212

Symbolizm i nowa sztuka

Mieczysław Porębski:

Zakładając, że symbolem nazywamy dowolny obraz wów-
czas, kiedy otrzymuje on znaczenie wykraczające poza same
jego funkcje prezentujące, symbolizmem nazwać możemy
tendencję do wyraźnego rozszerzania, a zarazem rozluźnia-
nia sfery znaczeń, dopatrywania się ich wszędzie – w po-
szczególnych wątkach tematycznych, w motywach, których
strona anegdotyczna zredukowana została do minimum,
w nieuchwytnych nastrojach, luźnych asocjacjach wywo-
łanych przez samą tylko dominantę barwną, grę świateł i cie-
ni, natrętność rytmów, symetrię czy asymetrię, linearną
arabeskę. Wszystko to otwiera bowiem niekończące się
możliwości odkrywania znaczeń poza znaczeniami, odnaj-
dowania tego, co jeszcze nieświadome poza tym, co zale-
dwie uświadomieniu podlegało.

Modernizm i modernizmy, 1969

Agnieszka Morawińska:

Artysta symbolistyczny przejawia tendencję do pojmowania
rzeczywistości otaczającej jako znaku świata niewidzialnego
– universum ducha czy psyche wszechświata. Widz wobec
symbolistycznego dzieła powinien zająć pozycję współtwór-
cy, dokonując procesu odwrotnego niż ten, którego dokonał
artysta. Zadaniem artysty jest obiektywizacja obserwacji,
emocji czy wrażenia, widz zaś subiektywizuje przesłanie dzie-
ła zgodnie ze swoją intuicją, wrażliwością i doświadczeniem.
Obraz symbolistyczny ma – podobnie jak poezja – sugero-
wać myśli i ukierunkowywać emocje, ale nie może zawierać
jednoznacznego rozwiązania własnej tajemnicy.

Wstęp do Symbolizm w malarstwie polskim 1890–1914, 1997

Mieczysław Porębski (ur. 1921) historyk sztuki Agnieszka Morawińska
historyk sztuki, dyrektor Narodowej Galerii Sztuki Zachęta

Galeria malarstwa symbolistycznego

1

3

2

1

Gustave Moreau

1

Objawienie

, 1876

2

Odilon Redon Stary anio³, przed 1892

3

Paul Gauguin

2

Narodziny Chrystusa

,

1896

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

213

Symbolizm i nowa sztuka

4

Ferdynand Ruszczyc
Ob³ok

, 1902

5

Józef Mehoffer Dziwny
ogród

, 1903

6

Arnold Böcklin

3

Wyspa

umar³ych

, 1880

7

Gustav Klimt Judyta,
1901

8

James

4

Ensor Maski

i œmieræ

, 1897

4

6

8

5

7

1

Gustave Moreau

Gustave Moreau

Gustave Moreau

Gustave Moreau

Gustave Moreau fr. gusta

a

a

a

aw moro

o

o

o

o

2

Paul Gauguin

Paul Gauguin

Paul Gauguin

Paul Gauguin

Paul Gauguin fr. pol gogę

ę

ę

ę

ę albo goge

e

e

e

en

3

Böcklin

Böcklin

Böcklin

Böcklin

Böcklin niem. beklin

4

James

James

James

James

James ang. dżejms

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

214

Pytania i zadania

1. Znajdź w przywołanym obok haśle fragment mówiący
o stylu secesyjnym. Wypisz wszystkie charakteryzujące go
cechy. Które z nich dostrzegasz w dziełach pokazanych na
ilustracjach?

2. Odszukaj w haśle nazwiska artystów przywołanych w czę-
ści ilustracyjnej. Przejrzyj strony podręcznika w części do-
tyczącej modernizmu i wskaż inne przykłady sztuki se-
cesyjnej.

Symbolizm i nowa sztuka

1

Klatka schodowa domu
w Brukseli, zaprojekto-
wana przez Victora

1

Horta, 1893

2

Wazon projektu Emile’a
Gallégo

2

, 1900

3

Inicja³ autorstwa
Edwarda Okunia

4

Krzes³o projektu Eu-
ge

`ne’a Gaillarda

3

5

Ró¿a. Ozdobnik graficz-
ny Stanis³awa Wyspiañ-
skiego zamieszczony
w „¯yciu”, 1898–1899

6

Alfons Mucha, plakat
reklamuj¹cy bibu³kê do
papierosów, 1898

hasło ze Słownika terminologicznego sztuk pięknych

pod redakcją Stefana Kozakiewicza, 1976

6

3

5

1

Victor

Victor

Victor

Victor

Victor fr. wikto

o

o

o

or

2

Emile Gallé

Emile Gallé

Emile Gallé

Emile Gallé

Emile Gallé fr. emiiiiil gale

e

e

e

e

3

Eugène

Eugène

Eugène

Eugène

Eugène

Gaillard

Gaillard

Gaillard

Gaillard

Gaillard fr. eże

e

e

e

en gaja

a

a

a

ar

4

1

2

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

215

Elementy poetyki: Symbol

Ernst Cassirer

2

:

Człowiek nie żyje już
w świecie jedynie fizycz-
nym, żyje także w świecie
symbolicznym. Częściami
składowymi tego świata
są: język, mit, sztuka i re-
ligia. Są to różnorakie nici,
z których utkana jest owa
symboliczna sieć, splątana
sieć ludzkiego doświad-
czenia. Wszelki postęp
ludzkości w dziedzinie my-
śli i doświadczenia spra-
wia, że sieć ta staje się
coraz subtelniejsza i moc-
niejsza. Człowiek nie po-
trafi się już bezpośrednio
ustosunkować do rzeczy-
wistości. Nie może jak
gdyby stanąć z nią twarzą
w twarz. W miarę jak sym-
boliczna działalność czło-
wieka robi postępy, rze-
czywistość fizyczna zdaje
się cofać. Zamiast zajmo-
wać się rzeczami samymi
w sobie, człowiek w pew-
nym sensie ustawicznie
sam z sobą rozmawia.

Esej o człowieku. Wstęp do

filozofii kultury, 1944, przełoży-

ła Anna Staniewska

Ernst Cassirer (1874–1945) nie-
miecki filozof i historyk idei

1

Cesare

Cesare

Cesare

Cesare

Cesare wł. cezare

2

Cassier

Cassier

Cassier

Cassier

Cassier niem. kas-iiiiirer

Symbol

Nazwa symbol” pochodzi od greckiego słowa

symbolon, oznaczającego ta-

jemny znak rozpoznawczy, który składał się z dwu części posiadanych przez dwie
osoby. Akt rozpoznania następował, gdy okazywało się, że obydwie rozdzielone
uprzednio części pasują do siebie, tworząc pierwotną całość. Późniejsze symbo-
le zachowały tę dwoistość czy dwudzielność greckiego

symbolonu. Dostrzec ją

można zarówno w jednoznacznych symbolach matematycznych, jak też w sym-
bolach literackich czy malarskich o niesprecyzowanym znaczeniu. W obydwu
wypadkach symbol odsyła do tego, czym sam nie jest – do jakiejś zewnętrznej
jakości: do pojęcia matematycznego lub do ukrytego sensu.

Symbol daje do myślenia”

Symbol w literaturze i sztuce to – zgodnie z definicją słownikową – motyw lub

zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych”. Wynika
stąd, że symbol należy do świata przedstawionego, lecz odsyła do jakiejś innej real-
ności, która nie mogła być bezpośrednio ukazana. Jest to metoda przedstawiania
świata odległa od mimetyzmu. Dzięki symbolowi można bowiem wyjść poza proste
wrażenia i doświadczenia. Symbolizowanie zajmuje miejsce naśladowania.

Dzieła sztuki symbolicznej wymagają dwustopniowej interpretacji semantycz-

nej. Odbiorca powinien najpierw dostrzec ukazany w utworze symbol (na przy-
kład chocholi taniec w

Weselu lub rozdartą sosnę w Ludziach bezdomnych), by

następnie zapytać o jego ukryte znaczenia. Nie są one sprecyzowane i na ogół
trudno je wyłożyć wprost. Wedle formuły jednego z filozofów symbol daje do
myślenia”. Jest dla odbiorcy wyzwaniem interpretacyjnym.

Inaczej rzecz się ma z alegorią, często z symbolem myloną. Rozumienie alegorii

polega na odtworzeniu wcześniej ustalonego związku między jej widzialną częścią (na
przykład: Kobieta w prawej dłoni trzymająca pęk pędzli, w lewej maskę, u nóg mająca
małpę”) a skodyfikowanym znaczeniem (według Cesarego

1

Ripy to alegoria Naśla-

downictwa”). Każda inna interpretacja (że na przykład kobieta jest sprzedawczynią
pędzli) byłaby złamaniem zasady obowiązującej w ramach ustalonego systemu ale-
gorycznego. Właściwe zrozumienie alegorii wymaga więc odpowiedniej wiedzy o tra-
dycji, w ramach której powstała. Symbol natomiast – jako przekaz jednorazowy i uprzed-
nio niezdefiniowany – oczekuje od odbiorcy interpretacyjnej inwencji.

Rozumienie historyczne

Inaczej rozumiano symbol w poezji mistycznej, inaczej w romantycznej czy sym-

bolistycznej. Konieczna jest więc zawsze rekonstrukcja historycznego rozumienia
symbolu. Pracę taką w odniesieniu do modernizmu wykonała Maria Podraza-Kwiat-
kowska. Po przeanalizowaniu kluczowych wypowiedzi programowych ustaliła: Sym-
bol jest to indywidualny, niekonwencjonalny, pozbawiony funkcji pedagogicznej,
a także funkcji ornamentacyjnej, wieloznaczny i nieprecyzyjny, na sugerowaniu okre-
ślonych wzruszeń oparty odpowiednik takich jakości, które nie będąc jakościami
jasno skrystalizowanymi, nie posiadają adekwatnych określeń w systemie języko-
wym. Symbol taki, poszerzony na szereg obrazów i analogii, niekiedy na cały utwór,
na skutek kompletnego zlania się warstwy znaku i znaczenia może stać się bytem
autonomicznym niepodlegającym tłumaczeniu na język dyskursywny”.

Cesare Ripa Naœladownic-
two

, ilustracja alegoryczna

z Ikonologii, 1603

53

247
233

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl