242

Recenzje i artykuły recenzyjne

Jerzy Krykowski, II pentimento e la penitenza come atteggiamento di vita
cristiana in Tertulliano e in Cipriano (Estratto delia tesi dottorale in teologia

e scienze patristicheIstituto Patristico Augustinianum, Roma 1999, str. 86.

Opracowanie to

1

jest fragmentem obszernej pracy doktorskiej

2

, napisanej

w Instytucie Patrystycznym „Augustinianum" w Rzymie, wchodzącym w skład
Uniwersytetu Laterańskiego. Autor jest obecnie wykładowcą patrologii i języka
łacińskiego w Wyższym Seminarium Duchownym w Łowiczu, mieszka także
w Łowiczu.

Zdaję sobie sprawę, że terminy „patrologia", „patrystyczny" nie dla wszyst-

kich są dostatecznie zrozumiałe. Pragnę więc krótko wyjaśnić, że odnoszą się
one do nauki Ojców Kościoła, czyli teologów chrześcijańskiej starożytności. Ich
życie i twórczość literacka miały fundamentalne znaczenie, jeśli chodzi o kształ-
towanie się nauki Kościoła, a tym samym wniosły istotny wkład w jego historię.
Mamy więc do czynienia zarówno z historią starożytną literaturą antyczną, jak
i szczególnie cenną częścią teologii, do której Kościół poleca sięgać w trosce
o odnowę wiary.

Warto również zacytować zwięzłe określenie, jakie podaje Słownik Wcze-

snochrześcijańskiego piśmiennictwa: „Era patrystyczna kultury europejskiej to
kultura narodów obszaru śródziemnomorskiego od I do VIII w. po narodzeniu

Jezusa Chrystusa. Era ta jest wspaniałą kontynuacją sztuki greckiej, wzbogaco-

ną o sztukę Bliskiego Wschodu. W polityce są to dzieje Imperium Rzymskiego

do jego upadku na Zachodzie i stagnacji na Wschodzie, dzieje rozkwitu ówcze-
snych umiejętności z prawem, retoryką matematyką i medycyną na czele, i wy-
sokiego rozwoju techniki rzemieślniczej. W to tak bardzo nastawione religijnie
(i filozoficznie, i teologicznie) społeczeństwo Imperium Rzymskiego wkroczyło
chrześcijaństwo, stanowiąc swym rozwojem istotne znamię epoki"

3

.

Po tym wprowadzeniu wracam do prezentacji pracy J. Krykowskiego. Na-

pisał on, uzasadniając wybór tematu, że „trzeci wiek naszej ery, z jego wielkimi
postaciami ze środowiska kartagińskiego

4

, nie jest wyborem przypadkowym.

W owym bowiem czasie szybkiego rozwoju Kościoła, w którym także czterdzie-

stolecie pomiędzy Tertulianem a Cyprianem przynosi wiele zmian, w samym

1

Zob. fragmenty, przełożone przez autora na język polski: J. Krykowski, Pokuta jako po-

stawa życia chrześcijańskiego w nauczaniu Tertuliana i Cypriana z Kartaginy, „Studia Lo-
viciensia" 1999, nr 1, 24-46.

2

Praca pod kierownictwem profesora Victora Saxera, od wielu lat pracującego także w wa-

tykańskim Instytucie Archeologii Chrześcijańskiej.

3

E. Wojtacha, (hasło) Filozofia, w: J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesno-

chrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, s. 492 i nn.

4

Należy pamiętać, że Kartagina była wówczas drugim co do wielkości miastem Imperium.

Ponadto właśnie w Afryce Północnej rozwijała się w III w. chrześcijańska literatura łacińska.

243 Recenzje i artykuły recenzyjne

centrum rozważań Kościoła znajduje się problematyka pokutna. Wydarzenia hi-
storyczne i ich konsekwencje wzbudziły problemy nieraz nie do rozwiązania".

Autor postawił sobie za cel porównanie nauczania Tertuliana i Cypriana na

temat skruchy i pokuty. Jak zauważył, chodziło o zarysowanie koncepcji obydwu
autorów w tej fazie rozwoju praktyki pokutnej oraz ukazanie życia chrześcijań-

skiego, jako właściwej praktyki pokutnej, mającej ścisły związek z chrztem św.

Praca w całościowy sposób analizuje temat skruchy i pokuty u Tertuliana

i Cypriana, wnosząc istotny wkład w poznanie rozwoju tych zagadnień. Wynika
z jej lektury dobra znajomość twórczości Tertuliana i Cypriana. Analiza ta zo-
stała dokonana przez pryzmat pokuty i skruchy, jako postawy chrześcijańskiej.
Bogata bibliografia, z której korzystał autor, świadczy o dobrej znajomości ak-
tualnych badań na temat obydwu Ojców Kościoła.

Praca doktorska składa się z wprowadzenia, uwzględniającego stan badań,

z rozdziałów poświęconych szczegółowej analizie nauki o pokucie odpowiednio

u Tertuliana i Cypriana oraz z - publikowanego w interesującym nas wydaniu -
rozdziału (trzeciego), poświęconego rozwojowi nauki o pokucie, jaki dokonał się
w okresie działalności Tertuliana i Cypriana. Pierwsza część tego rozdziału jest
poświęcona zasadniczym liniom nauczania o pokucie, ukazując charakterystyczne
podobieństwa i różnice. Druga część obrazuje rozwój dyscypliny pokutnej. Trzecia
wreszcie, najbogatsza w rozważania historyczne, pokazuje przyczyny i efekty tego
rozwoju. Kolejno analizuje czynniki związane z osobowością autorów, wpływem

okoliczności w jakich żyli, konsekwencjami, jakie miał dla praktyki pokutnej
fenomen szybkiego rozrastania się Kościoła w owym czasie, a wreszcie związa-

ny z okolicznościami i osobowością kartagińskich pisarzy kontekst pedagogiczny.

Recenzenci pracy doktorskiej podkreślili, że zasługuje na uznanie myśl prze-

wodnia autora tego niełatwego do opracowania studium, a mianowicie, iż nie
ma (albo nie powinno być) rozbieżności pomiędzy uczuciem i postawą pokutu-

jącego, który traktuje na serio swoje chrześcijańskie zadanie, to jest swoje na-

wrócenie do Chrystusa. Istnieje zatem ciągłość pomiędzy skruchą i pokutą na-
wróconego, począwszy od jego przygotowania do chrztu aż do śmierci (często
męczeńskiej), nawet wówczas, gdy - w wyniku zaparcia się podczas prześlado-
wania, musiał on poddać się drugiej i jedynej pokucie. Główna myśl autora zo-

stała rozwinięta w kilku szczególnie interesujących fragmentach, poświęconych:
„wewnętrznemu charakterowi pokuty", „skrusze jako podążaniu za Chrystusem",
„duchowości pokutnej" oraz „codziennemu uświęceniu".

Z historycznego punktu widzenia, praca jest studium procesów, które zacho-

dzą w krótkim okresie dziejów chrześcijańskiej społeczności. Autor opracowa-

nia zwraca uwagę na istnienie „mikroepok", kształtowanych przy widocznym
wkładzie Tertuliana i Cypriana. Te „mikroepoki" stanowią pewne etapy w roz-
woju myśli i praktyki chrześcijańskiej i nie mogą pozostać niezauważone. Zwraca

uwagę na to, że doniosłość analizowanego okresu historii Kościoła i literatury

244

Recenzje i artykuły recenzyjne

starochrześcijańskiej nie wynika bezpośrednio z przełomowych wydarzeń (ta-

kich jak mające dopiero nadejść uzyskanie przez Kościół wolności na początku
IV w.), lecz z nakładania się pewnych procesów. W latach pomiędzy Tertulia-
nem a Cyprianem nie zaszły w duchowości chrześcijan szczególne zmiany, stąd

silny związek tematyczny, jeśli chodzi o nauczanie obydwu Kartagińczyków.

Jednakże okoliczności, a zwłaszcza prześladowania, jakie miały miejsce za cza-
sów Cypriana, skłoniły do widzenia egzystencji Kościoła w sposób bardziej re-
alistyczny. Pojawiały się coraz większe różnice zdań co do problemów nurtują-
cych Kościół, a dyskusje prowadziły do sprecyzowań w dziedzinie dyscypliny.

Autor w swojej pracy podkreśla zatem nie tyle rangę wydarzeń historycz-

nych, ale raczej zarysowuje pewne subtelne procesy, nie dające się naszkicować

grubymi liniami. Pisze m. in. o sytuacji ówczesnego Kościoła, jako o „sytuacji

pośredniej, pomiędzy wspólnotą która »raduje się z orędzia paschalnego« oraz
Kościołem, który wkrótce zdobędzie uprzywilejowaną pozycje w Imperium.
Kościół oddziałuje nadal przede wszystkim w wymiarze duchowym, na drodze
wolnego wyboru, »instytucjonalnie« ciągle zwrócony jest ku codziennemu od-
krywaniu Ewangelii i nawróceniu. Ten sam Kościół, z tymi samymi troskami
natury duchowej, który nie chce ustąpić ze swych radykalnych pozycji ducho-
wej żarliwości, uświadamia sobie rozrastanie się swych »peryferii«". Autor opra-

cowania ma tu na myśli „przejawy »zbiorowej słabości, które będą nabierały

wyrazistości z biegiem czasu«, tj. chrześcijaństwo ospałe, powierzchowne, zbyt
przejęte trudami codzienności, ale i to reprezentowane przez ludzi umiejących
»ustawić się« pod chrześcijańskim imieniem, dla osiągnięcia celów świeckich.
Innymi słowy - konkluduje autor - na rzeczywistość, w której dla chrześcijań-
skiego imienia jest się gotowym bezkompromisowo na męczeństwo krwi lub to
codzienne związane w wewnętrzną odnowa, zaczyna nakładać się, w sposób coraz

bardziej zauważalny w wydarzeniach kościelnych i w dokumentach literackich,
rzeczywistość osób »kiedyś ochrzczonych«, albo po prostu słabszych w wierze.
Aspekt dyscyplinarny i wychowawczy działalności Kościoła zaczyna nakładać

się na troskę o zachowanie ducha. To zjawisko jest czymś nowym, jeśli chodzi
o swą rosnącą »globalizację«".

Zacytowane fragmenty są wizytówką języka autora opracowania. Nie za-

wsze jest to język prosty (z uwagi na naukowy charakter pracy), ale zdradza
wnikliwość myślenia i świadomość analogii istniejących między tymi odległy-
mi czasami a dniem dzisiejszym.

Zaprezentowane wyżej wartości sprawiają, że praca jest warta polecenia,

zarówno ze względu na analizę historyczną i literacką jak również na treści teo-
logiczne, o doniosłym znaczeniu dla życia chrześcijańskiego w naszych czasach.

Ks. Zbigniew Skietczyński