Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s5 24

A R T Y K U Ł Y I S T U D I A

Grzegorz Rostkowski

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 1—2, 2000

MIĘDZYNARODOWE I WEWNĘTRZNE POŁOŻENIE KAGANATU

CHAZARSKIEGO W PIERWSZEJ POŁOWIE X WIEKU

Dzieje i kultura kaganatu chazarskiego, potężnego państwa we wczesnośre-

dniowiecznej Europie Południowowschodniej, to tematyka mało w Polsce znana
i podejmowana rzadko w pracach naszych uczonych

. Wśród nielicznych bada-

czy polskich, którzy zajmowali się (w różnym zresztą stopniu) chazarologią,
można wymienić Ananiasza Zajączkowskiego, Tadeusza Lewickiego oraz Tere-
sę Nagrodzką-Majchrzyk

. Ich dzieła, choć wartościowe i notowane w opraco-

Niniejszy artykuł jest zmodyfikowaną wersją dotyczącego tej problematyki rozdziału pra-

cy magisterskiej, która powstała w latach 1995—1997 pod kierunkiem prof. Jana Tyszkie-
wicza w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Dobrym wprowadzeniem w problematykę dziejów i kultury, zwłaszcza materialnej, pań-

stwa chazarskiego jest w polskiej literaturze naukowej studium T. Nagrodzkiej-Majchrzyk
(Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Runowie europej-

scy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk

1975, s. 377-477. Tam też pożyteczna bibliografia).

Zob. m.in. następujące publikacje: A. Zajączkowski, O kulturze chazarshiej i jej spadko-

biercach, w: „Myśl Karaimska", seria nowa, 1.1: 1945-1946, Wrocław 1946, s. 5—34; ten-
że, Ze studiów nad zagadnieniem chazarskim, Kraków 1947; T. Lewicki, Ze studiów nad
tzw. „Korespondencją chazarskąw: „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego"
(dalej „Biuletyn ŻIH"), 1954, nr 11—12, s. 3—16; M. A. Halewy, Do zagadnienia Chaza-
rów i Chwalisów w XII wieku, w: „Biuletyn ŻIH",21, 1957, s. 93—97; T. Nagrodzka, Za-
rys historii badań nad Chazarami, „Przegląd Orientalistyczny", 1971, 3(79), s. 245—255;
tejże, Miasta chazarskie Itil i Sarkel, „Przegląd Orientalistyczny", 1973, 1(85), s. 45—50;
tejże, Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Runowie eu-
ropejscy..., s. 377-477; tejże, Geneza miast u dawnych ludów tureckich (VII-XII w.), Wro-
cław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 125—134; W. Swoboda, Chazarowie, w: Słow-
nik Starożytności Słowiańskich, 1.1, Wrocław—Warszawa—Kraków 1962, s. 238—239. Zob.

również J. Adamczyk, Geograficzne uwarunkowania budowy i rozwoju Kaganatu Cha-

zarskiego (poł. VII w. - około 965 r.)

Warszawa 1987 (maszynopis pracy magisterskiej).

Por. M. J. Leszka, Bułgaria i Chazarzy wobec walk o władzę w Bizancjum w początkach

Grzegorz Rostkowski

waniach obcych, są na ogół lekturą dość wąskiego grona specjalistów, nie wspo-
minając już o szerszej publiczności.

Odmiennie przedstawia się natomiast sytuacja np. w nauce rosyjskiej (i ra-

dzieckiej), amerykańskiej i niemieckiej, które mogą się poszczycić dużym do-
robkiem badawczym w zakresie chazarologii. Świadczą o tym liczne i warto-
ściowe opracowania ogólne i szczegółowe. Należą do nich zarówno publikacje,
których autorzy skupiają uwagę na dziejach Chazarii i Chazarów, jak i prace
nawiązujące do tej problematyki na marginesie badań nad innymi zagadnieniami

Wydaje się więc, że omawiana tematyka może i powinna stać się ponownie

przedmiotem dociekań naukowych w naszym kraju. Niniejszy artykuł stanowi,
w zamierzeniu jego autora, kolejną próbę realizacji tego postulatu

VIII w., W: „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia", t. IX/X: Z dziejów Albanii i Grecji,

Poznań 1999, s. 49—62. Moje prace wymieniam w przypisie 15

Z bogatego dorobku literatury obcej zob., tytułem przykładu: M. I. Artamonov, Ocerki dre-

vnejsej istorii chazar, Leningrad 1936; tenże, Istorija chazar, Leningrad 1962; D. M. Dun-
lop, The history of the Jewish Khazars, New York 1967; tenże, Khazars, w: Encyclopa-
edia Judaica, vol. X, Jerusalem 1971, s. 944—952; A. V. Gadlo, Etnićeskaja istorija sever-
nogo Kavkaza IV-X vv., Leningrad 1979; P. B. Golden, Khazar studies. An
historico-philological inquiry into the origins of the Khazars, vol. I, II, Budapest 1980;
L.N. Gumilev, Otkrytie Chazarii. Istoriko-geograficeskij etjud, Moskva 1966; tenże, Od

Rusi do Rosji. Szkice z historii etnicznej, przełożyła E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa

1996; D. Ludwig, Struktur und Gesellschaft des Chazaren-Reiches im Licht der schriftli-

chen Quetlen, Munster 1982; V. K. Micheev, Podon'e v sostave Chazarskogo Kaganata,
Charkov 1985; A. P. Novosel'cev, Chazarskoe gosudarstvo i ego roi' v istorii vostocnoj

Evropy i Kavkaza, Moskva 1990; J. Shepard, The Khazars' Formal Adoption of Judaism

and Byzantium 's Northern Policy, w: „Oxford Slavonic Papers", new series , 1998, vol. 31,
s. 11—34. S. P. Tołstow, Siadami cywilizacji starożytnego Chorezmu, Warszawa 1953; G. Ver-
nadsky, The origins of Russia, Oxford 1959. Por. także ostatnio interesujący artykuł
K. A. Cukermana, który zaproponował nową chronologię rządów Olega i Igora, przesu-
wającą m.in. podbój Kijowa przez Ruś z osiemdziesiątych lat IX w. na 910—930 r., co ma
istotne znaczenie w kontekście stosunków rusko-chazarskich tego okresu (K. A. Cuker-
man, Rus', Vizantija i Chazarija v seredine X v.: problemy chronologii, w: Slavjane i ich

sosedi. Grećeskij i slavjanskij mir v średnie veka i rannee novoe vremja. Sbornik statej k

70-letiju akademika G. G. Litavrina, Moskva 1996, s. 68—80). Brak tu niestety miejsca na

ustosunkowanie się do hipotezy Cukermana. Zob. również C. Zuckerman, On the Date of
the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and
Igor, „Revue des etudes byzantines", 1995, vol. 53, s. 247—250. Zob. także ważne opraco-
wanie A. Nazmiego - A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9

-ll

centuries), Warszawa 1998.

Zob. ostatnio: G. Rostkowski, Konwersja Chazarii na mozaizm na przełomie VIII i IX w.,

w: „Fasciculi Historic! Novi", t. II. Z dziejów średniowiecznej Europy Środkowowschodniej.
Zbiór studiów pod red. J. Tyszkiewicza, Warszawa 1998, s. 7—15; tenże, Wyprawa Świato-
slawa na Chazarię w 965 r. i jej następstwa, w: „Przegląd Historyczny", 2001, t. 92, z. 2
(w druku); ponadto artykuł popularnonaukowy dotyczący relacji między Chazarami a Buł-
garami w: „Masovia Mater. Pismo Mazowieckiej Wyższej Szkoły Humanistyczno-Peda-
gogicznej", 1999, nr 19(98), s. 3. Zob. również tenże, Jak upadło państwo Chazarów,

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

Zanim przystąpię do rozważań dotyczących międzynarodowego i wewnętrz-

nego położenia Chazarii w pierwszej połowie X w., muszę poświęcić nieco miej-

sca krótkiemu rysowi dziejów wspomnianego państwa na przestrzeni kilku wie-

ków jego istnienia

Kaganat chazarski był ważnym podmiotem w Europie, zarówno pod wzglę-

dem gospodarczym, jak i politycznym. To potężne i rozległe państwo istniało od
VII do XI w. w południowowschodniej części naszego kontynentu, głównie na
terenach stepowych nad morzami Czarnym, Azowskim i Kaspijskim, aż do gór
Kaukazu. Dogodne położenie geograficzne i pośrednictwo w handlu między
Europą a Azją Środkową i Bliskim Wschodem stanowiło podstawę gospodar-
czego dobrobytu Chazarii

. Przez długi okres swego istnienia posiadała ona ran-

gę mocarstwa, będąc czymś na kształt wielkiej federacji ludów i plemion o róż-

norodnym pochodzeniu etnicznym, wyznających różne religie

. Integralność

państwa chazarskiego była zapewniana przez silną i dobrze wyekwipowaną ar-
mię, która utrzymywała spokój wewnętrzny i broniła kaganatu przed wrogami

zewnętrznymi

. Należy podkreślić, że przez kilka stuleci Chazaria pozostawała

w dobrych stosunkach z Cesarstwem Bizantyńskim; umacniano je niekiedy związ-
kami małżeńskimi między przedstawicielami dynastii rządzących we wspomnia-
nych krajach

. Sojusz chazarsko-bizantyński był korzystny dla obu państw, za-

grożonych ekspansją Kalifatu Arabskiego, z którym zresztą kaganat chazarski
toczył uporczywe wojny od połowy VII w. do końca VIII w., zatrzymując po-
chód Arabów na linii Kaukazu

Godny odnotowania jest także fakt, że w państwie chazarskim, prawdopo-

dobnie na przełomie VIII i IX w., oficjalną religią stał się mozaizm, wyznawany

„Masovia Mater. Pismo Mazowieckiej Wyższej Szkoły Humanistyczno-Pedagogicznej"
2000, nr 11(111), s. 3.

Szerokie omówienie dziejów i kultury kaganatu chazarskiego znajdzie czytelnik w pod-

stawowych opracowaniach chazarologicznych, o których była mowa wyżej - zob. przy-

pisy 3 i 4.

Problematyce tej poświęcę więcej miejsca w dalszej części niniejszego artykułu.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 189.

O armii chazarskiej patrz niżej.

Zob. np. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przekład pod red. H. Evert-Kappesowej, Warsza-

wa 1968, s. 108, 136; D. M. Dunlop, The history of the Jewish Khazars..., s. 171—172, 177.

Zagadnienie wojen chazarsko-arabskich szeroko omawia D. M. Dunlop — por. D. M. Dun-

lop, The history..., s. 46—87, 184. Zob. także P. B. Golden, Khazar studies..., vol. I, s. 59—
66; J. Hauziński, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa—Kraków 1993, s. 98,

118. Pomijam tu dyskutowany w nauce problem, na ile fakt, że Chazarom udało się, mimo

chwilowych klęsk, ostatecznie zatrzymać Arabów na linii Kaukazu, wpłynął na losy Eu-

ropy i chrześcijaństwa.

Grzegorz Rostkowski

przez kagana Chazarii i jego otoczenie

. To niezwykłe zjawisko interesowało już

współczesnych Żydów, rozsianych w wielu punktach Europy, a dowodem owego
zaciekawienia jest ważne źródło do dziejów kaganatu - słynny list Chasdaja ibn

Szafruta do króla Chazarów, Józefa

. Powstał on około połowy X w., w okresie,

gdy organizm państwowy Chazarii był już poważnie osłabiony, a zagrożenie ze
strony jej sąsiadów, szczególnie Rusi, bardzo duże

. W niejasnych okoliczno-

ściach, których wyjaśnienie nie w pełni jest możliwe na podstawie fragmentarycz-

nych i lakonicznych przekazów źródeł pisanych, nastąpił rozpad kaganatu - i choć
byt Chazarii na tym się nie zakończył, nie odgrywała już dawnej roli, by wresz-
cie ostatecznie upaść w XI w.

III

Problematyka niniejszego artykułu dotyczy, jak wskazano powyżej, między-

narodowej i wewnętrznej sytuacji państwa chazarskiego w pierwszej połowie X w.
Jest to dla chazarologa okres ważny, gdyż miały wtedy miejsce wydarzenia i pro-
cesy, które wpłynęły na ogólne położenie kaganatu w trzeciej ćwierci stulecia,
przed wyprawą Światosława z 965 r.

Rozważania rozpocznę od bardzo istotnego zagadnienia migracji Węgrów

i Pieczyngów

. Przemieszczenie tych ludów na stepy nadczarnomorskie do-

Problem konwersji elit rządzących kaganatu chazarskiego na mozaizm byl szeroko oma-

wiany w historiografii Chazarów. Z obszernej literatury na ten temat por. np. D. M. Dun-
lop, The history..., s. 89—170; M. I. Artamonov, Istorija..., s. 262-282; R B. Golden, Khazarid
and Judaism, „Archivum Eurasiae Medii Aevi", 1983, nr 3, s. 127—156; A. R Novosel'cev,
op. cits. 148-154; O. Pritsak, The Khazar Kingdom s Conversion to Judaism, „Harvard
Ukrainian Studies" 1978, vol. 2, s. 261—281; B. N. Zachoder, Kaspijskij svod svedenij
o vostocnoj Evrope. Gorgan i PovoVze v IX-X vv., Moskva 1962, s. 145—167; A. Zającz-
kowski, O kulturze chazarskiej..., s. 15—25; C. Zuckerman, On the Date..., s. 250, 269;
J. Shepard, The Khazars' Formal Adoption..., s. 11—21, 28—34; L. S. Chekin, Christian of
Stavelot and the Conversion of Gog and Magog. A Study of the Ninth-Century Reference
to Judaism Among the Khazars, „Russia Mediaevalis" 1997, t. 9, 1, s. 13-14. Zob. także
G. Rostkowski, Konwersja Chazarii na mozaizm..., s. 7—15.

List Chasdaja ibn Szafruta (Monumenta Poloniae Historica, 1.1 (reedycja), Warszawa 1960,

s. 56—70) wchodzi w skład zespołu źródeł określanych w historiografii mianem korespon-
dencji żydowsko-chazarskiej. Por. A. Zajączkowki, O kulturze chazarskiej..., s. 10-11,

18,20—21; T. Lewicki, Ze studiów nad tzw. „Korespondencją chazarską "..., s. 3-11; także

wspomniane w niniejszym artykule opracowania ogólne dotyczące dziejów Chazarów.

Patrz niżej.

Okoliczności i datowanie Upadku państwa chazarskiego są w nauce kwestią sporną. Por.

na ten temat najnowsze znane nam opracowanie historii kaganatu chazarskiego autorstwa
A. P. Novosel'ceva — {op. cit., s. 231). Zob. także moją pracę magisterską, dotyczącą wspo-
mnianej problematyki, obronioną na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskie-
go w 1997 r. (maszynopis).

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

konało się jeszcze w IX w. Jednak konsekwencje, jakie to miało dla państwa
chazarskiego, skłaniają do uwzględnienia powyższej tematyki w tym artykule.

Nauka nie zdołała dotąd ostatecznie rozwiązać problemu pochodzenia Wę-

grów (Madziarów)

. Pisarze bizantyńscy i arabscy nazywali ich Turkami; po-

dobnie w Bizancjum określano także Chazarów. Objęcie Węgrów tym mianem
mogło, jak przypuszcza Michaił I. Artamonov, wynikać stąd, że przez dłuższy
czas byli oni podporządkowani Turkom, a następnie pozostawali w związku
z Chazarami

. Nie ustalono dokładnie, kiedy nastąpiła migracja Węgrów na ste-

py nadczarnomorskie, jednak wspomniany badacz skłonny jest wiązać ich
pojawienie się z powstaniem Kabarów, co - według niego - wskazywało by na

dwudzieste lata IX w.

Wówczas to przebili się oni zza Wołgi nad Morze Czar-

ne; było to możliwe dzięki trwającej w Chazarii wojnie domowej, w czasie któ-
rej Kabarzy i Węgrzy wystąpili, być może, wspólnie przeciwko władzom ka-

ganatu. Pomijając zagadnienie powstania Kabarów, należy się zgodzić z poglą-
dem Artamonova, który twierdzi, że po wspomnianej migracji stosunki miedzy
Chazarami a Węgrami były wrogie

. Według żyjącego na przełomie IX i X w.

Ibn Rosteha, „[...] w minionych czasach Chazarowie okopali się fosami dla obro-

Problematykę tę omawia dość obszernie M. I. Artamonov (Istorija..., s. 336—352). O wcze-

snych migracjach i siedzibach Pieczyngów por. E. Tryjarski, Pieczyngowie, w: K. Dąbrow-
ski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgcirzy, Chazaro-
wie, Pieczyngowie..., s. 500-516. Na temat pochodzenia, charakteru etnicznego i wędrów-
ki Węgrów zob. E. Dąbrowska, Węgrzy, w: W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy-Węgrzy,
Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1979, s. 149—165.

M. 1. Artamonov, Istorija..., s. 336. por. także P. B. Golden, Khazar studies..., vol. I,

s. 69—76.

M. I. Artamonov, Istoria..., s. 338. Jak podaje L. N. Gumilev w przypisie zamieszczonym

w tej części dzieła Artamonova, „Przodkowie Madziarów [Węgrów — przyp. G. R.] wcho-

dzili w skład Kaganatu Zachodniotureckiego i wyswobodzili się [z tej zależności — przyp.

G. R.] nie wcześniej niż w 631 r., po czym, być może, pozostawali w sferze wpływów

Chazarów" — zob. ibidem, s. 338. Na temat powstania, dziejów i upadku Kaganatu Za-
chodniotureckiego por. L. Gumilow, Dzieje dawnych Turków, przełożył T. Zabłudowski,
Warszawa 1972, s. 136—150, 177-220.

Wzmiankę o powstaniu Kabarów zawiera dzieło Porfirogenety De administrando impe-

rio. Por. K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii imperiej, tekst, perevod, kommentarii pod red.
G. G. Litavrina i A. P. NovosePceva, Moskva 1989, s. 162-163.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 343. E. Dąbrowska (op. cit., s. 160) przypuszcza, że „Naj-

prawdopodobniej wrogie ustosunkowanie Węgrów do Chazarów i uniezależnienie się od
nich miało miejsce w czasie toczącej się około 830 lub po roku 860 w kaganacie chazar-
skim wojny domowej". Często spotykaną w literaturze tezę o wrogości Węgrów wobec
Chazarów odrzucił natomiast ostatnio I. Panic w monografii poświęconej problematyce
kształtowania się państwa i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej poło-

wie X stulecia (por. tenże, Początki Węgier. Polityczne aspekty formowania się państwa

i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej połowie X wieku, Cieszyn 1995,
s. 30,33. Tu też bibliografia źródeł i opracowań). Na temat stosunków chazarsko-węgier-
skich por. Gy. Kristó, Hungarian History in the Ninth Century, Szeged 1996, s. 129-138.

Grzegorz Rostkowski

ny przed Madziarami i innymi ludami graniczącymi z ich krajem"

, Po ustabi-

lizowaniu się sytuacji w kaganacie, Chazarowie wyparli Węgrów dalej na za-
chód i poddali ich swoim wpływom. Już jednak w 895 r. Madziarzy zostali roz-

bici przez Bułgarów (Naddunajskich) i Pieczyngów, co zmusiło tych pierwszych

do opuszczenia swoich dotychczasowych siedzib między Dnieprem a Dunajem

Miejsce Węgrów zajęli wrodzy Chazarom Pieczyngowie. Konstantyn Porfiro-

geneta (cesarz bizantyński w latach 913-959) w dziele zatytułowanym De ad-
ministrando imperio podaje, że Pieczyngowie mieli pierwotnie swoje siedziby

nad rzekami Atil i Geich

, sąsiadując z Chazarami i Oguzami

. Z dalszych jego

słów wynika, iż około 894 t. Oguzowie, w sojuszu z Chazarami, wystąpili zbroj-

nie przeciwko Pieczyngom, pokonali tychże i wypędzili z własnego icn Kraju,
który zajęli ci pierwsi

. W następstwie tych wydarzeń zwyciężony lud pfżedarł

się przez terytorium chazařskie i wtargnął na stepy nadczarnomorskie, wypie-

rając z nich Węgrów

. Pojawienie się Pieczyngów nad Morzem Czarnym na-

leży uznać za wydarzenie niekorzystne dla Chazarii. Państwo chazarskie w wy-
niku tego utraciło w X w. kontrolę nad krainami nadczarnomorskimi. Musiało
się to przyczynić do uszczuplenia granic i potęgi kaganatu

T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. II, współpraca M. Czap-

kiewicz, A. Kmietowicz, F. Kmietowicz, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1977,
s. 35. Dodajmy, że około 833 r. kagan i beg Chazarii zwrócili się do cesarza bizantyńskie-
go z prośbą o pomoc w budowie twierdzy nad Donem (wspomina o tym m.in. przekaz
Porfirogenety (Ob upravlenii..., s. 170—173).Władca Bizancjum zgodził się na to i Grecy
wznieśli nad wspomnianą rzeką fortecę, nazywaną przez Rusów Biała Wieża, przez Cha-
zarów zaś Sarkel. Ta ważna twierdza strzegła zachodniej granicy kaganatu chazarskiego
przed jego wrogami. W nauce nie rozstrzygnięto jednak ostatecznie, jakie ludy zagrażały
Chazarii w tym rejonie. Być może byli to Węgrzy lub Rusowie, ale badacze wysunęli i in-
ne przypuszczenia. Zob. na ten temat D. M. Dunlop, The history..., s. 186—187. O Sarkelu
por. także M. I. Artamonov, Istorija..., s. 296—323; T. Nagrodzka-Majchrzyk, Chazarowie...,
s. 409-413, 442-443; P. B. Golden, Khazar studies..., vol. I, s. 67-77; A. P. Novosel'cev,

Chazarskoe gosudarstvo..., s. 131—132. Tam też odpowiednia literatura.

Szerzej na ten temat M. I. Artamonov, Istorija ..., s. 347-348; E. Dąbrowska, op. cit., s. 160-

-162; I. Panic, op. cit., s. 34-35. Por. M. K. Jurasol, Vnešnepolitičeskie akcii Vengrov v Cen-
tral 'noj Europe vo vtoroj polovině IX veka, w: Slavjane i ich sosedi. Średnie veka - ran-
nee novoe vremja, vypusk 9, Moskva 1999, s. 52-53.

K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii..., s. 154-155.

Tereny te identyfikuje się z międzyrzeczem Wołgi-Uralu-Emby. Por. K. Bagrjanorodnyj,

Ob uprav lenii..., s. 388, przyp. 2. Wspomniani tu Oguzowie byli ludem tureckim; jego ko-
czowiska rozciągały się w początkach X w. na ziemiach leżących na północny zachód od
dolnej Amu-darii i Jeziora Aralskiego do rzeki Emba (por. T. Lewicki, Źródła arabskie do

dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 122. Zob. rów-
nież komentarze w: K. Bagrjanórodnyj, op. cit., s. 331—332).

K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s. 154-155.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 349; K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s. 154-155. Por. także

E. Tryjarski, Pieczyngowie..., s. 506-511.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 352; A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 211.

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

Rozważając międzynarodowe położenie Chazarii w IX i X w., należy zwró-

cić szczególną uwagę na jej stosunki z Rusią

. W tym kontekście niezwykle

ważne są przekazy zawarte w Powieści minionych lat. Źródło to podaje, iż po

śmierci braci: Kija, Szczeka i Chorywa Chazarowie nałożyli daninę na Polan,
żyjących nad Dnieprem; musieli oni zapłacić po mieczu od dymu

. W 859 r.

zarówno Polanie, jak Siewierzanie i Wiatycze mieli dawać Chazarom po srebr-
nej monecie i po wiewiórce od dymu

. Jednakże w drugiej połowie IX w. sytu-

acja polityczna w Europie Wschodniej zaczęła się szybko zmieniać na nieko-
rzyść państwa chazarskiego. Według przekazu Powieści minionych lat, książę

nowogrodzki Oleg zawładnął w 882 r. Kijowem, podporządkował sobie Polan,
w roku następnym obłożył daniną Drewlan, by w 884 i 885 r. poddać swej wła-

dzy Siewierzan i Radymiczów, dotychczas płacących dań Chazarom

. Źródło

ruskie tak relacjonuje te wypadki: „884 Roku 6392. Poszedł Oleg na Siewierzan
i zwyciężył ich, i nałożył na nich dań lekką i nie pozwolił im płacić dani Cha-
zarom, mówiąc: »Jam im przeciwny i nie macie po co płacić.« 885 Roku 6393.
Posłał Oleg do Radymiczów, mówiąc: »Komu dań dajecie?« Oni zaś rzekli:
»Chazarom«. I rzekł im Oleg: »Nie dawajcie Chazarom, jeno mnie dajcie.« I dali
Olegowi po szelągu, jako i Chazarom dawali. I władał Oleg Polanami i Drewla-
nami, i Siewierzanami, i Radymiczami, a z Uliczami i Tywercami miał wojnę"

Państwo Olega stało się więc ważnym czynnikiem w Europie Wschodniej, siłą
z którą Chazaria musiała się liczyć. Artamonov słusznie jednak podkreśla, iż
nawet w późniejszym okresie Wiatycze znajdowali się pod zwierzchnictwem

Por. interesujące uwagi A. N. Sacharova o polityce Rusi na wschodzie w drugiej połowie

IX i pierwszej połowie X w., w: A. N. Sacharov, Diplomatija drevnej Rusi IX - pervaja

polovina X v., Moskva 1980, s. 191—208. Zob. również V. T. Pašuto, Vnesnjaja politika

Drevnej Rusi, Moskva 1968, s. 91—93.

Povest' vremennych let. Cast' pervaja. Tekst i perevod, pod redakciej V. P. Adrianovoj —

Perete, Moskva-Leningrad 1950, s. 16 (tekst), 212 (przekład). Por. także Powieść minio-
nych lat. Powiest' wriemiennych let, charakterystyka historycznoliteracka, przekład i ko-
mentarz F. Sielicki, Wrocław—Warszawa—Kraków 1968, s. 221.

Povest' vremennych let, c. I..., s. 18 (tekst), 214 (przekład). Zob. Powieść minionych lat...,

s. 222—223. W świetle wzmianki „Powieści" (Povesť..., č. I, s. 18 (tekst), 214—215 (prze-
kład); Powieść minionych lat..., s. 223—224), w 862 r. Askold i Dir, po przybyciu na Ruś

wraz z Rurykiem, zajęli w drodze do Konstantynopola Kijów, którego mieszkańcy mieli,
według tego źródła, płacić wcześniej daninę Chazarom. Ta ostatnia informacja jest zgodna
ze wspomnianym już przekazem Powieści o pobieraniu przez nich dani m.in. z ziemi Po-

lan. Tak więc udana akcja Askolda i Dira położyłaby kres supremacji Chazarii na terenach
zamieszkanych przez to plemię. Por. także D. M. Dunlop, The history..., s. 198; A. P. No-

vosePcev, op. cit., s. 199—211.

M. I. Artamonov, twierdzi, iż:,jeszcze w końcu VIII — początku IX w. Polanie wyswobo-

dzili się z jarzma chazarskiego". (Por. M. I. Artamonov, Istor (ja..., s. 365). Nie wiemy, na

jakiej podstawie badacz radziecki oparł powyższą konstatację.

Cytuję tu przekład F. Sielickiego w: Powieść minionych lat..., s. 227. Zob. również Po-

vest ' vremennych let, č, I..., s. 20-21 (tekst), 217 (przekład).

Grzegorz Rostkowski

Chazarów

. Jak widać, państwo ruskie nie było jeszcze w drugiej połowie IX w.

na tyle potężne, aby całkowicie zlikwidować chazarską zwierzchność nad ple-
mionami słowiańskimi.

Do niezwykle istotnych wydarzeń, które wiązały się z dziejami Rusi i Cha-

zarii w X w., należały bez wątpienia wyprawy Rusów nad Morze Kaspijskie,
mające przede wszystkim grabieżczy charakter. Pierwszy z tych rajdów datuje się

jeszcze na lata 864-884, kolejne zostały przeprowadzone w latach 909, 910, 913-

914 i 943

. Szczególnie interesująca jest dla nas wyprawa, jaką przedsięwzięli

Rusowie w latach 913-914, zgromadziwszy do tego celu 500 okrętów, z których
każdy, według arabskiego geografa i historyka Al-Mas'udiego (zm. w 956 r.), miał
na pokładzie stu ludzi

. Podobnie, jak w czasie innych swoich rajdów, i tym razem

Rusowie poprosili króla chazarskiego

o pozwolenie na przepłynięcie (zapewne

Wołgą) przez terytorium Chazarii, obiecując jej władcy połowę łupów, które
zostaną zagrabione ludności wybrzeży Morza Kaspijskiego

. Otrzymawszy sto-

sowną zgodę, uczestnicy wyprawy przystąpili do realizacji swych zamierzeń. Po

kilku miesiącach grabieży, Rusowie posłali królowi chazarskiemu umówioną część
pieniędzy i zdobyczy. Wówczas muzułmanie, mieszkający w Chazarii, zwrócili

się do króla z prośbą o pozwolenie na wywarcie pomsty za swoich braci-muzuł-

manów zabitych przez drużyny ruskie. Władca nie mógł się sprzeciwić tym na-
ciskom, ale ostrzegł Rusów o grożącym im niebezpieczeństwie. Wojska muzuł-
mańskie (w tym wielu chrześcijan, mieszkających w Itilu) walczyły przez trzy
dni z oddziałami ruskimi, bitwa zakończyła się pogromem Rusów. Ustęp, doty-
czący wyprawy 913-914 r., kończy Al - Mas'udi znamiennymi słowami: „Od tego
roku Rusowie nie ponowili więcej tego, co opisaliśmy"

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 369. Wiatycze podlegali zwierzchnictwu kaganatu chazar-

skiego do około 965 r.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 370, 375-376; D. M. Dunlop, The historys. 238—240;

P. B. Golden, op. cit., vol. I, s. 80—81; A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 211—215.

Skazanija musul'manskich'pisatelej o Slovianach i russkich'(s 'poloviny VII veka do końca X

veka po R. Ch), sobral', perevel' i ob'jasnil' A. Ja. Garkavi, Sanktpeterburg 1870, s. 130-131.

Forma najwyższej władzy państwowej w kaganacie chazarskim podlegała, jak można są-

dzić, zmianom w ciągu kilku wieków istnienia tego państwa. Literatura arabska i perska
(Ibn Rosteh, Ibn Fadlán, który opisuje podróż poselstwa kalifa abbasydzkiego do kraju
Bułgarów Nadwołżańskich w 921-9X22 r., i Al-Mas'udi) dostarcza nam pewnych wzmia-

nek, dotyczących władzy zwierzchniej w Chazarii. W nauce wyrażono przypuszczenie, że

jeszcze w okresie wojen między kaganatem chazarskim a Kalifatem Arabskim (połowa

VII - koniec VIII wieku) kagan posiadał rzeczywistą, najwyższą władzę. Trudno ustalić,
kiedy ten stan rzeczy uległ zmianie. Dyskusyjne jest też, w jaki sposób doszło do odsunięcia
kagana od wpływu na bieg spraw w kraju. W każdym razie, w późniejszym okresie (tzn.
od IX w.) źródła przedstawiają go już tylko jako sakralną figurę uzależnioną od sprawują-
cego rzeczywistą władzę w państwie kagan bega (ewentualnie malika, czyli króla; w do-
stępnych przekazach występują różne określenia faktycznego władcy Chazarii). W związ-
ku z tym w literaturze naukowej wspomina się często o istnieniu w kaganacie chazarskim

dwuwładzy (diarchii). Por. na ten temat P. B. Golden, op. cit., vol. I, s. 98—100.

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

W 943 r. Rusowie, po uzyskaniu zgody Chazarów, przebyli terytorium ka-

ganatu i wypłynęli na Morze Kaspijskie

. Pojawiwszy się na Zakaukaziu, na-

jeźdźcy zdobyli ważne miasto - Berda. Na tym jednak ich sukcesy się skończy-

ły i byli zmuszeni wycofać się z zajętych terytoriów. Artamonov uważa, iż w dro-

dze powrotnej nie doszło do starć zbrojnych między Rusami a Chazarami

Wyprawy Rusów nad Morze Kaspijskie mają bogatą historiografię

. Jak-

kolwiek nie jest naszą intencją szczegółowe omawianie tego zagadnienia, nale-
ży zwrócić uwagę na kilka problemów z nim związanych. Ze źródeł, którymi
dysponujemy (np. Al-Mas'udi), wynika, iż drużyny ruskie przemieszczały się
przez terytorium chazarskie za wiedzą i zgodą króla Chazarii, co więcej - czy-
niąc mu obietnicę odstąpienia części łupów, które zostaną zagrabione w miastach
nadkaspijskich. Gdyby istotnie, jak twierdzi Artamonov, Chazarowie otwierali
Rusom drogę nad Morze Kaspijskie z lęku przed potęgą Rusi, a w dodatku -
wbrew swoim interesom handlowym, świadczyło by to o słabości kaganatu
w pierwszej połowie X w. Bezsilność Chazarii jawiłaby się tym wyraźniej (gdy-
by zgodzić się z poglądem badacza radzieckiego), że zarówno w 913 r., jak

i w 943 r. Chazarowie „mieli do czynienia nie z państwem ruskim, lecz z samo-
dzielną siłą wojenną która, nazywając się Rusią wyswobodziła się ze służby
księcia ruskiego"

. Zgadzając się z przytoczonym wyżej stwierdzeniem, nie

podzielam opinii uczonego radzieckiego, który skłonny jest upatrywać w wy-
prawach ruskich nad Morze Kaspijskie z 913-914 i 943 r. świadectwa na po-
twierdzenie swojej tezy, iż w X w. Chazaria nie była już na tyle silna, aby prze-

ciwstawić się Rusi

. Sądzę, że - w świetle dostępnych źródeł - pogląd ten nale-

ży odrzucić. Rusowie, mając do czynienia ze słabym kaganatem, nie prosiliby

jego władz o pozwolenie przejścia przez terytorium chazarskie, a tym bardziej

nie byliby skłonni ofiarować królowi części łupów, które zostaną zdobyte. Uwa-
żam, że w pierwszej połowie X w. Chazaria dysponowała wciąż potężną siłą
militarną (o czym niżej) i bez aprobaty jej władcy drużyny ruskie nie byłyby w

stanie przedrzeć się przez ziemie chazarskie w drodze nad Morze Kaspijskie. Wie-
dząc o tym, Rusowie zawierali - jak można przypuszczać - układy z królem Cha-
zarii, mówiące również o podziale przyszłej zdobyczy

Władze chazarskie nie zawsze jednak pozwalały Rusom na przejście przez

terytorium kaganatu. Mówi o tym wyraźnie wspomniany już król Józef: „Ja zaś

Skazanija musul'manskich' pisatelej..., s. 131.

Ibidem, s. 133.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 375-376.

Ibidem, s. 376.

A. R Novosel'cev, op. cit., s. 211—212.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 382—383.

Ibidem, s. 383.

Por. wspomniany powyżej przekaz Al-Mas'udiego, w: Skazanija..., s. 131.

Grzegorz Rostkowski

mieszkam przy ujściu rzeki, i nie dopuszczam Rusom, okrętami przybywającym,
przeprawiać się ku tamtym, i tak samo też nie dopuszczam, iżby nieprzyjaciele
ich lądem przybywający, w ich kraj się przeprawiali; i prowadzę z nimi ciężkie
wojny: albowiem gdybym im tego dopuścił, tedy cały kraj Izmaela aż do Bag-

dadu spustoszyliby"

. W świetle tego przekazu widać wyraźnie, że król chazar-

ski był zdecydowany trzymać Rusów z dala od wybrzeży Morza Kaspijskiego,

tocząc z nimi ciężkie walki. Istnieje prawdopodobieństwo, iż taka postawa władz

Chazarii wynikała z ich troski o stosunki handlowe i polityczne z krajami poło-
żonymi w basenie tego morza.

Tak więc w drugiej połowie IX w. układ sił w Europie Wschodniej za-

czął się zmieniać na niekorzyść Chazarów. Olegowi udało się rozciągnąć swoją
władzę na część plemion słowiańskich, spośród których Polanie, Siewierza-
nie i Radymicze pozostawali dotychczas pod zwierzchnictwem kaganatu cha-
zarskiego. Państwo ruskie z ośrodkiem w Kijowie stawało się ważnym czyn-
nikiem w tej części Europy. O ambicjach książąt kijowskich świadczy posłu-
giwanie się przez nich tytułem kagana, będące demonstracją niezależności od
Chazarów

. Ruś Kijowska zaczęła wyrastać na konkurenta Chazarii, potęgę,

której władze kaganatu nie mogły lekceważyć. Jednak jeszcze w połowie X w.
państwo chazarskie było na tyle silne, że próby agresji ze strony Rusi były

skazane na niepowodzenie. Drużyny ruskie, chcąc się przedostać nad Morze

Kaspijskie, musiały się starać o uprzednią zgodę władz chazarskich. Można
przypuszczać, iż w pierwszej połowie X w. między księstwem kijowskim
a Chazarią utrzymywała się równowaga sił. Dopiero Światosław poddał swoim
wpływom Wiatyczów (966 r.), k t ó r z y - j a k sądzę - dotychczas płacili daninę
Chazarom.

Warto zastanowić się nad relacjami, panującymi między Bułgarami Nadwoł-

żańskimi i Burtasami a kaganatem chazarskim w X w. Piszący w pierwszych
latach tego stulecia Ibn Rosteh stwierdza, iż Burtasowie podlegają królowi Cha-
zarów i wystawiają 10 tys. jeźdźców

. Nie mamy pewności, czy liczba ta (praw-

dopodobnie zawyżona) dotyczy całej jazdy Burtasów, czy też jej części, kiero-
wanej do walki na żądanie władców chazarskich. O ile niewiele można powie-
dzieć na temat stosunków między tym ludem a Chazarią, o tyle więcej jest

Odpowiedź króla Józefa, w: MPH, t. I, s. 76-77.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 366; A. N. Sacharov, op. cit., s. 195; Zob. P. Golden, The

Question of the Rus' Qaganate, „Archivum Euroasiae Medii Aevi" 1982, 2, s. 77—98.

T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny..., t. II, cz. II, s. 29. Ibn Rosteh

lokalizuje kraj Burtasów (ludu, jak sądził T. Lewicki, o mieszanym, fińsko-irańskim po-
chodzeniu) między terytorium Chazarów a ziemią Bułgarów Nadwołżańskich (ibidem,
s. 29). Na temat Burtasów por. także komentarz T. Lewickiego we wspomnianej tu edycji
fragmentów dzieła Ibn Rosteha (s. 65—70). Zob. również Słownik Starożytności Słowiań-

skich, t. I, Wrocław—Warszawa—Kraków 1961, s. 208-209, hasło „Burtasowie".

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

informacji, dotyczących Bułgarów Nadwołżańskich

. Ahmad ibn Fadlan, uczest-

niczący w podróży poselstwa kalifa Al-Muktadira (908-932) do kraju Bułgarów
w 921-922 r., napisał relację (Risala), która zawiera ważne informacje.

Wynika z nich, że wspomniana misja została wysłana na prośbę króla Buł-

garii, Zwrócił się on do kalifa m.in. o „zbudowanie twierdzy, w której obwaro-

wałby się przed królami, swymi przeciwnikami"

. W dalszym ciągu przekazu

Ibn Fadlana znajduje się wyjaśnienie, że owymi przeciwnikami byli Żydzi (czy-
li, w tym wypadku, Chazarowie). Dowiadujemy się, że król Bułgarii płaci wład-
cy Chazarii daninę w postaci jednej skórki sobola z każdego domu w jego kró-
lestwie. Syn królewski jest zakładnikiem u króla Chazarów, który nawet córkę
władcy Bułgarii zabrał do siebie przemocą. „I właśnie obawa przed królem Cha-
zarów skłoniła króla as-Sakaliba [tzn. władcę Bułgarii Nadwołżańskiej - przyp.

G, P.] [do tego], że napisał do sułtana, prosząc go, aby wybudował mu twier-

dzę" - tak kończy się interesujący nas fragment „Risali"

Z relacji Ibn Fadlana wynika jasno, że Bułgarzy Nadwołżańscy byli w dwu-

dziestych latach X w. podporządkowani kaganatowi chazarskiemu. Zwierzchnic-
two to było dla Bułgarów dość uciążliwe, a król Chazarii manifestował je w spo-
sób bezwzględny. Zapewne lud ten podejmował próby uwolnienia się z jarzma
chazarskiego, ale - jak widać - usiłowania zmierzające w kierunku emancypacji
spotykały się z szybką reakcją kaganatu. Wydaje się, iż zarówno Bułgarzy Nad-
wołżańscy, jak i Burtasowie pozostawali w sferze wpływów Chazarii aż do lat
sześćdziesiątych X w.

Jak już wspomniałem, kaganat chazarski i Bizancjum przez długi czas po-

zostawały w dobrych stosunkach. W obliczu wspólnego wroga, jakim był Kali-
fat Arabski, obie potęgi zdecydowane były utrzymywać sojusz. Gdy jednak
w IX w. zagrożenie ze strony Arabów znacznie się zmniejszyło, ujawniły się z całą
mocą sprzeczne interesy na Krymie i Kaukazie. Cesarstwo Bizantyńskie z uwa-
gą obserwowało niepowodzenia i straty terytorialne Chazarii, było zdecydowa-
ne tę sytuację wykorzystać. „Utraciwszy władzę nad stepami nadczarnomorski-
mi, Chazarowie stracili swoje dawniejsze znaczenie dla Bizancjum. Cesarstwo

Państwo określane w nauce jako Bułgaria Nadwołżańska (Kamska) powstało we wcze-

snym średniowieczu w dorzeczu dolnej Kamy i środkowej Wołgi. Wzmianki źródłowe o tym

tworze politycznym, w którego powstaniu najważniejszą rolę przypisuje się elementowi
protobułgarskiemu, pojawiają się dopiero w X w. O Bułgarii Nadwołżańskiej, zwłaszcza
w aspekcie jej kultury, zob. obszerne fragmenty studium E. Tryjarskiego w: tenże, Proto-
bułgarzy, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy,

Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczy ngowie..., s. 181—244. Por. także Słownik Starożytności
Słowiańskich..., t. I, s. 202—203, hasło Bułgarzy kamscy (Nadwołżańscy)".

Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. III, opracowali A. Kmietowicz, F. Kmieto-

wicz, T. Lewicki, Wrocław-Warszawa—Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 87.

Źródła arabskie..., t. III, s. 109.

A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 197 i 199.

Grzegorz Rostkowski

nie widziało już konieczności podtrzymywać z nimi przyjacielskie stosunki i zno-

sić ich władzę nad starymi greckimi posiadłościami na Krymie" - zauważa słusz-
nie Artamonov

. W miastach krymskich już w IX w. dochodziło do wystąpień

przeciwko Chazarom, co umiejętnie wykorzystywało Bizancjum, zdobywając

ośrodki miejskie i okręgi Krymu

. W pierwszej połowie X w., podczas walki

z Chazarami, cesarstwo posługiwało się siłami swoich sojuszników, których skła-
niało do napaści zbrojnych na kaganat

. W tym kontekście bardzo ważne są wia-

domości, które zawarł Konstantyn Porfirogeneta we wspomnianym już dziele De
administrando irnperio. Autor ten podaje, iż Oguzowie są zdolni walczyć z Cha-
zarami, ponieważ żyją w ich sąsiedztwie

. Podobnie Czarna Bułgaria może pro-

wadzić z Chazarami walkę

. Do innych ludów, zagrażających posiadłościom

kaganatu, należą Alanowie, którzy - według Konstantyna - mogą „grabić ich

[tzn. Chazarów, mieszkających w dziewięciu Klimatach, które sąsiadowały z Ala-

nią-przyp. G. R.] i wyrządzić wielkie straty i niedole Chazarom, ponieważ z tych
dziewięciu Klimatów pochodzi całe życie i obfitość Chazarii"

. Eksusiokrator

Alanii nie żyje w pokoju z Chazarami, ponieważ za bardziej odpowiednią uwa-
ża przyjaźń z basileusem. Gdy więc ci nie pragną zachować pokoju z cesarzem,
ten pierwszy może „bardzo im zaszkodzić, i czatując na drogach, i napadając na

idących bez straży przy przemarszach do Sarkelu, do Klimatów i do Chersonezu"

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 353.

Ibidem, s. 354. W początkach X w. państwo chazarskie utraciło kontrolę nad Krymem,

a do połowy tego stulecia Goci Krymscy i Klimaty powróciły pod władzę Bizancjum. Por.
D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europę 500-1453, London 1971,
s. 171; M. V. Levčenko, Očerkipo istorii russko-vizantijskich otnošenij, pod redakciej aka-
demika M. N. Tichomirova, Moskva 1956, s. 322.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 355-356.

K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii..., s. 50—51. Na temat Oguzów zob. przyp. 24 w niniej-

szym artykule. Al-Mas'udi pisze, że Oguzowie przechodzą zimą przez zamarzniętą Wołgę
i wkraczają do Chazarii. Niekiedy wychodzi im naprzeciw król chazarski. Interwencja króla

następuje wówczas, kiedy okazuje się, że ludzie chroniący tę część granicy są zbyt słabi,

aby powstrzymać Oguzów. Por. Skazanija..., s. 131.

K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s. 52-53. W nauce nie ma communis opinio na temat lokaliza-

cji Czarnej Bułgarii. Być może leżała ona między Dnieprem a Chazarią, ale wysunięto
i inne przypuszczenia. Por. K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s. 335, przyp. 1. Zob. również T. Le-

wicki, Bułgarzy Czarni, w: Słownik Starożytności Słowiańskich..., t. I, s. 202.

K. Bagrjanorodnyj, op. cit., s. 52—53. Alanowie, lud północnoirański, miał w omawianym

okresie swoje siedziby na Kaukazie (por. T. Lewicki, Alanowie, w: Słownik Starożytności
Słowiańskich, t. I..., s. 10—11; Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. I, wydał
i oprać. T. Lewicki, Wrocław—Kraków 1956, s. 37-38). Zob. także komentarze w: K. Ba-
grjanorodnyj, Ob upravlenii..., s. 332—333. Wspomniane tu Klimaty Chazarii, czyli okręgi

podporządkowane kaganatowi chazarskiemu, są przez badaczy różnie lokalizowane, np.
w rejonie północnego Kaukazu (por. ibidem, s. 333). Co do samego określenia „Klimaty"
zob. ibidem, s. 283.

Ibidem, s. 52—53. Tytuł „eksusiokrator" był używany przez Bizantyńczyków dla określe-

nia władcy obcego ludu. Por. ibidem, s. 332.

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

W ten sposób Chazarowie, obawiając się najazdu Alanów i nie mogąc walczyć
na dwóch frontach, są zmuszeni rezygnować z wypraw wojennych do Cherso-
nezu i Klimatów

. Powyższy fragment zdaje się wskazywać na to, że Alano wie,

którzy wcześniej podlegali władcy chazarskiemu, nie tylko uzyskali niepodle-

głość, lecz także byli na tyle silni, aby zagrażać terytoriom kaganatu, co skwa-

pliwie wykorzystywało Bizancjum dla realizacji swoich celów. Można jednak
wysunąć przypuszczenie, że Chazaria usiłowała to niebezpieczeństwo zneutrali-

zować i, być może, także w X w. czasowo podporządkowywała sobie Alanię. W

polityce cesarstwa wobec Bułgarów (Naddunajskich), Rusów i Węgrów dużą rolę

odgrywali natomiast Pieczyngowie związani przyjaźnią z basileusem

. Bizan-

cjum korzystało z ich usług, aby uniemożliwić Rusom i Węgrom napaści na swe

posiadłości

. Niewykluczone, że Pieczyngowie byli narzędziem, którym posłu-

giwało się cesarstwo także wobec Chazarii, Według Ibn Rosteha, Chazarowie

najeżdżali co roku na Pieczyngów

. Potwierdzają to wzmianki zawarte w dziele

Al-Gardiziego (XI w.) i w Hudud al-'Alam

. Źródła te każą nam sądzić, że Cha-

zarowie prowadzili z Pieczyngami systematyczną walkę

Wrogie stosunki z Bizancjum miały więc dla kaganatu chazarskiego bardzo

niekorzystne konsekwencje. Chazaria traciła na rzecz cesarstwa kolejne części
Krymu, na północnym Kaukazie zagrażały jej najazdy związanych z Bizancjum
Alanów. Co gorsza, przeciwko Chazarom wyprawiali się także Czarni Bułgarzy
i Oguzowie. Wszystko to powodowało, że państwo chazarskie znalazło się
w pierwszej połowie X w. w trudnym położeniu strategicznym i było zmuszone
angażować poważne siły wojskowe i duże zasoby finansowe w obronę swojego te-
rytorium. Moim zdaniem, musiało to być ważnym czynnikiem, który prowadził do
osłabienia kaganatu chazarskiego w ciągu pierwszych dziesiątków lat tego stulecia

Ibidem, s. 52—53.

M. I. Artamonov, Is torija..., s. 352.

Ibidem, s. 39.

T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s. 29.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 352.

Ibidem.

A. P. Novosel'cev i M. I. Artamonov zwracają uwagę na informacje zawarte w tzw. Ano-

nimie z Cambridge, a dotyczące konfliktu chazarsko-ruskiego w czasach panowania króla
Chazarii Józefa i cesarza bizantyńskiego Romana I Lekapenosa (920—944). Por. M. I. Ar-
tamonov, Istorija..., s. 356; A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 216—217. Datowanie i autor-
stwo tego przekazu nie zostało dotąd ostatecznie ustalone. Anonim z Cambridge jest dla
nas ciągle, mimo wysiłków badaczy, utworem, który zawiera informacje nie zawsze ja-
sne i możliwe do zweryfikowania. Brak tu miejsca na szersze rozważania w tym zakre-
sie. Na temat Anonimu z Cambridge por. także obszerne studium N. Golba i O. Pritsaka
w: N. Golb, O. Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, London 1982,
s. 75—156 (edycja tekstu tego źródła wraz z angielskim tłumaczeniem: ibidem s. 106-

121). Zob. również A. P. Novosel'cev, op. cit., s. 7-8, 216—218 (rosyjski przekład doko-

nany przez Novosel'ceva: ibidem, s. 216).

Grzegorz Rostkowski

Interesujące jest zagadnienie granic wspomnianego państwa w pierwszej

połowie X w. Król Józef opisuje te granice następująco: na północy państwo

obejmowało terytoria Burtasów, Bułgarów (Nadwołżańskich), Suwarów, Erzia,
Czeremisów, Wiatyczów, Siewierzan i Słowian. Na wschodzie jego obszar cią-
gnął się w kierunku Chorezmu do Hyrkanii, czyli południowowschodniego po-
brzeża Morza Kaspijskiego. Południowa granica Chazarii obejmowała Saman-
dar, dochodziła do Derbentu, a dalej ciągnęła się górami. Według Józefa, wszyst-
kie ludy i kraje w tych granicach płaciły Chazarom daninę i wchodziły w skład
kaganatu chazarskiego

. W nauce ustaliło się jednak przekonanie, że te infor-

macje nie są wiarygodne w odniesieniu do stanu faktycznego z połowy X w.
Zdaniem M. I. Artamonova, „Chazaria obejmowała właściwie trójkąt pomiędzy
dolnym Donem i deltą Wołgi od miejsca ich największego zbliżenia do Tereku
i przedgórza centralnej części Kaukazu, z wyjątkiem, widocznie, Przykubania

i wschodniego Przyazowia"

. Wymowa źródeł i ustalenia nauki wskazują że

w porównaniu do okresu wcześniejszego (VIII-IX w.) obszar kaganatu chazar-

skiego poważnie się zmniejszył.

Choć w niniejszym artykule główny nacisk kładłem na międzynarodowe

położenie Chazarii, wypada trochę miejsca poświęcić jej sytuacji wewnętrznej.
Nie pretenduję tutaj do wyczerpującego omówienia tej problematyki. Przedmio-
tem mojego zainteresowania będzie przede wszystkim rola kaganatu w handlu
międzynarodowym oraz znaczenie jego stolicy, Itilu, jako wielkiego ośrodka
politycznego i gospodarczego

Pisarze arabscy IX i X w. zwracają uwagę na uczestnictwo Chazarii w mię-

dzynarodowej wymianie handlowej. Żyjący w IX stuleciu Ibn Hurdadbeh, autor
„Kitab al-Masalik waT-Mamalik" (Księga dróg i królestw), informuje, że kupcy
ruscy, którzy przywożą skóry bobrów, czarnych lisów oraz miecze z najdalszych

krańców ziemi Saąlabija (czyli słowiańskiej) do Morza Rumijskiego (Śródziem-
nego), podróżują również Wołgą przechodząc przez Hamlih, miasto Chazarów,

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 385—386; Odpowiedź króla Józefa..., s. 76—77.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 393.

Pomijamy tu więc m.in. rozważania na temat Samandaru, ważnego chazarskiego ośrodka

miejskiego, który był położony w Północnym Dagestanie. W 1998 r. została opublikowa-
na monografia A. Nazmiego dotycząca stosunków handlowych między Arabami a Słowiana-
mi w okresie od IX do XI w. Niektóre partie tej pracy omawiają, na podstawie źródeł mu-
zułmańskich, rolę kaganatu chazarskiego w handlu między wschodem a zachodem oraz
północą a południem (por. A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs...,
s. 130-136, 138, 221—223). Na temat uczestnictwa Chazarii w międzynarodowej wymia-
nie handlowej zob. także T. Nagrodzka-Majchrzyk, Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Na-
grodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy..., s. 422^431.

T. Lewicki, Źródła arabskie..., 1.1, s. 77. O pobieraniu dziesięciny (cła) przez władcę Chaza-

rii pisze również Ibn al-Faqih, żyjący na przełomie IX i X w. (Por. T. Lewicki, Źródła arab-
skie do dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 28-29.

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

gdzie jego władca ściąga z nich dziesięcinę, i wypływają na Morze Gurgańskie
(Kaspijskie)

. Także kupcy żydowscy w swojej drodze z ziem słowiańskich do

Chin przechodzą przez wspomniane miasto Hamlih

Z kolei Ibn Rosteh wspomina o wywozie i sprzedaży Chazarom i Bułgarom

Słowian porwanych przez Rusów

. Natomiast piszący około 916-911 r. Ibn

Hauqal podaje: „Głównym pożywieniem Chazarów jest ryż i ryba; to zaś, co
wywozi się z ich kraju, miedź i skóry, to przywozi się do nich z kraju Rusów
i Bułgarów, dokładnie także skóry wydry, które wywozi się do różnych krajów

i [które - przyp. G. R.] są tylko w tych północnych rzekach, które [płyną - przyp.

G. R.] w kraju Bułgarów, Rusów i Kujabie"

. W innym fragmencie swego dzie-

ła (tzn. Księgi dróg i państw) pisarz ten zaznacza: „Napływ zaś handlu Rusów
był w Hazaranie [tzn. - we wschodniej części chazarskiej stolicy - przyp. G. i?.],
to się nie zmieniło; tam była duża część kupców, muzułmanów i towarów"

W świetle informacji zawartych w „Hudúd al-'Alam", Chazaria jawi się jako

kraj „bogaty, kwitnący, z wielkim dostatkiem"

. Autor tego dzieła dodaje, iż

„z niej [tzn. z Chazarii - przyp. G. i?.] pochodzi bydło rogate, owce i niezliczeni
niewolnicy"

. Sama Chazaria wytwarzała, jak się wydaje, niewiele towarów.

Wśród nich można wymienić: bydło, skóry, ryby i słynny chazarski rybi klej

W mojej opinni, nie można wykluczyć, iż kaganat eksportował także wyroby

swojego rzemiosła; jak wiadomo w stolicy państwa chazarskiego, Itilu, miesz-

kali rzemieślnicy.

Geograficzne położenie Chazarii było bardzo korzystne. Przez jej terytorium

od dawna przebiegał szlak, który łączył Azję z Europą

. Drogi handlowe, bie-

gnące z północy na południe oraz z zachodu na wschód, krzyżowały się na ob-
szarze państwa chazarskiego. Wykorzystując te sprzyjające warunki, Chazaro-
wie odgrywali dużą rolę w handlu międzynarodowym. Świadczą o tym wymow-

nie przytoczone wyżej przekazy źródłowe. Pośród towarów, które z Rusi i Bułgarii
Nadwołżańskiej przewożono przez Chazarię, można wymienić skóry, np. sobo-

li, gronostajów, popielic i innych zwierząt futerkowych oraz wosk, miód, bursz-
tyn; Ibn Hurdadbeh wspomina także o mieczach

. Do ważnych przedmiotów

handlu należy zaliczyć, opierając się na wzmiance Ibn Rosteha, niewolników,
których Rusowie sprzedawali w Itilu. Wspomniane towary docierały z Itilu do

T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. I, s. 77.

T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s. 41.

Skazanija..., s. 219.

Ibidem.

B. N. Zachoder, Kaspijski'j svod svedenij o vostočnoj Evropě. Gorgan i Povol'že v IX-Xvv.,

Moskva 1962, s. 167.

B. N. Zachoder, op. cit., s. 167—168.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 403.

Ibidem, s. 402; B.N. Zachoder, op. cit., s. 167.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 403; T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. I, s. 77.

Grzegorz Rostkowski

krajów Bliskiego Wschodu, Kaukazu i Bizancjum. Na północ posyłano wyroby
wschodniego rzemiosła i srebrne monety

Uczestnictwo Chazarii w międzynarodowym handlu przynosiło jej duże

korzyści. Jak widzieliśmy, kupcy przejeżdżający przez terytorium kaganatu, mu-

sieli płacić władcy chazarskiemu dziesięcinę. Opłaty celne stanowiły zapewne

bardzo ważną część budżetu państwa i jedno ze źródeł jego dobrobytu.

Głównym ośrodkiem politycznym i handlowym był w Chazarii Itil nad Wołgą.

T. Nagrodzka-Majchrzyk, która zajmowała się problematyką genezy miast u daw-
nych ludów tureckich, wysunęła przypuszczenie, że istniejąca tam początkowo

prowizoryczna orda kagana przekształciła się z czasem w osiedle typu trwałego,

„aby od IX w. w rezultacie dalszego rozwoju uzyskać w przekazach miano mia-
sta"

. Do czynników, które wpłynęły na rozwój miasta jako centrum tranzytowe-

go i dalekosiężnego handlu, autorka ta zalicza położenie geograficzne wspomnia-

nego ośrodka na przecięciu Wołgi, będącej naturalną drogą wodną, i szlaku lądo-
wego z południa na północ, który biegł wybrzeżem Morza Kaspijskiego

Najwcześniejsza wzmianka o stolicy Chazarów nad Wołgą jest zawarta w dziele

Ibn Rosteha

. Pisze on: „Stolicą ich [tzn. Chazarów - przyp. G. i?.] jest Sáďsin,

a w niej [lub: koło niej] znajduje się inne miasto zwane Hab-n.l.' lub H.?.?.!.'
Ludność [miejscowa] mieszka w zimie w tych miastach. Z początkiem wiosny
wyruszają oni na stepy, na których pozostają aż do nadejścia zimy. W tych dwóch

miastach mieszkają [również] muzułmanie, którzy posiadają meczety, imamów,
muezinów i szkoły koraniczne"

. O stolicy chazarskiej wspominają również inni

autorzy: Al-Gardizi, Al-Bekri (druga połowa XI w.), Ibn-Fadlan, Al-Istachri (około

połowy X w.), Ibn Hauqal, Al-Mas'údi, Al-Muqaddasi (pisał w latach 985-986)

oraz król Józef

. Wzmiankę o mieście nad Wołgą zawiera także „Hudud al-'Alam".

W świetle informacji podanych przez Ibn Fadlana, Al-Istachriego, Ibn Hauqala
i Al-Muqaddasiego, wspomniany ośrodek składał się z dwóch części: zachodniej
i wschodniej. W pierwszej z nich, zwanej Itilem, mieszkał król wraz ze swoim
dworem, w drugiej natomiast, określanej jako Hazarán, skupiał się cały handel
i produkcja rzemieślnicza. Tak np. Ibn Fadlan informuje: „Król Chazarów ma
ogromne miasto nad rzeką Atil [tzn. nad Wołgą - przyp. G. R.]. Składa się ono
z dwóch części, w jednej z nich [żyją] muzułmanie, a w drugiej - władca i jego
otoczenie"

. Nieco inaczej opisują stolicę chazarską król Józef i Al-Mas'udi; we-

M. L Artamonov, Istorija..., s. 403.

T. Nagrodzka-Majchrzyk, Geneza miast u dawnych ludów tureckich (VII-XIIw.), Wrocław-

- Warszawa—Kraków—Gdańsk 1978, s. 127.

T. Nagrodzka-Majchrzyk, Geneza miast..., s. 127.

A. J. Jakubovskij, K voprosu ob istoričeskoj topografii Itila i Bolgar v IX i X vekách, „So-

vě tskaj a Archeologija", t. 10, 1948, s. 255.

T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s. 29.

A. J. Jakubovskij, op. cit., s. 255—259.

Cytat w: T. Nagrodzka-Majchrzyk, Geneza miast..., s. 128.

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

dług nich miasto składało się z trzech części. Władca chazarski tak to przedsta-
wia: „mieszkam nad tą rzeką pod opieką bożą, i mam w królestwie mojem trzy
stolice: w jednej mieszka królowa ze swojemi niewiastami i rzezańcami; stolica
ta ma w swojej objętości 40 kwadratowych parasangów ze swojemi wsiami i przy-
siółkami, mieszkają w nich izraelici, izmaelici, chrześcijanie i inne narody różno-

języczne. Druga ze swojemi przynależytościami ma 8 kwadratowych parasan-

gów; w trzeciej zaś mieszkam ja sam z xiążętami, dworzanami i sługami, które
mi przynależą. Jest ona mała: obejmuje tylko trzy parasangi; środkiem jej płynie
rzeka, i mieszkamy w niej całą zimę "

. A. J. Jakubovskij, analizując dane za-

warte w tym źródle, doszedł do wniosku, że każda ze wspomnianych części Itilu
miała przypisane do siebie okręgi; te ostatnie „otrzymywały stamtąd swoją ad-
ministrację i dostarczały tam swoje daniny i inne rodzaje dochodów (podatki i po-
winności)"

W zachodniej części miasta rezydował dwór, tu też stacjonowało wojsko,

wschodnią natomiast zamieszkiwali kupcy i rzemieślnicy. Mieszkańcami Itilu
byli muzułmanie, chrześcijanie, Żydzi i poganie. Według Al-Mas'udiego i Al-

-Muqaddasiego w stolicy chazarskiej były osobne sądy dla każdej z tych grup

wyznaniowych

. Źródła zdają się wskazywać, że duże wpływy w tym mieście,

jak i w całym państwie, mieli muzułmanie. W świetle relacji Al-Mas'udiego

o wyprawie Rusów z 913-914 r., mogli oni wywierać naciski na władcę chazar-
skiego, byli więc grupą wpływową

Zarówno król Józef, jak i pisarze arabscy wspominają o tym, że ludność

zachodniej części Itilu spędzała w mieście tylko zimę. Wiosną udawano się
w step, powracając do stolicy przed nadejściem zimy

. Taki tryb życia był cha-

rakterystyczny dla seminomadów.

Warto poświęcić trochę miejsca innemu miastu, położonemu nad Morzem

Kaspijskim; Derbentowi, oraz interesującej koncepcji radzieckiego badacza
Lva N. Gumileva. W latach 562-571, na rozkaz króla Persji, Chosroesa I
Anuszirwana (531-579), został wzniesiony potężny mur, ciągnący się na długo-

ści 40 km od gór Kaukazu na zachodzie do Morza Kaspijskiego na wschodzie,

który osłaniał wspomniane miasto i drogę do Zakaukazia przed najazdami ko-
czowników północnokaukaskich. Wschodni, zniszczony obecnie koniec muru der-
benckiego schodzi do morza. Fakt ten wzbudził duże zainteresowanie pisarzy
arabskich już w X w. L. N. Gumilev, który w latach sześćdziesiątych naszego
stulecia przedsięwziął wiele ekspedycji naukowych do delty Wołgi i Tereku, prze-

prowadził podwodne badania, mające na celu ustalenie poziomu Morza Kaspij-

Odpowiedź króla Józefa..., $.11.

A. J. Jakubovskij, op. cit., s. 260.

Skazanija..., s. 129—130, 282.

Ibidem, s. 133.

Odpowiedź króla Józefa..., s. 77; T. Lewicki, op. cit., t. II, cz. II, s. 29.

Grzegorz Rostkowski

skiego w VI w., czyli w okresie, kiedy został zbudowany mur derbencki

. Na

ich podstawie badacz radziecki stwierdził, że w pierwszej połowie X stulecia na-
stąpiła transgresja Morza Kaspijskiego. „Do momentu przybycia arabskich geo-
grafów do Derbentu - zauważa Gumilev - fale jeszcze nie zdążyły zniszczyć

muru, choć zatopiły go na długości 300 m"

. Wspomniany badacz wysunął hi-

potezę, że w okresie od VI do XIII w. poziom wód Morza Kaspijskiego podno-

sił się dwa razy: w stuleciu X o 3 m., a w XIII-XIV w. - o 10 m. Podniesienie
się poziomu morza miało, jego zdaniem, związek ze zmianą kierunku ruchu cy-
klonów i, w konsekwencji, odbiło się na losach ludów europejskich i azjatyc-

kich, w tym - na położeniu Chazarii. W opinii Gumileva, w połowie X w. aż
dwie trzecie terytorium chazarskiego znalazło się pod wodą podczas gdy w tym

samym stuleciu wysychały stepy nadwołżańskie

. Argumenty przytoczone przez

tego autora pozwalają na przyjęcie powyższej hipotezy, choć nie jestem w sta-
nie ostatecznie jej zweryfikować. Z tego powodu w niniejszych rozważaniach
opieram się przede wszystkim na dostępnych przekazach źródeł pisanych.

Niewiele można powiedzieć o stosunkach społecznych i ekonomicznych

w Chazarii. M. I. Artamonov wyraził opinię, że ziemia w tym państwie należała
do arystokracji obszarniczej

. Jego zdaniem, w społeczeństwie chazarskim ist-

niały patriarchalno-feudalne zależności, obok nich zaś - eksploatacja niewolni-
ków

. Sądzę, że źródła są zbyt szczupłe, aby można było podjąć badania tej

problematyki i uzyskać zadowalające wyniki.

Istniały dwa źródła dochodów Chazarii: podatki zwykłe oraz dziesięcina,

która była pobierana od towarów przywożonych do kaganatu drogami lądowy-
mi, rzecznymi i morskimi

. Istotną rolę w budżecie państwa odgrywała danina

ściągana od plemion, będących pod zwierzchnictwem Chazarii. Cenne informa-

cje o wspomnianej daninie zachowała Powieść minionych lat. Według Artamo-
nova, wątpliwe jest, aby Chazarowie pobierali ją od Słowian w pieniądzu

W każdym razie, wraz ze zmniejszaniem się obszaru państwa, dochody płynące
z tej daniny nieuchronnie musiały się kurczyć.

Jak sądzę, w pierwszej połowie X w. Chazaria posiadała silną armię. Al-

-Mas'udi podkreśla, że z wyjątkiem króla chazarskiego nikt spośród królów
wschodu w tych krajach nie utrzymuje najemnego wojska

. W skład sił zbroj-

nych kaganatu wchodzili m.in. Turcy-muzułmanie (znani pod nazwą Arsii,

Ekspedycje te zostały w bardzo interesujący sposób opisane przez L. N. Gumileva (Otkry-

tie Chazarii...).

L. N. Gumilev, Otkrytie Chazarii..., s. 89.

Ibidem, s. 92 i 176.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 401.

Ibidem, s. 402.

Ibidem, s. 405; D. M. Dunlop, The history..., s. 232—233.

M. I. Artamonov, Istorija..., s. 405.

Skazanija..., s. 130.

Międzynarodowe i wewnętrzne położenie kaganatu chazarskiego

względnie - Larisii), Rusowie i Słowianie

. Ibn Rosteh informuje z kolei, że

król chazarski „nałożył na możnych i bogatych spomiędzy nich obowiązek do-

starczania jeźdźców, [w ilości] zależnej od ich majątku i stopnia ich zamożno-
ści"

100

. Ten sam autor przekazuje: „Sam Tśa [tzn. król, władca chazarski - przyp.

G. R] zajmuje się organizacją wyprawy i udaje się na swe ekspedycje wojenne

wraz ze swymi wojownikami. Posiadają oni piękny wygląd. Kiedy wyruszają
w jakąś stronę, wychodzą w pełnym uzbrojeniu, z chorągwiami, włóczniami,

[odziani] w mocne kolczugi. Tsa wyjeżdża na czele 10 000 jeźdźców, spośród

których jedni stanowią regularne wojsko będące na żołdzie, inni zaś należą do
tych [wojowników], których wystawili [dlań] jako powinność [wspomniani wy-
żej] bogacze"

101

. Dodam, że ludy podległe państwu chazarskiemu były obowią-

zane do pomocy wojennej. Można więc stwierdzić, że była to armia liczna i sil-
na, zdolna nie tylko do działań zaczepnych na terytorium wroga i do obrony
własnego państwa, lecz także potrafiąca sprostać trudnemu zadaniu, jakim było
utrzymanie w posłuszeństwie ludów podporządkowanych Chazarii.

Podsumowując rozważania zawarte w tym artykule, wyrażam opinię, że

kaganat chazarski, mimo pewnego osłabienia i uszczuplenia swojego obszaru,
był w pierwszej połowie X stulecia nadal ważnym czynnikiem w Europie
Wschodniej. Chazaria, dzięki bardzo dogodnemu położeniu geograficznemu,

czerpała duże zyski z ceł, które płacili kupcy, przechodzący przez jej terytorium.

Państwo to posiadało silną i dobrze uzbrojoną armię, dzięki czemu było w stanie
utrzymać swoją zwierzchność nad licznymi plemionami i ludami. Niekorzystnie

dla Chazarii zmieniła się natomiast sytuacja w bliższym i dalszym jej sąsiedz-
twie. Bizancjum stało się wrogiem państwa chazarskiego, stopniowo wypierając

je z Krymu i czyniąc wysiłki, aby skierować na kaganat najazdy Alanów, O gu-

zów i Czarnych Bułgarów. Wzrastało w potęgę księstwo kijowskie. Splot tych
niekorzystnych czynników mógł być przyczyną poważnego niebezpieczeństwa
dla egzystencji Chazarii w drugiej połowie X w.

Ibidem; M. I. Artamonov, Istorija..., s. 406.

100

T. Lewicki, Źródła arabskie..., t. II, cz. II, s. 29.

101

Ibidem, s. 29.

Grzegorz Rostkowski

Kaganat chazarski i jego sąsiedzi w pierwszej połowie X w. (wg M.

Artmonova)