie. Jest to zwój o rozmiarach 533 cm na 26 cm.
Ksylografia – dla każdej strony druku ryto drewnianą matrycę, następnie pokrywano ją farbą
drukarską, tzw. odbijanie stron „z klocka”. Ta technika była znana w Europie w Grecji i
Rzymie.

5

Około 1041 chiński kowal Pi-Sheng wprowadził do techniki drukowania pojedynczych
znaków chińskiego alfabetu ruchomą czcionkę. Później pomysł udoskonalił Wang Zhen
produkując czcionki z twardego drewna. Jednak w Chinach wynalazek nie przyjął się z
powodu zbyt dużej ilości znaków.
Niektórzy uczeni sądzą, że druk rozpowszechnili Mongołowie, którzy ruszyli z inwazją na
Zachód. W XIII wieku w Persji drukowano tą metodą banknoty.
Z Korei pochodzą 23 duże księgi wydrukowane na początku XV wieku za pomocą matrycy
złożonej z metalowych czcionek.

Kiedy Gutenberg pracował nad swoim wynalazkiem, w Europie było około 30 000 książek.
50 lat później liczba ta wzrosła do 9 milionów.
Nad Biblią Gutenberg pracował 4 lata, wydrukował ponad 180 egzemplarzy.
Gutenberg raczej nie znał doświadczeń chińskich, ale wykorzystał techniki znane w Europie
(produkcja matryc do bicia monet). Za życia Gutenberg drukował głowie teksty o charakterze
religijnym. Wraz z pomocnikami wydrukował około 190 000 egzemplarzy.

Wynalazek Gutenberga sprowadzał się do:

wykonania urządzenia do odlewania czcionek o identycznej wielkości

stworzenia zwartej matrycy kolumny druku

znalezienie urządzenia (prasy) do tłoczenia dowolnej liczby stron z jednego składu

Biblia 42-wierszowa Gutenberga wydrukowana została w latach 1453-1455.

Gutenberg, żeby sfinansować swój pomysł wszedł w spółkę z lichwiarzem. Po wydruku
Biblii, lichwiarz odsunął Gutenberga od pracy. Procesowali się, ale w końcu Gutenberg umarł
w nędzy.

Do końca XV wieku w Europie powstało około 250 warsztatów drukarskich.

Część historyków twierdzi, że przed Gutenbergiem, pojedynczych czcionek używał Holender
Laurens Costeer – w 1423 roku wydrukował małą, ośmiostronicową książeczkę.
Oprócz niego, wynalazek ruchomych czcionek przypisuje się również:

Jan Brito
Pamphilo Castaldi
Prokop Waldfogel

Początki druku w Polsce wiążą się z nazwiskiem Kaspra Straubego, który był wędrownym
typografem z Bawarii. Przybył w 1473 do Krakowa i pracował tam przez 4 lata. Zyskał miano
polskiego drukarza. Od 1467 roku pod Krakowem pierwszy młyn papierniczy rozpoczął
produkcję. Polska jako siódma na świecie rozpoczęła drukowanie techniką gutenbergowską.

Rozwój druku przyczynił się do wytworzenia zasad gramatyki i ortografii języków
ojczystych. Pierwszą książkę po polsku wydrukowano w 1513.

Druk wykorzystał Marcin Luter jako narzędzie do walki z Kościołem katolickim – „sami
czytajcie Biblię”.

Oficyna wydawnicza Manitiusa – pierwsze z europejskich wydawnictw. Wenecja 1494.
Stosowali nowe typy czcionki, numerowali strony i wydawali książki w kieszonkowym
formacie.

6

Bulla papieża Innocentego VIII – z 1487, nakazywała cenzurę wszystkich ksiąg. Od 1515
zaczęto palić te, wydawane bez zgody Kościoła. Cenzurą objęto dzieło Kopernika aż do roku
1828.

Druk prasowy w XV wieku obejmował okazjonalne, dotyczące konkretnych wydarzeń ulotki.
Przypuszcza się, że nazwa gazeta pochodzi od weneckiego pieniążka gazzetta, którym
płacono za egzemplarz ulotki. W Polsce określenie „gazeta” pojawi się dopiero za Jana III
Sobieskiego.

NA CZYM I CZYM PISANO I DRUKOWANO?

Pismo to sposób utrwalania informacji, umożliwiający przekazanie ich innym ludziom, na
odległość – w czasie i przestrzeni.

Ludzie pierwotni wykorzystywali to co mieli pod ręką. Pojawienie się obrazów to wstęp do
powstania pisma.

Pisano na:

 kamień – jeden z najstarszych materiałów pisarskich i malarskich. Wykorzystywany

w Egipcie, na Bliskim Wschodzie, w Grecji i Rzymie. Petroglify to pierwotne rysunki
wyryte w skałach, z nich powstały piktogramy. Głównie wykorzystywano piaskowiec

 glina – stosowana głównie w Mezopotamii. W późniejszym okresie stosowane w

starożytnym Rzymie. Znaki wycinano ryclem

 papirus – pojawił się 3 tys. lat p.n.e. w Egipcie. Wykonywany z rośliny o takiej samej

nazwie. Pisano jednostronnie, trzcinowym ryclem. Po kilku czytaniach zaczynał się
kruszyć

 drewno – w starożytności używane przez Greków i Rzymian. Tabliczkę pokrywano

woskiem i pisano metalowym ryclem

 bambus – stosowany przede wszystkim w Chinach. Pisano pędzelkami, błędy

poprawiano nożykiem

 jedwab – używany zwłaszcza przed wynalezieniem papieru. Pisano cienką

bambusową rurką lub pędzelkiem z sierści wielbłąda. Używany tylko na specjalne
okazje

 pergamin – wyrabiany ze skóry zwierzęcej. Konkurował z papirusem. Pisano trzciną,

a potem gęsim piórem

 papier – produkcję tworzywa przypominającego papier rozpoczęli Chińczycy w III w.

p.n.e. Taki „prawdziwy” papier pochodzi z 8 r. p.n.e. Produkowano papier czerpany
lub lany. W III wieku tajemnica produkcji papieru przedostała się do Korei, Japonii i
Indii. Do Europy zawitał dzięki Arabom, dopiero w XII wieku. Początkowo
dokumenty spisane na papierze nie miały żadnej mocy prawnej. Początkowo
produkowano papier z rozwłóknionych szmat, w formie arkuszy. Rozwój maszyny

7

parowej spowodował produkcję papieru w rolach. Z masy celulozowej zaczęto
produkować w 1844 roku.

 inne – pisano również na płótnie, sklejanych liściach palmowych, cienkich blachach

ołowianych.

Czym pisano:

 tusz
 inkaust
 atrament

POCZTA, CZYLI WIEKI HISTORII

Początki poczty można odnaleźć już około 2000 r. p.n.e. w Egipcie oraz w IX wieku p.n.e. w
Chinach. Swoich kurierów mieli Persowie (VI w. p.n.e.) i Aleksander Wielki (IV w. p.n.e.).
Poczta rzymska zaczęła działać w 14 roku i była pocztą publiczną. Kursowali też prywatni
„kursorzy”.
Następne wzmianki o organizacji poczty pochodzą z średniowiecza, z II połowy VIII wieku.
Karol Wielki organizuje pocztę i ulepsza stan dróg.
Kolejne lata to głównie kurierzy na usługach dworów carskich i królewskich.
W Polsce takie służby pojawiły się za Bolesława Chrobrego.
W XIII wieku Temudżyn tworzy pocztę w Mongolii. Pod koniec XIII wieku, za panowania
mongolskiej dynastii w Chinach dokonuje się wielki rozwój poczty. Miała 1500 stacji
kurierskich i 40 tys. koni, i 6 tys. łodzi.
W początkach XIII wieku w Europie zaczynają funkcjonować poczty zakonne oraz poczty
miast kupieckich. Istniały też sieci kurierskie łączące europejskie uniwersytety.
W XIV i XV zaczynają funkcjonować poczty kupieckich domów. Przesyłkami zajmowały się
też niektóre cechy, np. „poczta rzeźników”.

Pierwsze państwowe sieci kurierskie zaczynają działać w Europie w II połowie XV wieku. W
1516 powstaje pierwsza prawdziwa linia pocztowa łącząca Wiedeń z Brukselą. Założył ją
Włoch, Francesco de Taxis. Potem jego rodzina stworzyła linie łączące prawie całą Europę
Zachodnią.

Początki poczty polskiej datujemy na 1558 rok. Na dworze Zygmunta Augusta Włoch,
Prospero Provano, zorganizował pocztę z Krakowa do Wenecji. Po 4 latach, król oddał pocztę
pod zarząd rodziny de Taxis. Ale coś tam nie wypaliło ;) Dopiero Sebastian Montelupi
rozwinął koleją linię Kraków – Wilno. Poczta była pod nadzorem Montelupich do 1622 roku,
potem przejął ją Bandinelli. Połączył siecią wszystkie główne miasta Polski.

w 1659 roku w Anglii wprowadzono jednolite opłaty pocztowe. Wiek później poczta
połączyła kontynenty. Od 1825 paczki i listy przesyłano koleją. W XVIII wieku powstały
przepisy pocztowe obowiązujące do dzisiaj.

Poczta spowodowała „zmierzenie” Europy – zaczęto stawiać słupki ćwierć-, pół- i milowe.

8

OD SYGNAŁÓW DYMNYCH I OGNISKOWYCH PO TELEGRAFY ISKROWE – CZYLI
O KOMUNIKOWANIU NA ODLEGŁOŚĆ

Sygnały ogniowe jako forma „telegrafów optycznych” znane były już w starożytności.
Stosowano pochodnie lub wieże. Jedna z nich, to jeden z siedmiu cudów świata – latarnia
morska na wyspie Faros. Runęła w 1302 roku.
Sygnały ogniowe przez wieki służyły wojskom.

Podjęto próbę „komunikacji wiatrakowej” – sygnały pokazywano na skrzydłach wiatraków.

Pierwszy telegraf zastosowano w końcu XVIII wieku.

Telegrafy optyczne wynalazł Claude Chappe wraz z bratem. Nazwano je potem telegrafami
semaforowymi lub właśnie optycznymi. Do wynalazku odnoszono się z rezerwą. Kompletny
projekt zaprezentowali w 1791, w 1794 zaczęła funkcjonować pierwsza linia telegrafu między
Paryżem a Lille. Najdłuższa linia miała 1200 km (między Warszawą i Petersburgiem).
Telegraf semaforowy miał 5 metrów wysokości i przypominał człowieka z wyciągniętymi do
boku ramionami zakończonymi chorągiewkami. Pracownicy telegrafu za pomocą lunet
odczytywali przekazywane informacje. Informacje między Paryżem i Lille przekazywano w
ciągu 2 minut, a między Warszawą a Petersburgiem w ciągu 20 minut.
Niestety nie można było nadawać w nocy, lub w czasie mgły. Mimo to, do wynalezienia
telegrafu elektrycznego, był to najlepszy środek przekazywania informacji. Wykorzystywał
go nawet sam Napoleon.
Istniał też telegraf optyczny systemu szwedzkiego. Był bardziej precyzyjny niż francuski
model.

Telegraf elektryczny-przewodowy – prąd elektryczny zaczęto wykorzystywać w XIX wieku.
Wiąże się z tym kilka wynalazków:

budowa baterii elektrycznej
zjawisko indukcji elektromagnetycznej

prawo Ohma (prawo opisujące związek pomiędzy natężeniem prądu a napięciem
elektrycznym)

1800 rok – eksperymentalny telegraf w Hiszpanii
1835 – telegraf w Niemczech
1822-32 – opracowanie pierwszego telegrafu elektromagnetycznego przez Pawła

Szylinga (poprzednie takie trochę oszukane  )

Wynalazek Szylinga nie przyjął się w Rosji. Pod koniec swojego życia zaczął budować linię
telegraficzną, ale zmarł i nikt nie pociągnął pomysłu.

Równolegle z nim, bo w 1833 roku dwaj Niemcy Gauss i Weber wynaleźli podobny telegraf.
Ich pomysł ulepszył Karl Steinheil i w 1937 zbudował krótką linię telegraficzną w
Monachium.

W 1837 Anglicy Cooke i Wheatstone wynaleźli elektryczny telegraf igłowy. Oni
opatentowali i szeroko reklamowali swój wynalazek. W 1845 roku w Anglii zaczęto budować
sieć telegraficzną według ich pomysłu.

9

Telegraf Morse’a – Amerykanin Morse naoglądał się telegrafów optycznych w Europie. Swój
wynalazek skończył w 1837 roku. Składał się z aparatu nadawczego i odbiorczego, wymyślił
też specjalny kod – alfabet Morse’a. Jego wynalazek szybko podbił Europę.
Największa linia powstała w latach 1867-1870 i łączyła Londyn z Kalkutą.
Kable zaczęto kłaść pod wodą. Największe przedsięwzięcie to połączenie Europy z Ameryką
(1858). Niestety po miesiącu kabel nie wytrzymał  Nowy położono w 1866.

Telegraf bez drutu – najczęściej zwany telegrafem iskrowym lub radiotelegrafem. Powstawał
dość długo i znowu był wypadkową kilku wynalazków. Guglielmo Marconi zbudował
urządzenie przekazujące na odległość sygnały alfabetu Morse’a (1895). W 1897 roku zrobił
pokaz dla uczonych i biznesmenów, od razu opatentował swój wynalazek.
Do ulepszenia telegrafu wykorzystano odkrycie jonosfery. Początkowo wykorzystywano te
urządzenia do zabezpieczenia żeglugi morskiej – od 1908 funkcjonuje sygnał SOS.
Do końca lat 20 XX wieku, telegraf wykorzystywało głównie wojsko. I wojna światowa
spowodowała powstanie tysięcy nadajników radiowych. Jednak to prywatne firmy
wykorzystały technikę radiową do przekazu informacji, a potem rozrywki.

AGENCJE TELEGRAFICZNE

Rozwój prasy w XVIII i XIX wieku pociągnął za sobą potrzebę wymiany informacji.
Powstały agencje prasowe.

Agencja Charlesa Havasa – w 1832 roku A. Bernstein założył biuro, które rozsyłało swoim
klientom biuletyny „Correspondance Garnier”. Zawierały ciekawe informacje z prasy
angielskiej. Jego agencją zainteresował się paryski kupiec – Havas. W 1835 przejął agencje i
nazwał ją „Agence Havas”. Uzyskała ona status oficjalnego rządowego dostawcy informacji.
Dopiero z czasem jego usługami zaczęły interesować się gazety. Wykorzystywał sieć
własnych kurierów, gołębie pocztowe. Jego syn rozwinął agencję, korzystając z usług kolei i
telegrafii kablowej. Agencja nie pobierała od gazet opłat abonamentowych, ale przekazywała
do druku w danych gazetach ogłoszenia swoich reklamodawców. Agencja zyskała monopol
we Francji na informacje oraz ogłoszenia i reklamy. W 1940 rząd Vichy uczynił z agencji
oficjalną agencję i przemianował ją na Office Francais d’Information (OFI). 30.09.1944
dekret nowego rządu francuskiego przemianował ją na Agence France Press.

Associated Press – agencja powstała w 1846, w USA w związku z wynalazkiem Morse’a oraz
wojną meksykańską. Wydawca The New York Sun zaproponował kilku innym gazetom
stworzenie wspólnego systemu przekazywania informacji z Meksyku do NY. W 1848
formalnie powstała Harbors News Association, stworzona przez 5 redakcji. Pierwsze biuro
powstało w porcie Halifax – odbierało informacje z europejskich statków i przesyłało je w
głąb Ameryki liniami telegraficznymi. Kolejne placówki powstawały w USA a także w
Europie. Już w 1848 zmieniono nazwę na AP. Pierwszym zarządzającym agencją był dr
Alexander Jones. Korespondenci AP przebywali na frontach wojny secesyjnej. W 1872 AP
jako pierwsza na świecie wydzierżawiła własną linię telegraficzną. W czasach najnowszych
jako pierwsza wprowadziła satelitarny system przekazu informacji. Do początków XX wieku
była w USA monopolistą, natomiast w Europie nie mogła się przebić do 1934, ponieważ 3
agencje: Havasa, Wolffa i Reutersa zawarły porozumienie ograniczające jej działalność. Dziś
AP jest spółdzielnią 1,5 tys. gazet, jest największą i ponoć najbogatszą na świecie.

10

Oesterreichischen Correspondenz – potem K.k. Telegraphen Korrespondenz Buremu – w
skrócie Korrbureau, wiedeńskie biuro korespondencyjne. Zostało zarejestrowane w 1849 we
Włoszech przez Josepha Turawa. Nie w Wiedniu, bo miał przeszłość rewolucyjną.
W 1860 roku austriacki rząd zaczął je finansować, zmieniono nazwę i w postaci półoficjalnej
agencji monarchii habsburskiej, przetrwało do końca I wojny światowej. W 1918 roku
agencja upadła.

Agencja Bernarda Wolffa – berlińska gazeta „National Zeitung” (1848), ogłosiła w 1849, że
rozpocznie przekazywanie informacji wszystkim zainteresowanym redakcjom. Tak powstało
Wolff Telegrach Buro. Agencja rozwijała się wolno, postęp nastąpił po 1865 kiedy biuro
przekształcono w spółkę akcyjną. W 1934 przemianowano agencję na Deutsches
Nachrichtenburo i została oficjalną agencją hitlerowskich Niemiec. Od 1949 agencja
funkcjonuje jako DPA – Deutsche Presse Agentur.

Agencja Paula Juliusa Reutersa – był z pochodzenia Niemcem – Israel Beer Josafat. Po
krótkim pobycie w Londynie, w 1844 zmienił imię i nazwisko, i przeszedł na
chrześcijaństwo. Pracował w agencji Havasa, a w 1848 założył w Niemczech swoje własne
biuro. Po roku przeniósł je do Anglii. Informacje finansowe były jego specjalnością.
Współpracował z AP i jako pierwszy w Europie upublicznił informację o śmierci Lincolna.
Jako pierwsi zaczęli przekazywać informacje drogą radiową.
Reuters Ltd jest uważany za najbardziej obiektywną i solidną agencję informacyjną na
świecie.

1923 – trzy europejskie agencje: Reuters, Havas i WTB utworzyły Ligę Agencji
Sprzymierzonych. Zawarły umowę o podziale stref wpływów, a de facto blokowały AP.

Inne agencje

USA: United Press, International News Sernice – obie połączyły się w 1958 w United Press
International
Kanda: Canadian Associated Press, The Canadian Press
Włochy: Agencia Telegrafica Stefani
Hiszpania: Agencia Fabra
Anglia: Press Association
Rosja: Petersburskoje Tielegrafnoje Agienstwo

Inne agencje znajdowały/ znajdują się także w: Danii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, na
Węgrzech, Szwajcarii, Grecji, Bułgarii, Belgii, Turcji, Litwie, Japonii, Indiach, Chinach,
Nowej Zelandii, Australii.

Polska Agencja Telegraficzna – powstała w 1918. Przejęła część urządzeń i pracowników
austriackich, niemieckich i rosyjskich agencji działających na terenie zaborów. Pierwszym
kierownikiem technicznym był Franciszek Orzechowski, a dyrektorem Alfred Wysocki.

Gołębie pocztowe – Wykorzystywane aż do 1918 roku. Bez wypoczynku pokonywały trasy
do 400 km, ale były przypadki powrotów z 1600 km. Kopie informacji wysyłano przy
pomocy kilku ptaków.

PRASA W ROZWOJU HISTORYCZNYM

11

Pre – prasa – pierwsza „gazeta” ukazała się ponad 3450 lat temu w Egipcie. Pisana na
papirusie, hieroglifami. Około 200 r. p.n.e. w Chinach zaczyna pojawiać się Ti-Pao –
oficjalny biuletyn carskiego dworu. W 59 r. p.n.e. Cezar stworzył „pismo” – opisywano w
nim protokoły z obrad senatu i zgromadzeń ludowych. Nazywało się Acta Senatus et Populi.
Z biegiem czasu treści urzędowe zaczęły znikać na rzecz plotek – powstały Acta Diurna
Populi Romani. Uznajemy to za narodziny prasy europejskiej. Znajdowały się tam
informacje z aren, przepowiednie, horoskopy, notatki o małżeństwach, urodziny i zgony,
relacje z procesów sądowych. Ukazywały się do 330 r. n.e. Nie zachował się ani jeden
egzemplarz.

diurnalis (dziennikowy), diurnus (dzienny) – dies (dzień) – giornale (dziennik)

W Chinach pierwsza gazeta pojawia się około VIII lub X wieku. Była to gazeta urzędowa,
wydawana do 1911 roku.

Charakter gazety miały w początkach wieków także listy kierowane do większej ilości
odbiorców np. listy Pawła z Tarsu. Z kolei w XIII – XV wieku kwitła korespondencja między
miastami kupieckimi – była podzielona na rubryki: nowin, kwizów, nowości.
W XVI wieku w Wenecji istniało biuro wiadomości – nowinek, które zbierało informacje
handlowe i polityczne, i w odpisach sprzedawało je zainteresowanym – Fogli d’avvisi.

Gazety drukowane – pierwszą taką „gazetą” był wierszowany opis turnieju z 1470 roku.
Kolejna powstała w tym samym roku, a następna pięć lat później. Były to małoformatowe
pisemka ilustrowane drzeworytami. Początkowo sprzedawali je księgarze, z czasem ustaliły
się w miastach stałe punkty ich sprzedaży. Sporo ulotnej prasy pojawiło się w związku z
wojnami i bitwami.

Pierwsza polska relacja pochodzi z 1513 roku i opisuje wojnę z Moskwą. Miała charakter
informacyjno- propagandowy i została napisana w języku niemieckim – żeby trafić na
zachodnie dwory. Rozwój tego typu publikacji następuje za Batorego, a zwłaszcza po
zwycięstwie pod Wiedniem.

Nazwy gazet: Noviny, Brief, Relation, Zeytung, Lettera, Nouvelle, Mesager, Newes, Courant.

Następnym etapem było drukowanie roczników – kalendarzy. Rozpowszechniły się w
Europie po wynalezieniu druku, jednak funkcjonowały już w starożytnym Rzymie. Zawierały
informacje z poprzedniego roku, przepowiednie na przyszłość. Z czasem dochodziły inne
wiadomości i kalendarz stawał się encyklopedią gospodarczo-medyczną, informatorem
historycznym i politycznym. Największy rozkwit kalendarzy nastąpił w XIX wieku.

Na początku XVII wieku zaczęły pojawiać się regularne tygodniki. Pierwszy tygodnik
ukazywał się w Belgii, od 1605 roku. Wydawał je księgarz Abraham Verhoeven z
Antwerpii. Działał na podstawie licencji z 1604, a potem z 1620. Jego tygodnik stał się
bardziej informacyjny, drukowany regularnie.

W kolejnych latach powstawały kolejne tygodniki w Holandii – pisma z informacjami
gospodarczymi i giełdowymi, drukowane w miejscowym języku oraz po łacinie, hiszpańsku,
francusku, niemiecku, włosku. Pierwsze tygodniki pojawiły się właśnie tam z powodu dużej
autonomii samorządów miast niderlandzkich, oraz z powodu bogactwa, jakie tam się
znajdowało.

12

Verhovena uważa się za pierwszego regularnego wydawcę prasy, ale to w Niemczech
powstały pierwsze tygodniki stricte informacyjne – Avisa i Strasburger Relation (1609). Do
połowy XVII wieku w Niemczech jest już prawie tuzin tygodników. Następne kraje z
powstającymi tygodnikami to Szwajcaria (1610), Anglia (1621) – The Weekly News, Francja
(1631) – La Gazette, Włochy (1641), Szwecja (1645), Hiszpania (1661), Polska (1661) –
Merkuriusz Polski.

Ordinari Post Tijdender – szwedzka gazeta, najdłużej i bez przerwy ukazująca się gazeta. Z
tym że w swoich początkach była tygodnikiem.

Die Einkommende Zeitungen – pierwsza gazeta na świecie. Wydawana od 1643 roku w
Lipsku. Początkowo ukazywała się kilka razy w tygodniu, od 1650 stała się gazetą codzienną.
Format broszurowy, nakład 200 egzemplarzy.

Oxford Gazette – najstarsza gazeta w Anglii, wydawana w Oxfordzie z powodu epidemii
cholery w Londynie (dwór się przeniósł). wydawana od 1665 roku, po kilku miesiącach
przemianowana na London Gazette. Było to pismo urzędowe, wydawane 2 razy w tygodniu,
małoformatowe. Ukazuje się do dzisiaj.

Druga połowa XVII wieku to ciężki okres dla prasy. W Anglii wolność prasy była znacznie
ograniczona. Zmieniła to rewolucja z 1688 roku – powstało prawie 30 nowych pism, z
czasem pojawiają się gazety typowo komercyjne. Wiek XVIII to już złoty rozwój prasy
angielskiej. The Daily Courant z 1702 to pierwszy regularnie wydawany dziennik angielski.
Hamulcem rozwoju dla prasy angielskiej były „podatki od wiedzy” nałożone na gazety i
reklamy w 1712 roku. Z drugiej strony spowodowało to rozwój czasopism.

* Przygody Robinsona Crusoe były publikowane w odcinkach w London Post od 1719 do
1720 roku. Daniel de Foe był nie tylko pisarzem, ale też dziennikarzem i wydawcą.

Początki prasy w innych krajach
Rosja – 1703 Wiedomosti – tygodnik urzędowy
Węgry – 1705 Mercurius Hungarius
Polska – 1729 Nowiny Polskie
USA – 1704 The Boston News-Letter (zlikwidowane po 4 dniach)

Dopiero w latach 80 XVIII wieku zaczęła w USA pojawiać się codzienna prasa. Pierwsze
dzienniki to Pensylvania Packet i The America Daily Advertiser.

The Times – powstał w latach 80 XVIII wieku w Anglii. Jego twórcą jest John Walter I.
Dziennik odegrał wiodącą rolę w rozwoju prasy codziennej w Europie i na świecie jako
wzorzec do naśladowania. Nowości zastosowane w gazecie to: duże tytuły artykułów,
bardziej dynamiczny sposób łamania, działy wyodrębniono różnymi czcionkami, reklamy na
pierwszej stronie, własna sieć korespondentów zagranicznych.

Druk zmechanizowany – początkowo drukowano ręcznie. W XIV upowszechniła się technika
drzeworytnicza – druk wypukły. W XV wieku pojawiły się miedzioryty – druk wklęsły. W
XVII wieku najwyżej ceniono drukarnie holenderskie. W XVIII wieku nastąpił postęp ruchu
wydawniczego w Europie – powstawały nowe czcionki i stereotypia – wykonywanie
odlewów składu drukarskiego dla druków wielonakładowych. W 1798 wynaleziono litografię
(grafika w kamieniu). W 1780 roku powstaje metalowa prasa drukarska, a w 1800 prasa

13

żeliwna. Wynalazek maszyny parowej zrewolucjonizował drukarstwo (pierwszy projekt 1769
– James Watt). W 1810 powstał prototyp cylindrycznej maszyny drukarskiej (Friedrich
Konig i Andreas Bauer). W drukarni londyńskiego Timesa, w 1814 pierwsza maszyna
rozpoczęła pracę. Drukowała 1100 egzemplarzy na godzinę.
1830 to wynalazek litografii barwnej. W 1846 Amerykanin Robert March Hoe opatentował
pięciocylindrową rotacyjną maszynę drukarską – 8 tys. egzemplarzy na godzinę. W latach 70
wynalazł rotacyjną maszynę z zastosowaniem papieru rolowego – 18 tys. egzemplarzy na
godzinę. Inni wynalazcy to William Bullock i Hippolyte Marinoni. W 1884, Ottmar
Mergenthaler wynalazł linotyp – mechaniczne urządzenie do składania czcionek. W 1887
Tolbert Lanston skonstruował monotyp – maszynę odlewniczą do składu tekstu poprzez
automatyczne odlewanie go w postaci pojedynczych czcionek, ułożonych w takiej kolejności
jak w tekście. Na początku XX wieku wprowadzono druk płaski – offsetowy. Jest to
technika, w której obraz przenoszony jest z płaskiej formy drukowej na podłoże drukowe –
papier, za pośrednictwem cylindra obciągniętego gumą. Technikę tę wprowadził w 1904 roku
I. Rubel. W prasie technika offsetowa upowszechniła się w II połowie XX wieku, w Polsce w
latach 70.

W II połowie XIX wieku rozwinęła się prasa ilustrowana, bazująca na fotografii. Fotografię
opatentował w 1839 roku Louis Jacques Dagueree. Wykorzystał wcześniejsze badania i
doświadczenia Nicephore Niepce’a. Wynalazek nazwano dagerotypem. Dopiero 40 lat
później znaleziono sposób druku fotografii. Do tego czasu rysownicy „rysowali z
dagerotypów”.
W 1878 roku Karel Vaclav Klic wprowadził technikę heliograwiurową, która umożliwia
druk fotografii w prasie. Prawdopodobnie pierwsza reprodukcja fotografii miała miejsce w
1880, w The New York Daily Graphic.
Klic udoskonalił swój wynalazek, który w wersji zmechanizowanej nazywał się rotograwiurą
(1890).

Maszyna do pisania – patent uzyskał w 1714 Henry Mill, ale jego pomysł nie doczekał się
realizacji. Kolejną wymyślił w 1808 Pelegrine Turii – maszynę wykonano w jednym
egzemplarzu. Kolejna pochodzi z 1823. To „szybkopiszące pianino” Karla Draisa von
Sauerbronna. W 1829 William Austin Burt opatentował pierwszą maszynę w Ameryce. W
1874 Christopher L. Sholes skonstruował prototyp drewnianej maszyny do pisania. Jej
produkcja ruszyła w 1876. Korzystali z niej Mark Twain, Lew Tołstoj, Bolesław Prus. W
1906 pojawiła się walizkowa maszyna do pisania, a w 1914 w USA pojawiły się maszyny
napędzane elektrycznie.

Telefon – w 1876 Alexander Graham Bell otrzymał patent na telefon. Nazywał je „mówiącą
puszką”. W 1881 pierwszy telefon pojawił się w Warszawie. Telefon działał na zasadzie
przekształcenia dźwięków na fale elektromagnetyczne i odwracania tego procesu.
Udoskonalił go Edison, w 1877. Dzięki temu można było rozdzielić słuchawkę od puszki
głosowej.
Podobno telefon wynalazł wcześniej Elisha Grey, jednak spóźnił się z wnioskiem
patentowym o 2 godziny.
Początkowo chciano wykorzystać telefon jako środek przekazu audycji radiowych. Jednak
porzucono ten pomysł. Z nowego wynalazku szybko zaczęła korzystać prasa i agencje
informacyjne.

14

Fotografia i film – pierwsze aparaty fotograficzne były bardzo ciężkie i niewygodne w
użyciu, a klisze były ze szkła. W 1889 wynaleziono celuloidową błonę rolkową, a w 1891
George Eastman konstruuje aparat skrzynkowy – camera box i nazywa go KODAK No 1.
W tym samym roku G. Lippmann opatentował fotografię kolorową, T. Edison kamerę
filmową (Kinetograph) i przeglądarkę filmów (Kinetoscope). Pierwszą ręczną kamerę
filmową (aeroskop) opatentował Kazimierz Prószyński. Był też jednym z twórców aparatu
projekcyjnego. Powołana przez niego firma „Pleograf” zrealizowała w 1902 pierwszy polski
film fabularny – „Powrót birbanta”.

PRASA CODZIENNA W USA I EUROPIE W XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU

XIX wiek – wiek prasy

Początki prasy masowej – łączymy z nazwiskiem amerykańskiego wydawcy Benjamina
Daya. W 1833 zaczyna wydawanie The New York Sun. Tak narodziła się penny press –
tania, masowa prasa. Sprzedaż dziennika szybko wzrosła, w 1835 przekroczyła o 3 tys.
sprzedaż Timesa. W 1860 sprzedawano już ponad 77 tys. egzemplarzy. Gazeta była
adresowana do klasy robotniczej, tematyka była lekka, łatwa i sensacyjna. Początkowo
kosztowała 5 centów, potem centa. W 1835 James Gordon Bennett zaczyna wydawać New
York Herald, a w 1841 Horace Greeley drukuje The New York Tribune.

Bennett do gazety wprowadza wywiad, nowoczesną strukturę organizacyjną i finansową. W
1866 gazetę przejmuje jego syn – James Gordon Bennett junior. Rozwinął gazetę, utworzył
jej pierwszą zagraniczną placówkę we Francji. Patronował wielu imprezom, fundował
nagrody dla sportowców. Był zwolennikiem nowinek technicznych. Zasłynął również jako
skandalista

Nowe gazety popularne, ale nie sensacyjne – The New York Tribune również należał do
penny press, ale podejmował inną tematykę, prospołeczną. Greeley zrobił karierę od pucybuta
do milionera. Był przeciwnikiem niewolnictwa, ostro piętnował je na łamach gazety. Co
tydzień dołączał do dziennika książki.
Henry J. Raymond w 1851 założył The New York Daily Times – dziennik konserwatywny
politycznie. Gazeta odniosła szybki sukces, nazwę zmieniono na The New York Times.
Dzisiaj to „instytucja narodowa”.
Charles Dana odkupił The New York Sun w 1868. Zmienił charakter gazety na bardziej
“romantyczny”.

II generacja prasy masowej w USA – otwiera ją zakup gazety Jaya Goulda – The Word przez
Josepha Pulitzera. Rozpoczynał jako dziennikarz, potem jako wydawca. Zreformował gazetę
– stosował sensację, opisy skandali, walki z korupcją. Zapoczątkował rzeczywiste
umasowienie prasy. Wprowadził do dziennika stałe kolumny sportowe, działy mody kobiecej,
komiks – The Yellow Kid. Gazetę zaczęto nazywać yellow press. Cechowała ją prostota
stylu, przy sensacyjności doniesień. „World” był pionierem dziennikarstwa śledczego.
Zasłynęła w nim dziennikarka Nellie Bly.
Pulitzer był bardzo schorowanym człowiekiem, ale do końca czuwał nad swoim dziennikiem.
W testamencie zapisał Uniwersytowi Columbia 2 miliony dolarów na stworzenie szkoły
dziennikarskiej. W 1912 rozpoczęto budowę gmachu Columbia University Graduate School
of Journalism.

15

Pulitzer ufundował również nagrodę. Przyznaje się ją obywatelom amerykańskim w 21
kategoriach. W 1917 przyznano ją po raz pierwszy. Cezary Sokołowski, jako jedyny Polak
otrzymał nagrodę w 1992.
Pulitzer konkurował z Williamem Randolphem Hearstem – wydawcą The New York Morcing
Journal. Hearst był dziedzicem milionowej fortuny. Jednak postanowił wydawać gazety,
wzorował się na Pulitzerze. Stworzył kilka dzienników: Sudany Journal, Evening Journal.
Stosował nieuczciwą konkurencję, podkupywał Pulitzerowi pracowników i kopiował jego
pomysły. Sam Hearts przyznawał, że jego adresat to człowiek ciemny i prymitywny. Hearst
został politykiem, posiadał też czasopisma, np. Cosmopolitan, Good Houskeeping, Town and
Country. Cosmo było pismem demaskatorskim, śledczym. Hearst nie miał żadnych hamulców
moralnych. Zlecał kradzież rządowych dokumentów, spowodował wybuch wojny
amerykańsko-hiszpańskiej.

Codzienna prasa amerykańska jest od początku prasą lokalną lub regionalną. Jedyny
ogólnoamerykański dziennik to USA Today powstały w 1982.

Początki prasy masowej w Europie

Kurier Warszawski – założony przez Bruna Kicińskiego. Był pisany prostym,
komunikatywnym językiem, trafiał do prostego odbiorcy, miał niską cenę i spory nakład.
Ukazywał się do 1939 roku.

Francja – najstarszym dziennikiem jest La Gazette założona przez Renaudota w 1631, w 1762
zmienia nazwę na Gazette de France. W 1863 pojawia się La Presse Emila de Girardina oraz
La Siecle Armanda Dutacq. Ceny gazet były niskie i nie pokrywały kosztów produkcji.
Zwiększono wpływy z reklam i ogłoszeń. Pojawiło się określenie „prasa dwunożna” – miała
dwa źródła wpływów – sprzedaż i reklamy. La Presse był dziennikiem politycznym,
literackim, rolniczym, handlowym, przemysłowym, skierowanym do szerokiej publiczności.
Podzielił kolumny według ważności informacji – na 1 najważniejsze, itd. Publikował powieść
w odcinkach. Rozsławiono w ten sposób Balzaka, Dumasa, Hugo.
Te dwa dzienniki określano jako prasa bulwarowa.
Le Petit Journal – rozpoczyna II generację prasy masowej we Francji (1863). Obok pojawia
się również Le Petit Parisien, Le Matin i Le Journal.

Austria – August Zang założył w 1848 roku Die Presse ukazujący się do dzisiaj. Początkowo
wzorował się całkowicie na La Presse. W 1864 pojawił się tytuł Neue Freie Presse – pismo
liberalno-burżuazyjne. Wiener Zeitung – założona w 1703, działa do dziś.

Anglia – w 1846 pojawił się The Daily News Charlesa Dickensa, ale to nie była taka typowa
masówka. Pierwszym z tego typu dzienników był The Daily Telegraph. Wzorował się na
popularnych tytułach amerykańskich i francuskich. Pierwsze wydanie ukazało się w 1855,
była to gazeta typowo sensacyjna.
Pall Mall Gazette – powstała w 1865, była to gazeta redagowana „przez gentlemanów dla
gentlemanów”. Miała konserwatywny charakter. W latach 80 XIX wieku zmieniła swój profil
na bardziej sensacyjny. Inne tytuły to Northern Echo, Evening News, The Daily Mail, The
Daily Mirror (oba Daily wydawane przez Afreda Harmswortha), Daily Express. Ten ostatni
wydawał Cyril Pearson od 1900 roku. To pismo istotnie sięgnęło bruku – podawało
nieprawdziwe informacje. Wprowadził również krzyżówki.

Fleet Street – londyńska ulica, gdzie siedzibę miało dużo redakcji

16

Niemcy – Vossische Zeitung („ciotka Voss”)– berlińska gazeta liberalna o bardzo długiej
tradycji (od 1704). Sztandarowe pismo niemieckiego Oświecenia, od 1824 ukazywał się
codziennie. Jako pierwsza gazeta stale zamieszczał informacje giełdowe.
Niemiecka prasa popularna to general-anzeiger. Pojawiła się dopiero po 1845 roku. Pionierem
był Berliner – Lokal Anzeiger (1883). W Niemczech dominowały 3 wielkie koncerny
wydawnicze: Rudolfa Mosse, Leopolda Ullsteina (Berliner Zeitung, Berliner Zeitung Am
Mittag) i Augusta Scherla (Berliner Morgenpost, Der Tag). W latach 60 XX wieku powstały
dwa małe wydawnictwa: Bertelsmanna i Bauera, które obecnie są wielkimi,
międzynarodowymi koncernami multimedialnymi.

Inne kraje Europy – Włochy: Il Secolo (1866), Corriere Della Sera (1876), Il Messaggero
(1878), La Stampa (1895), L’Osservetore Romano (1861). Hiszpania : Gaceta de Madrid
(1697), La Relacion (1661), La Epoca (1849)

Walka z sensacją – pojawiały się głosy, że yellow press może nawet zaszkodzić zdrowiu
psychicznemu. Sprzeciwiano się tzw. żółtemu i czerwonemu reportażowi. We Francji
powstało towarzystwo „dobrej prasy”. W USA naprawą prasy zajęła się grupa religijna
Christian Science Church – obecnie posiada 6 tytułów. Te gazety propagowały reformy
dziennikarstwa.

PRASA PERIODYCZNA W XVII I XVIII WIEKU

Journal des Savants – założony przez Denisa de Sallo w 1665, we Francji. 12 stronnicowy
periodyk z opisami doświadczeń przyrodniczych i innych dziedzin nauki. Zamknięte po 3
miesiącach. Dał początek innym „uczonym” pismom w Anglii, Niderlandach, Niemczech i
Włoszech.
Mercure Galant – stworzony w 1672 dla ludzi z salonów. Zajmowało się literaturą, sztuką,
plotkami i ciekawostkami ze świata.
Journal Etranger – najlepsze pismo we Francji, z 1754
La Gazette de Gazettes – porządny przegląd gazet zachodnioeuropejskich
Poesie und Beredsamkeit – Niemiecki miesięcznik
Magazzino Universale – wydawany w Wenecji od 1751
The Tatler i Spectator – dwa angielskie pisma wydawane w klimacie publicznych i
prasowych dysput.
Spectator – nowe pismo, powstałe w 1711 roku. Było to czołowe moralizujące pismo
Europy. Jego bohaterem był młodzieniec bywały w świecie, który po powrocie do Anglii
opisuje różne środowiska.
Monitor – pismo polskiego oświecenia, lata 1765 – 85.
Pojawiły się też pozycje skierowane tylko do kobiet lub mężczyzn: Gentleman’s Journal,
Ladies Mercury, The Gentleman’s Magazine, Ladies Magazine, Tatler Female, Spektator
Female.
Prasa odegrała dużą rolę w przebiegu rewolucji francuskiej i amerykańskiej.

CZASOPISMA XIX I POCZĄTKÓW XX WIEKU

Przeglądy literacko-kulturalno-polityczne – czołowymi przedstawicielami tej grupy były
pisma angielskie: Edinburgh Review, Quarterly Review, Contemporary Review. Wzorowały
się na paryskim Revue des Deus Mondes – akademickim piśmie naukowo-literackim. USA
przejęła pomysły europejskie – pojawiły się North America Review (o polityce, literaturze,

17

sprawach społecznych), Atlantic Monthly (z esejami i beletrystyką) oraz pisma literackie:
Everybody i Short Stories. We Włoszech ukazywała się Nova Antologia – pismo poświęcone
literaturze i sztuce. Podobne pisma powstały również w Hiszpanii, Niemczech i Rosji.

Magazyny ilustrowane – wzrost ich liczby nastąpił w latach 40 XIX wieku. Pierwsze to The
Illustrated London News z 1842 roku. W tym samym roku powstaje L’Illustration, a w 1848
Le Journal Illustre i Le Monde Illustre. W 1843 pojawia się Illustrierte Zeitung, w 1847 Il
Mondo Illustrato, a w 1859 Tygodnik Ilustrowany. Przedstawiały sprawy bieżące lub
historyczne.
W latach 80 XIX wieku wyodrębniła się grupa określana general interest magazine. Jej
przedstawiciele to magazyn Life (1883) oraz Look (ok. 1930). Przed nastaniem ery radia i
telewizji, magazyny te osiągały kilkunastomilionowe nakłady.

Pisma dla rodziny – niemiecki Die Gartenlaube, włoski Lettura di famiglia, Uber Land und
Meer. Dotyczyły wychowania dzieci, stosunków rodzinnych itp.

Przedruki, wybory, streszczenia – Le Voleur – przegląd literatury francuskiej, drukowali
przedruki z innych pism. Rozpoczęli grupę pism „przedrukowych”, takich „Angor”.
Journal des Faits z 1850, Public Opinion z 1861, The Review of Reviews z 1890, New York
Review of Reviews z 1890, Revue des Revues z 1908. Rekordzistą stał się utworzony w 1922
Reader’s Digest

Prasa niedzielna – rodzi się pod koniec XVIII wieku, nazywana Sunday editio lub Sunday
morning. Najpierw rozwinęły się w Anglii, potem w USA. Najstarszą jest londyński The
Sudany Observer z 1791. Pojawiły się gazety niedzielne w typie dzienników zajmujące się
polityką, literaturą i kulturą np. L’Opinion. Z czasem część tych pism przekształciła się w
tygodniki opiniotwórcze i zaczęła się ukazywać w tygodniu. Pierwszym tego typu był Time.

Pisma satyryczne – pojawiają się w XIX wieku. Czołowe nazwisko to Charles Philipon –
twórca czołowego tygodnika polityczno-satyrycznego La Caricature i dziennika Le Charivari.
Większość zespołu redakcyjnego często przesiadywała w więzieniach za obrazę. W 1841
pojawia się angielski Punch. Kolejne pisma tego typu to Vanity Fair, Fun, Judy.
W 1868 roku w Paryżu pojawia się La Lanterne stworzone przez Henriego Rocheforta, który
uciekł przed więzieniem do Belgii. W 1868 roku w Warszawie powstaje pismo Mucha, rok
później we Lwowie Szczutek, a w Krakowie Diabeł.

POWSTANIE RADIA

Wynalazek opatentował Marconi, ale wykorzystane zostało dopiero w USA. Reginald
Aubrey Fessenden jako pierwszy, w 1900 roku przesłała głos ludzki drogą bezprzewodową.
Także on, nadał pierwszą audycję radiową w Wigilię 1906. Audycje odebrały statki
znajdujące się w promieniu 9 km od nadajnika. W 1098 zorganizowano pierwszą transmisję
europejską, za pomocą nadajnika na wieży Eiffla.
Amerykanin Lee de Forest zbudował audiofon – praprzodek tranzystora. Wykorzystano go w
1908, kiedy przeprowadzono pierwszą transmisję ze spektaklu w nowojorskiej operze. W tym
samym roku nowojorska firma Radio Telephone Co. zaczęła sprzedawać pierwsze odbiorniki.
W trakcie I wojny światowej radio służy przede wszystkim celom wojskowym. W 1914
zaczyna działać pierwsza radiostacja w Niemczech, a następna pojawia się w Belgii. Dla
przeciętnego człowieka radio pozostawało ciekawostką. Zmienił to David Sarnoff,
późniejszy prezes Radio Corporation of America (1918). Realizował postulat odbiornik

18

radiowy w każdym amerykańskim domu. W 1920 powstała pierwsza stacja radiowa o sygnale
wywoławczym – KDKA. Założył ją Frank Conrad. W 1920 wydano 18 licencji dla stacji
radiowych, a w 1923 było ich już 520.
Pierwszy program radiowy w Anglii nadano w 1920 roku. Częstotliwości było niewiele, a
chętnych dużo więc stworzono syndykat – British Broadcasting Company Ltd, która
rozpoczęła nadawanie programu w 1922. John Reith stworzył wielkie BBC. W 1925
odbierało je już 80% mieszkańców.
Radiola – pierwsze prywatne radio we Francji, rozpoczęło nadawanie w 1922. W 1924
przekształciło się w radio Paris.
W 1922 rozpoczęło nadawanie radio Szwajcarskie, w 1925 powstał międzynarodowy związek
radiofonii z siedzibą w Genewie.
W 1923 zaczęły działać stacje radiowe w Niemczech, Belgii, Danii, Szwecji, Włoszech,
Hiszpanii, Czechach, Rosji.
W 1924 próbne audycje zaczęto nadawać w Warszawie, a w 1926 rozpoczęło działalność
Polskie Radio S.A.

Naukowcy, którzy wspomogli rozwój radia:

 Valdemar Poulsen – Duńczyk, jako pierwszy zastosował w praktyce idee zapisu

magnetycznego – skonstruował telegrafom (pierwszy magnetofon). Jego
upowszechnienie stało się możliwe dopiero po 1935.

 Aleksander Popow – rosyjski fizyk, zbudował niezależnie od Marconiego, w 1897

radiotelegraf i uzyskał łączność radiową na odległość 5 km.

 Karl Ferdynand Braun – Niemiec, udoskonalił nadajnik oraz odbiornik.
 John Fleming – Anglik, buduje w 1904 radio kryształkowe.
 Lee de Forest – w 1907 uzyskuje patent na audiofon
 John Bardeen, Walter Brattain, William Shockley – w 1948 wynaleźli tranzystor
 Nicola Tesla – Serb, wybitny fizyk, zgłosił ponad 1200 patentów. Pierwszy przed

Marconim wymyślił radio, ale tamten ukradł mu pomysł i go opatentował.

POWSTANIE TELEWIZJI

Istniały dwie koncepcje przekazywania obrazu: mechaniczno-optyczna i elektroniczna.
Pierwsze próby skonstruowania takiej aparatury datujemy na lata 70 XIX wieku. W Irlandii,
operator telegrafu Joseph May, odkrywa tzw. efekt fotoelektryczny – płytka selenowa pod
wpływem światła słonecznego zmienia oporność. May twierdził, że te zmiany mogą być
przekształcane w sygnał elektryczny i przesyłane na odległość. Kilka lat później George
Carey (USA) stwierdza, że przy przekazach obrazów liczba wykorzystanych impulsów
elektrycznych pokrywa się z liczbą przekazywanych punktów obrazu. Constantin Senlecq
eksperymentuje z „wirującymi świecami”. W 1878 Julian Ochorowicz przedstawia swój
projekt. Paul Nipkow w 1884 „rozkłada” obraz na elementy, do analizy i syntezy używa
wirujących tarcz. Daje to początek systemowi mechanicznemu w badaniach nad telewizją.
W 1897 roku Karl Braun konstruuje lampę elektronową. W tym samym roku Jan Szczepanik
opatentował telektroskop – w rzeczywistości był to telewizor. Jednak nie mógł realizować
projektu ze względów technicznych.
W 1900 roku po raz pierwszy pojawił się termin television.
W 1907 Borys Rosign rozwija pomysł Karla Brauna i przekazuje i odbiera sygnały
przekształcające się w liniowy obraz. Rok później Campbell Swinton przedstawia propozycję
lampy oscylograficznej.
W 1924 John Logie Baird rozwija te pomysły i konstruuje urządzenie przesyłające obraz na
kilka metrów. Jednak za pierwszy przekaz na żywo uznaje się transmisję „maski”, którą

19

zorganizował w 1925. Kolejne urządzenie prezentuje w 1926, a już w 1927 pokazuje
realistyczne scenki z osobami. Przekaz dokonuje się w systemie 30 linii, z 5 klatkami na
sekundę. Zakłada firmę Television Ltd. Pierwsze transmisje w Anglii daje w 1929.
W 1928, Denis von Michalak pokazuje urządzenie podobne do Bairda, tylko bardziej
udoskonalone. Nazywa się Telehor i przekazuje 10 klatek na sekundę. Podobne urządzenie
stworzył Rene Bartholemy – Semivisor.

Rosjanie z kolei pracowali nad elektronicznym systemem przekazywania obrazów.
Vladimir Kuźmicz Zvorykin wynalazł Ikonoskop – analizującą lampę elektronową. Pokazał
ją w 1929 roku w USA. Pracowała w systemie 120 linii i pokazywała 24 klatki na sekundę.
Od 1933 roku była stałym aparatem nadawczym stacji telewizyjnych. Zvorykin udoskonalił
też kineskop.
W 1929 roku Baird realizuje dla powstającej telewizji BBC pierwszą transmisję. Urządzenie
odbiorcze nazywa telewizorem.
Amerykanie twierdzą, że ojcem telewizji jest Philo Farnsworth, który w 1927
przetransmitował znak dolara i wypełnił wniosek patentowy na pierwszy, elektroniczny,
system telewizji.
W 1934 Isaac Schoenberg, we współpracy z firmą EMI, udoskonala ikonoskop i wprowadza
przekaz w systemie 405 linii. Rok później startuje telewizja w Berlinie. Początkowo obrazy
przekazuje się poprzez dysk rotacyjny, ale już w 1936 pojawia się kamera elektroniczna. W
tym samym roku startuje telewizja w Paryżu.
W 1937 niemiecka firma buduje urządzenie przekazujące obraz w systemie 441 linii.
Pierwszą wielką imprezą transmitowaną przez większość telewizji była olimpiada w Rzymie
w 1960.
Rozwój telewizji ma miejsce głównie w USA (1940 – 525 linii, 60 klatek). W Europie wojna
hamuje rozwój.

Pierwsze próby emisji programu w kolorze zaczęły się pod koniec lat 20. Podjął je Baird. W
1950 w USA odbywają się pierwsze pokazy telewizji kolorowej. W Europie standard
elektronicznej telewizji kolorowej wprowadzono w 1961.

W Polsce pierwsze eksperymenty notujemy na 1937 rok. Po wojnie, w 1952 rusza
Doświadczalna Stacja Telewizyjna. Od 1956 polska telewizja nadaje już stałe programy.
Kolor pojawia się dopiero w latach 70.

SATELITY NA ORBICIE – REWOLUCJA W KOMUNIKOWANIU GLOBALNYM

W 1945 Anglik Artur Charles Clarke przygotował i opublikował studium na temat orbity
geostacjonarnej i umieszczonych na niej satelitów. Według niego 3 satelity umieszczone na
orbicie geostacjonarnej w wierzchołkach trójkąta równobocznego miały zapewnić łączność
między wszystkimi punktami Ziemi. 12 lat później, ZSRR wystrzeliło pierwszego satelitę
ziemskiego – Sputnika, który rozpoczął nadawanie sygnałów radiowych z kosmosu. Dzisiaj
orbita, na której umieszcza się satelity nazywana jest „orbitą Clarka”.
W 1960 amerykański koncern AT&T zaczął pracę na satelitarnym systemem komunikowania.
Początkowo do odbijania sygnałów radiowych próbowano wykorzystać Księżyc, ale
pochłaniał on sygnały. Potem próbowano wystrzelić metalizowany balon o średnicy 30 m –
ECHO 1. Niestety nie dotarł na orbitę.
W 1962 wystrzelono pierwszego aktywnego satelitę komunikacyjnego – Telestar 1. Koncern
AT&T, przy pomocy angielskich i francuskich firm stworzył satelitę dla transmisji połączeń
telefonicznych oraz przesyłu danych. Ten pierwszy prywatny satelita, przesyłała też obrazy

20

telewizyjne „na żywo”. Była to kula o średnicy 88 cm i wadze 77 kg, pokryta bateriami
słonecznymi. Główną stację odbiorczą dla sygnałów od satelity umieszczono w Anglii,
należała do BBC.
Satelita Telestar 1 umożliwił transmisję telewizyjną z USA do Europy. Niestety zdarzało mu
się „znikać” za horyzontem – wtedy transmisja była niemożliwa. Dopiero wystrzelony w
1965 Early Bird nie miał takich problemów. Obecnie w kosmosie krąży kilka tysięcy
satelitów.

INTELSAT – 1964, system telekomunikacji korzystający z satelitów rozmieszczonych nad
oceanami. Zapewnia głównie połączenia międzykontynentalne przy użyciu kanałów
telewizyjnych, telefonicznych i transmisji danych.

W 1971 podobny system stworzyło ZSRR – INTERSPUTNIK. Potem wprowadzili system
krajowy – ORBITA. W ślad za ZSRR poszły Stany i kilka innych krajów.

Obecnie rozwija się GPS – Global Positioning System.

INTERNET – ŚWIATOWA SIEĆ DLA KAŻDEGO

1990 rok – światowe szaleństwo Internetu rozpoczyna się.

Sputnik wystrzelony w 1957 roku otworzył nową erę komunikacji. Amerykanie bali się tej
„czerwonej” kuli więc sami rozpoczęli działania. W 1958 roku rozpoczęła pracę ARPA –
Advanced Research Projects Agency. Mieli opracować nowe technologie komunikacyjne i
adaptować je na cele wojskowe.
Duże zasługi w utworzeniu Internetu miał Polak, Paweł Baran. Opracował on koncepcję sieci
opartej na wymianie pakietów (packet switching). Informacja dzielona jest na części i
przesyłana do odbiorcy. Pozwala to na wymianę informacji między różnymi komputerami za
pomocą jednego kabla. System ten jest trudny do zniszczenia, bo przerwanie kilku węzłów
nie niszczy całej sieci. Sieć nazwano ARPANET.

W 1973 ustalono pierwsze międzynarodowe połączenie między Anglią a Norwegią. Rok
później ustalono protokół – doszło do standaryzacji języka komputerów. Obecnie protoków
TCP/IP jest podstawą Internetu.
W 1980 sieć ARPANET miała już 400 serwerów. W 1983 część sieci udostępniono cywilom.
MILNET – to część sieci pozostała w kontroli wojska. Od 1990 sieć cywilna nazywa się
INTERNET.

Następnie zamieniono adresy cyfrowe na literowe. Do Internetu podłączane są nowe kraje, w
1991 Polska.

Obecnie Internet ma ponad miliard użytkowników. W 2007, w Polsce 5,2 mln Polaków
deklarowało dostęp do Internetu.

* Steve Woźniak – wraz z partnerem Stevem Jobem, wynalazł Macintosha w 1975


CO NIECO O KOMPUTERACH

Pierwszy, bardziej skomplikowany przyrząd do liczenia powstał ok. 80 r. p.n.e.

21

W 1614 John Napier wynalazł logarytm – mnożenie zamieniano na dodawanie za pomocą
tablic z logarytmiczną skalą. Charles Babbages stworzył maszynę różnicową i analityczną.
Pierwsza była prymitywnym kalkulatorem, a druga (tylko projekt) de facto pierwszym
komputerem. Wiele lat później jego koncepcje wykorzystał John Neumann, jeden z twórców
techniki komputerowej.

Claude Elwood Shannon „wymyślił” system zero-jedynkowy. Przy pomocy takiego systemu
binarnego można opisać prawie wszystko.
W 1937 Shannon oraz George Stibitz, oddzielnie, skonstruowali elektryczne obwody.
Wykorzystując ten pomysł, na Harvardzie w 1944 roku skonstruowano wg. projektu Howarda
Aikena z IBM – komputer Mark 1.
W latach 40. pierwsze prymitywne komputery wykorzystywano do badań nad bombą
atomową. Jednym z nich był ENIAC (ważył 27 ton i zajmował 167m

2

powierzchni).

W latach 50. firma IBM doskonaliła swoje komputery. W 1954 powstaje IBM 704 – pierwszy
komputer z systemem operacyjnym. Wynalazek tranzystora (1956) sprawił, że komputery
stawały się mniejsze i szybsze.

W 1971 powstały mikroprocesory, potem powstały mikrokomputery – najpierw Macintosh,
potem pecety.

W 1981 zaczyna się era komputerów osobistych. Commodore to najpopularniejszy komputer
lat 80. Później pojawiły się Atari i Amiga.

JAK RODZIŁA SIĘ I UMACNIAŁA „CZWARTA WŁADZA”?

Jest to rozdział poświęcony dziennikarstwu jako profesji. Najpierw dziennikarzy określano
mianem „fourth state”. Stwierdzenie to przypisuje się Edmundowi Burke’owi. Oznaczało, że
wolna prasa to pojęcie równoznaczne z pojęciem demokracji. Thomas Carlyle wprowadził
pojęcie „czwarta władza”.

Starożytny Rzym – operarii – to pierwsi reporterzy. Dziennikarze to diurnari.
Średniowiecze – we Włoszech nazywani menanti, a we Francji nouvellistes. Pierwszym
reporterem znanym z imienia i nazwiska był Petro Villona (XIV)
Odrodzenie – pierwsza oficjalna „obsługa” prasowa w Wenecji. Twórcy gazet to gazettanti,
a kolporterzy to novellanti. W początkach XVI wieku w Rzymie pojawiły się statue parlanti –
„gadające posągi” – zawieszanie informacji na posągach.
XIX w. w USA – pojawiają się zawodowi dziennikarze. Specjaliści od sensacji byli najlepiej
opłacani.
XIX w. w Europie – pionierem nowoczesnego dziennikarstwa jest Emil de Girardin – twórca
La Press. Gazety tworzyły własne sieci korespondentów. Pierwsi korespondenci ruszyli na
wojny. Rozwój prasy, związany ze zniesieniem opłat stemplowym, wymagał reorganizacji
redakcji. Tworzyły się działy i specjalizacje dziennikarskie. Pojawił się freelancer.


WIEK XIX – ZŁOTY WIEK PRASY

Uwarunkowały rozwój prasy:

przemiany kulturowe

przemiany społeczne

przemiany polityczne

22

przemiany technologiczne

Wzrost liczby potencjalnych czytelników wiązał się z wzrostem liczby ludności na świecie
oraz ze zwiększeniem się liczby osób umiejących czytać. W Anglii w 1870 wprowadzono
powszechne szkolnictwo, w USA w 1870-80, we Francji w 1882.


PRASA NA WOJNIE

Pierwszy korespondent wojenny to biegnący z Maratonu do Aten posłaniec, który przekazał
informację „Zwycięstwo”. Patronem korespondentów jest Herodot, który napisał 9 tomową
relację z wojen perskich. Wojny opisywał też Cezar.
W Średniowieczu wojny były najczęstszym tematem „pism ulotnych”.
Gdy Europę ogarnęły wojny, wydawano nawet całe wydawnictwa im poświęcone.

Zawodowi korespondenci pojawiają się dopiero w XIX wieku. Pierwszym korespondentem –
cywilem był William Howard Russel – dziennikarz Timesa. Relacjonował z wojny krymskiej
(1854).