1

[Zaznaczone

na czerwono

– Tyszka mówi, że będzie na egzaminie!]

S. Tyszka ([e-mail])

Metodologia badań społecznych

16.02.2012



E. Babbie: Podstawy badań społecznych; [Działalność badawcza człowieka a nauka]



Ch. Frankfort- Nachmias: Podstawy badan empirycznych;



S. Nowak: Metodologia badań społecznych; [Problematyka i metody badań]

W poszukiwaniu rzeczywistości
1.

Zwykła działalność badawcza człowieka:
a)

rozumowanie przyczynowo-skutkowe i probabilistyczne,

b) przewidywanie a rozumienie (deszcz, gonitwa koni) – szukamy prawidłowości.

2.

Tradycja (kumulatywny charakter).

3.

Autorytet (epidemiolog, przywódcy religijni/ polityczni).

4.

Błędy w badaniach:
a)

błędne obserwacje (ubiór, świadomość),

b) nieuprawnione uogólnienie (Marsz Niepodległości, reprezentatywna próba, replikacja),
c)

wybiórcza obserwacja (deszcz po bitwie, określić liczbę i rodzaj obserwacji),

d) nielogiczne rozumowanie („wyjątek potwierdzający regułę”, błąd hazardzisty).

Postawy nauk społecznych:



logika i obserwacja jako filary nauki,



trzy główne aspekty działalności nauk społecznych:
o

teorie,

o

gromadzenie danych,

o

analiza,



teoria zamiast filozofii i wiary (kapitalizm vs socjalizm; chrześcijaństwo vs buddyzm; wartości a kryteria),



prawidłowości społeczne,



zbiorowości zamiast jednostek,



język zmiennych, zmienne (logiczny zbiór wartości), wartości,



zmienne zależne i niezależne.

Dialektyka badań społecznych:



wyjaśnianie idiograficzne i nomotetyczne (np. egzamin),

o

w. idiograficzne – opis indywidualnych, konkretnych przedmiotów i zjawisk oraz wyjaśnianie genetyczne i przyczynowe ich
pojawienia się i funkcjonowania (konkretne),

o

w. nomotetyczne – zajmujące się prawidłowościami i związkami zachodzącymi między rzeczami, aby na ich podstawie dochodzić do
praw ogólnych i niezmiennych,



rozumowanie indukcyjne i dedukcyjne,
o

rozumowanie indukcyjne – od szczegółu do ogółu; rozpatrzenie wcześniejszych doświadczeń → wnioskowanie, która droga najlepsza,

o

rozumowanie dedukcyjne – od ogółu do szczegółu; weryfikacja ogólnych założeń, wyciąganie wniosków,



dane jakościowe i ilościowe (ujmowane liczbowo),



badania podstawowe i stosowane,

o

b. podstawowe – wiedza dla wiedzy (do powiększenia wiedzy),

o

b. stosowane – badania w celu użytkowym.

Co to jest nauka?



całokształt wiedzy osiąganej za pomocą metodologii naukowej (przykład astrologii, przesłanki metodologiczne dla odrzucenia
„nienaukowych” dziedzin wiedzy,



koncepcje wiedzy:
o

model oparty na autorytecie (– kto mówi? – czarownicy, mułłowie (Iran), królowie, naukowcy),

o

model oparty na wierze (– jak się dowiedzieliśmy? – autorytet ponadnaturalny, ceremoniał, rytuał, obrzęd; np. astrologia),

o

model racjonalny (– jakie widzimy różnice? – racjonalizm, reguły i metody logiki, tautologie – twierdzenia prawdziwe tylko na mocy
ich struktury logicznej).

Podstawowe założenia przyjmowane w nauce:
1.

Nauka jest uporządkowana (istnieją zawsze pewne struktury, schematy).

2.

Nauka jest poznawalna.

3.

Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny – odrzucenie przyczyn ponadnaturalnych.

4.

Nic nie jest dowiedzione samo w sobie – prawdziwość wiedzy naukowej musi zostać dowiedziona obiektywnie.

5.

Wiedza jest wyprowadzana z nabytego doświadczenia.

6.

Wiedza przewyższa ignorancję – założenie rozwoju postępu (można poprawiać rzeczywistość).

Cele nauk społecznych – wyjaśnianie, przewidywanie, rozumowanie.

1.

Wyjaśnianie naukowe – sytuacja, w której jedno zjawisko jest wyjaśniane za pomocą innego zjawiska przez odnoszenie się do praw
ogólnych:
a)

wyjaśnianie dedukcyjne – jest pewne;

2



wymaga:

o

uniwersalnych generalizacji,

o

ustalenia warunków, w jakich te generalizacje są prawdziwe,

o

zdarzenia, które ma zostać wyjaśnione,

o

reguł logiki formalnej,



(np. dlaczego obiekt rzucony w powietrze wraca – grawitacja).

b) Wyjaśnianie probabilistyczne (indukcyjne) – nie jest pewne;



nie jest oparte na prawdzie uniwersalnej – odwołuje się do uogólnień wyrażających:

o

arytmetyczny stosunek jednego zjawiska do drugiego (n procent z X=Y),

o

jest uogólnieniem wyrażającym określone tendencje skłonności (X ma skłonność do wywoływania Y),



(np. trudne warunki ekonomiczne prowadzą do wzrostu wydatków rządowych).

2.

Przewidywanie (logicznie proces odwrotny do wyjaśniania)
a)

jeżeli X powoduje Y, zaszło X, to można przewidzieć, że zajdzie Y,

b) jeżeli wiadomo, że program poszukiwania pracy przyczynia się do rozwiązania problemu bezrobocia, to można przewidywać, że stopa

bezrobocia spadnie,

c)

założenie, że prawa i generalizacje są rozpoznawalne i prawdziwe,

d) przewidywania może okazać się nietrafne, gdy:



prawo lub generalizacje nie są prawdziwe,



przyczyny (warunki poprzedzające) zostały źle zinterpretowane (mylnie potraktowane jako sprzyjające).

Rozumienie:



tradycja Verstehen (empatia, „stawanie na miejscu badanych”. Rozdzielenie nauk przyrodniczych ze względu na przedmiot = różne
metody); to szczególnie podkreślił



rozumienie predyktywne (tzw. empiryzm logiczny, można te same reguły metodologiczne, rozumienie oparte na empatii może prowadzić
do odkryć, ale trzeba je zweryfikować obserwacjami empirycznymi).

Rola metodologii

Metodologia dostarcza:



reguły komunikowania,



wnioskowania,



intersubiektywności.



metodologia nauk to system jasno określonych reguł, do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy; system wciąż
ulepszany, samokorygujący,



metodologia dostarcza reguł komunikowania – ułatwia komunikowanie badaczy, których łączy wspólne doświadczenie; ujawnianie reguł
sprawia, że jest publicznie dostępna, tworzy się podstawa do powtarzania badań (replikacji) i konstruktywnej krytyki,



metodologia dostarcza reguł wnioskowania – obserwacje empiryczne nie „mówią same za siebie” – muszą być uporządkowane i powiązane
w logiczną strukturę; głównym narzędziem podejścia naukowego jest logika – system reguł wnioskowania pozwalających na rzetelne
wyprowadzanie wniosków zaobserwowanych faktów (biologia, antropologia...),



metodologia dostarcza reguł intersubiektywności – wyjaśnia akceptowalne kryteria empirycznej obiektywności (prawdy) oraz metody i
techniki jej weryfikacji,

intersubiektywność – wymiana informacji wśród naukowców dotyczących wyników obserwacji faktów; jest niezbędna, ponieważ
samo myślenie logiczne nie gwarantuje empirycznej obiektywności (logika zajmuje się trafnym wnioskowaniem; aby
zweryfikować prawdziwość, trzeba odwołać się do dowodów empirycznych).

Rewolucja naukowa (Thomas Kuhn – rozpoznanie teorii dominujących w danym okresie historycznym; paradygmat – na tyle atrakcyjny, że
mogą powstawać na jego bazie różne szkoły):



nauka normalna (polega na rutynowej weryfikacji teorii dominującej w danym czasie) a nauka rewolucyjna (przełamanie
paradygmatu, nagły rozwój przeciwnego paradygmatu),



nauka rewolucyjna,



logika odkrycia?

Popper nie zgodził się tezami Kuhna; twierdził, że istnieją społeczeństwa otwarte, w których następuje ciągła rewolucja, więc nie ma chwili na
utrwalenie się jakiejś koncepcji.
Kontekst odkrycia – nie ograniczony przez metodologię; twórczość, inspiracja – ważne czynniki w nauce na poziomie odkryć.

Podstawowe etapy procesu badawczego:

→

problem

→

↑

↓

uogólnienie

(generalizowanie)

hipotezy

↑

TEORIA

↓

analiza danych

plan badawczy

↑

↓

zbieranie danych

←

Pomiar

Sposoby definiowania nauki

3

Definiowanie poprzez przeciwstawienie:
a)

model naukowy przeciwstawia się modelowi opartemu na wierze, wiedzy potocznej, autorytecie; każdy uczestnik życia społecznego
posiada zasób o funkcjonowaniu w danym społeczeństwie,

b) wiedza naukowa – wiedza o życiu społecznym jest obiektywna (zgodna w danym momencie sytuacja z kryterium prawdy),
c)

rożne kryteria prawdy:



tradycyjna koncepcja prawdy (korespondencyjna) – wiedza, której prawdziwość jest ustalona poprzez relacje tej wiedzy z
rzeczywistością,



koncepcja konsensualno- koherencyjna – prawdziwa jest wiedza, z którą będą się zgadzać, kryteria stworzone przez badaczy.

Cechy wiedzy naukowej



ogólna,



o abstrakcyjnym charakterze,



sądy odnoszące się do szerokiej klasy zjawisk,



formułowana w języku treści pojęciowych (Ossowski),



posługuje się językiem w sposób ścisły,



oparta na badaniach empirycznych,



empirycznie uzasadniona w stopniu wystarczającym,



środowisko naukowe określa kryterium wystarczającego uzasadnienia,



uporządkowana wewnętrznie w spójne systemy twierdzeń – teorie.

Definiowanie poprzez podanie cech strukturalnych:
a)

nauka jako ogół czynności wykonywanych przez uczonych,

b) wytwór czynności uczonych (teorie, wyniki badań) można patrzeć z różnych perspektyw),
c)

różne punkty widzenia rzemiosła:



historyczny – rola badacza na przestrzeni lat,



organizacyjny – jaka jest organizacja instytutów badawczych,



psychologiczny – kiedy rozpatruje się od strony psychologicznego postępowania badaczy,



socjologiczny – kiedy rozpatruje się stosunki między nauką a innymi sferami życia społecznego,



metodologiczny – metoda nauki wyróżnia pewne typy czynności, które są wykonywane w pracy naukowej i poddaje się je
szczegółowej analizie; dzięki temu wiemy, jakie to czynności; zajmujemy się formułowaniem, testowaniem hipotez, w jaki sposób
uzasadnia się twierdzenia.

Podział metodologii:



pragmatyczna – zajmuje się czynnościami poznawczymi uczonych,



apragmatyczna – zajmująca się wytworami czynności uczonych, najczęściej uprawiana przez logików,



ogólna – skupiona na fakcie czynności, które są charakterystyczne dla różnych dyscyplin, dla całej nauki,



szczegółowa – odnosi się do czynności charakterystycznych dla wykorzystania tych dyscyplin.

Nauki dzielimy na :



formalne – świat form – matematyka, logika,



realne – te, które badają rzeczywistość materialną, która jest dostępna empirycznemu doświadczeniu.

Wyróżniamy:



nauki przyrodnicze – świat przyrody,



nauki humanistyczne – świat człowieka.

Metodologia:
1.

opisowa – przedstawienie faktycznie prowadzonych badań,

2.

normatywna – która mówi o tym, jak powinno się postępować, pokazuje postulowany przebieg badań.

Jakie zadania stawia się przed naukami społecznymi:



tworzenie teorii,



dostarczanie wiedzy opisowej i normatywnej, sposobów realizacji celów,



dostarczy wiedzy o rzeczywistym społeczeństwie przeciętnemu obywatelowi.

Wyniki badań będą pełniły funkcje:



naukową,



praktyczno- użytkową,



humanistyczno- obywatelską.

23.02.2012

Rodzaje badań i ich zastosowania

Rodzaje badań:



eksperyment;



sondaż;

4



metoda panelowa;



monografia/ badania terenowe;



badania ewaluacyjne.

Eksperyment:



najpotężniejsza obok abstrakcji teoretycznej, dźwignia rozwoju nowoczesnych nauk przyrodniczych;



fizyka (Galileusz), chemia (Lavoisier, teoria tlenowa), nauki biologiczne (C. Bernard, „medycyna eksperymentalna”);



mit o eksperymencie – (badanie pozytywne wartościowanie metody i lekceważenie innych, np. opór przeciw biologicznej teorii Darwina);
teoria Oparina – życie powstało samorzutnie ze związków nieorganicznych;



nauki społeczne – Faraon Psammetych (VII w. p. n. e.); teoretycznie Laplace 1814, John Stuart Mill 1843, psychologia – efekt facylitacji
społecznej, coacting groups, face-to-face groups, mikrosocjologia, Kurt Lewin, makrosocjologia (Sułek – eksperyment niewłaściwy w
badaniach makrosocjologicznych; koncepcja społeczeństwa eksperymentującego Skinnera – eliminacja rozwiązań wadliwych).

Sondaż:



sondaż polega na bezpośrednim kontakcie z osobami bądź też próbą osób, których cechy, zachowanie bądź postawy są istotne z punktu
widzenia specyficznego problemu badawczego;



rodzaje badań zbiorowości:

o

sondaże opinii publicznej, całe społeczeństwo;

o

poszczególne grupy (farmerzy, gospodynie domowe, itp.);

o

podstawą wyboru próby mogą być cechy czysto demograficzne;

o

procedura „dwukrotnego doboru próby” (np. „pochodzenie niemieckie”);

o

zbiorowości niewielkie (elity polityczne, prawodawcy);



typy badań:

o

sondaże jednorazowe na próbie nieważonej;

o

sondaże jednorazowe na probie ważonej (pewne podgrupy nadreprezentowane);

o

sondaże na próbach kontrastowych (wybieranie prób z grup reprezentujących skrajne cechy, podgrupy różne ze względu na
intensywność badanej zmiennej);

o

sondaże powtarzane (badanie trendów zmiany);

o

wywiady przeprowadzane kilkakrotnie z tymi samymi respondentami;



rodzaje danych:

o

dane osobiste (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, przynależność grupowa);

o

dane o środowisku respondenta (warunki życia);

o

dane o zachowaniu (np. tendencje do oszczędzania);

o

dane dotyczące posiadanych opinii, postaw, motywów i oczekiwań;



rodzaje analizy:

o

badanie związków postaw z zachowaniami (zadowolenie/ niezadowolenie z poziomu bibliotek);

o

badanie motywacji (dlaczego ludzie podjęli określone działania);

o

przewidywanie przyszłych zdarzeń i zachowań;



etapy w pracy badań:

o

zadania ogólne,

o

bliższa precyzacja zadań,

o

próba,

o

kwestionariusz,

o

praca w terenie,

o

analiza treści,

o

plan analiz statystycznych,

o

obliczenia maszynowe,

o

analiza danych i pisanie sprawozdania.

Metoda panelowa:



metoda wielokrotnego wywiadu (panel method) – polega na wybraniu próbki jednostek mających reprezentować badaną populację oraz na
przeprowadzeniu z tymi ostatnimi w dwóch lub więcej różnych momentach czasu wywiadów na temat rozpatrywanych problemów;



wykorzystuje się często dla określenia trendów w upodobaniach konsumenckich, w nawykach do czytelnictwa i słuchania radia oraz
czasem dla zebrania danych na temat postaw i opinii; szczególnie przydatna przy krótkoterminowych zmianach w postawach i
zachowaniach;



trzy zasadnicze pytania dla studiów nad przemianami społecznymi:

o

jaka była rola bodźca w wywoływaniu zmiany?

o

jakie warunki różnicują zmiany w postawach i zachowaniu różnych grup ludności?

o

jak oddziałują na siebie wzajemne postawy i zachowania występujące równocześnie?



metoda panelowa pozwala dzięki specjalnym metodom analizy dać odpowiedzi na te pytania, których nie da się uzyskać bezpośrednio z
jednorazowych sondaży, ponieważ:

o

można zidentyfikować jednostki, których własności uległy zmianie;

o

umożliwia analizę przepływów (turnover) osób z jednej kategorii do drugiej;

o

szereg wskaźników, które można skonstruować tylko metodą wielokrotnych wywiadów, np. czy ktoś jest stały w swoich
postawach, czy nie?



rola bodźca w wywoływaniu zmiany:

5

o

skutki wydarzenia lub bodźca – informacja o postawie przed i po i określenie oddziaływania bodźca w drugim wywiadzie:

 bodźce pojedyncze – Gentelmen's Agreement 1947 a stopień antysemityzmu wśród białych chrześcijan w Baltimore;
 bodźce złożone – zainteresowanie sprawami międzynarodowymi i ONZ (interesuje nas szereg bodźców);
 bodźce sprzeczne – Republikanie i Demokraci, zamiary a rzeczywiste głosowanie pod wpływem poglądów politycznych

przyjaciół;



warunki wywołujące zmiany różnicujące:

o

nie wszyscy zachowują się jednakowo pod wpływem takich samych bodźców – ważne zrozumienie warunków, w których
zachodzą różnicujące zmiany w postawie lub zachowaniu np. społeczna ruchliwość w armii amerykańskiej (poziom konformizmu
a promocja na wyższy stopień);



wzajemne występowanie występujących jednocześnie postaw i zachowań:

o

badacz ma często do czynienia z wynikami, w których związek przyczynowy między dwoma skorelowanymi zmiennymi nie
tylko nie jest jednoznaczny, ale gdzie owe dwie zmienne mogą wpływać na siebie nawzajem (np. pozytywna korelacja między
czytaniem ogłoszenia w gazecie a kupnem reklamowego towaru) – w jakim stopniu jest to skutek a w jakiej części zależność
pozorna?



problemy techniczne:

o

problem rekrutacji uczestników;

o

zniekształcenie psychologiczne;

o

ubytki wewnątrz panelu;

o

świadomość problemów (wielokrotny udział w wywiadach osób zwiększa ich świadomość problemu).

Badania terenowe (Babbie skupia się tu głównie na badaniach jakościowych):



podejście monograficzne (case study method) – nagany i pochwały – polega na specjalnym sposobie organizowania danych społecznych,
tak aby podkreślić jednolity charakter badanego układu społecznego (ale nie jednostka „niepowtarzalna”) – jednostki niepowtarzalne
eliminowane, bo nie można ich wytłumaczyć;



badania terenowe (field studies) a sondaże (surveys) – zasięg i głębokość (sondaże – szerszy zasięg, badania terenowe – głębszy charakter
badania):

o

cel: wyniki reprezentatywne dla jakiejś zbiorowości czy uchwycenie dokładnego obrazu procesów raczej niż typowość;

o

pojedyncza społeczność lub grupa w kategoriach struktury, obserwacja efektów końcowych zależności i procesów czy bardziej
bezpośrednia obserwacja i mierzenie (np. robotnicy a kierownictwo przedsiębiorstwa);



rodzaje badań terenowych:

stopień zastosowania metod pomiaru (podejście antropologiczne a ilościowe):
o

Malinowski – najmniejszy stopień wykorzystania metod ilościowych,

o

Lyndowie,

o

Schanck,

o

Newcomb – ilościowe metody wykorzystane w najwyższym stopniu;



dostosowane do procesów i tematów, które nie są łatwo przekładane na analizy ilościowe, które najlepiej badać w naturalnym środowisku i
które zmieniają się w czasie;



obserwacja, przetwarzanie danych i analiza są przeplatającymi się cyklicznymi procesami (brak kontinuum);



w porównaniu z sondażami i eksperymentami badania terenowe cechuje większa trafność i mniejsza rzetelność;



specyfika ról przyjmowanych przez badacza (jako obserwator z zewnątrz bądź jako uczestnik) i bliskości vs. dystansu wobec podmiotów;



role badacza – kategoria uczestnictwa w badanych procesach społecznych:

o

peryferyjne,

o

aktywne,

o

pełne;



techniki:

o

obserwacja,

o

wywiad jakościowy,

o

grupy focusowe,

o

analiza danych zastanych;



badania terenowe – podstawowe cechy:

o

spersonalizowany charakter;

o

wieloczynnikowe;

o

długotrwałe zaangażowanie badacza;

o

charakter indukcyjny;

o

relacje badacza z badanymi: problem reaktywności – relacje badacza z badanymi;

o

holistyczna;



tematy odpowiednie:

o

działania zwyczajowe,

o

epizody (rozwód, przestępstwo, choroba),

o

spotkania (interakcje),

o

role,

o

związki (relacje międzyludzkie),

o

grupy,

o

organizacje,

o

miejsca zamieszkania (wsie, „getta”, społeczności sąsiedzkie),

o

światy społeczne (wspólnoty zainteresowań),

o

style życia lub subkultury.

6

Badania ewaluacyjne:



forma stosowanych badań społecznych;



wyróżnione ze względu na cel, a nie na metodę;



cel:

ocena

(ewaluacja)

wpływu

podejmowanych

działań

(interwencji)

społecznych

(np. nowe metody nauczania, innowacje w zasadach zwolnień warunkowych);



wykorzystywane różne metody (sondaże, eksperymenty, ale tez jakościowe metody: wywiad pogłębiony, obserwacja terenowa);



tematy właściwe dla badań ewaluacyjnych:

o

konsekwencje liberalizacji prawa dotyczącego używania marihuany;

o

czy wypłata odszkodowań komunikacyjnych bez orzekania o winie rzeczywiście prowadzi do obniżenia składek na polisy?



typy badań:

o

badanie szacowania potrzeb – w celu określenia występujących problemów lub ich skali (zazwyczaj wśród pewnego segmentu
populacji np. wśród osób starszych);

o

badanie kosztów i korzyści – pozwala stwierdzić czy rezultaty programu mogą być oceniane poprzez poniesione wydatki
(finansowe i inne);

o

monitoring – dostarcza stałego strumienia informacji (np. o wskaźnikach przestępczości, pojawieniu się epidemii);

o

ewaluacja programów – w celu określenia, czy pewna interwencja społeczna przynosi zakładane rezultaty;



sformułowanie problemu:

o

co jest zakładanym rezultatem nowego programu?

o

cel programu: studenci osiągną głębokie i autentyczne rozumienie matematyki;

o

określenie kategorii sukcesu i porażki;

o

problem pomiaru: precyzyjne zdefiniowanie zmiennej reakcji (głęboki i autentyczne rozumienie, spadek uprzedzeń, wzrost
harmonii małżeńskiej);



ewaluator musi:

o

starannie określić wyniki;

o

dokonać pomiaru kontekstu eksperymentu;

o

określić badaną interwencję i grupę docelową, do której jest skierowana;

o

oszacować stosunek kosztów i korzyści danej interakcji.

01.03.2012

Podstawowe pojęcia i elementy procesu badawczego.

Badanie – podstawowe pojęcia

Pojęcia:



pojęcie jest abstrakcją, symbolem, reprezentacją obiektu, jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego;



„status społeczny”, „rola”, „władza”, „biurokracja”, „względna deprywacja”, „kohorta”;



nauka bierze swój początek od stworzenia pojęć opisujących świat empiryczny i rozwija się, łącząc te pojęcia w system empiryczny;



cztery funkcje pojęć:
(1) dostarczają wspólnego języka pozwalającego naukowcom komunikować się między sobą (a fałszywa konkretyzacja);
(2) dają naukowcom perspektywę – sposób patrzenia na zjawiska;
(3) pozwalają naukowcom klasyfikować własne doświadczenia i je uogólniać;
(4) są składnikami teorii – definiują treść i własności teorii

(władza i legitymizacja → teoria rządzenia,
podaż i popyt→ t. ekonomiczna,
indywidualizm i protestantyzm → t. samobójstw Durkheima).

Definicje:



pojęcia muszą być wyraźne, precyzyjne i powszechnie akceptowane;



definicje pojęciowe – opisują pojęcia poprzez odwołanie się do innych pojęć:
o

terminy pierwotne (np. kolor, dźwięk, zapach, smak);

o

definicje ostensywne (np. gniew, łatwo obserwowalne zachowania);

o

terminy pochodne („jednostka”, „interakcja”, „systematycznie” → „grupa”);

o

ani prawdziwe ani fałszywe, ale użyteczne lub nieużyteczne);



definicje pojęciowe – cechy:
o

powinny wskazywać unikatowe własności lub jakości;

o

nie powinny mieć kołowego charakteru (np. biurokracja);

o

formułowana w sposób twierdzący (np. inteligencja nie ma wagi);

o

wyraźne terminy (np. konserwatywny);



definicje operacyjne – wyposażają pojęcia w odniesienia empiryczne; opisują zbiór procedur, które powinien przeprowadzić badacz w celu
ustalenie przejawów zjawiska opisywanego przez dane pojęcie; naukowcy wymagają wykorzystania definicji operacyjnych wówczas, gdy
zjawiska nie można bezpośrednio obserwować (np. władza, inteligencja, satysfakcja);



przejście

od

poziomu

pojęciowego

do

poziomu

obserwacji

(wykres)

poziom teorii (poziom pojęciowy → pojęcia składowe → definicje pojęciowe) → poziom badań (definicje operacyjne → poziom
obserwacji);



przejście z poziomu pojęciowego do obserwacyjnego – problemy:
o

problem odpowiedniości (zgodności) – definicje pojęciowe a operacyjne a odzwierciedlenie (np. inteligencja, „zdolność do
abstrakcyjnego myślenia”, test inteligencji) → konieczność doskonalenia definicji operacyjnych;

o

znaczenie teoretyczne – co, kiedy pojęć nie można zdefiniować operacyjnie? (np. ego, podświadomość, interes publiczny); jedno

7

stanowisko – niemożność weryfikacji intersubiektywnej oznacza, że nie powinny być stosowane; ale pojęcia można oceniać w
kontekście teorii, w której się pojawiły (uzyskują znaczenie empiryczne w ramach teorii).

Teorie:



czym jest teoria?
o

każdy rodzaj konceptualizacji, nie- obserwacja (np. władza, status społeczny, biurokracja);

o

historia idei;

o

system logiczno- dedukcyjny – zbiór pojęć, z którego można wyprowadzić twierdzenia;



Czym teorie nie są?
o

teoria a „praktyka”;

o

teoria i „filozofia” (filozofia moralności formułująca sądy wartościujące);



cztery poziomy teorii:
o

systemy klasyfikacyjne ad hoc – arbitralne kategorie dla uporządkowania i zbierania obserwacji;

o

taksonomie – systemy kategorii, takie, że można opisać związki (Parsons), dwie funkcje;

o

struktury pojęciowe (kategorie deskryptywne wbudowane w strukturę twierdzeń);

o

systemy teoretyczne – taksonomie i struktury pojęciowe dostarczające opisów, wyjaśnień i predykacji; twierdzenia powiązane tak, że
można wyprowadzić jedne z drugich (np. Durkheim);



teorie aksjomatyczne:
o

aksjomaty to nietestowalne twierdzenia czy założenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, że są prawdziwe;
aksjomaty opisują bezpośrednie zależności przyczynowe między dwoma pojęciami; zależności te mają tak podstawowy charakter, że
nie wymagają dalszych dowodów empirycznych (np. zakłada się, że aksjomaty przyjmowane w geometrii są prawdziwe bez względu
na to, czy odnoszą się do świata empirycznego, czy nie).

Modele:



modelem w naukach społecznych jest abstrakcyjne przedstawienie rzeczywistości w taki sposób, aby uporządkować i uprościć nasze
spojrzenie na daną rzeczywistość poprzez odtworzenie jej podstawowych cech charakterystycznych.

Teoria, model i badania empiryczne:



nauki społeczne jako dyscypliny naukowe opierają się na dwóch podstawowych elementach: teoriach i badaniach empirycznych;



teoria przed badaniami – Karl Popper;



badania przed teoria – Robert Merton;



stanowisko pośrednie – Ernest Nagel;
wariancja – w statystyce klasyczna miara zmienności; intuicyjnie utożsamiana ze zróżnicowaniem zbiorowości; jest średnią arytmetyczną
kwadratów odchyleń (różnic) poszczególnych wartości cechy od wartości oczekiwanej.

Podstawowe elementy procesu badawczego
Problemy badawcze:



np. Kto rządzi Polską? Jakie czynniki zachęcają do oszczędzania energii? W jai sposób można zmniejszyć inflację?



nie wszystko można badać empirycznie;



można badać przyczyny preferencji czy wierzeń subiektywnych;



potrzeba jasnego i dokładnego sformułowania;



jednostki analizy – określenie jakie są podstawowe elementy badanego zjawiska (np. osoby a grupy w badaniu „przetrwania”);



dwa rodzaje błędów dotyczących jednostek analizy:
o

błąd ekologizmu – wyprowadzanie wniosków o jednostkach bezpośrednio z wyników otrzymywanych dla grup, społeczeństw, czy
narodów;

o

błąd indywidualizmu – wyprowadzanie wniosków o grupach, społeczeństwach czy narodach bezpośrednio z danych dotyczących
zachowań jednostek.

Zmienne:



problemy badawcze są zawsze formułowane dzięki wykorzystaniu pojęć (pojęcia są abstrakcjami odzwierciedlającymi zjawiska
empiryczne);



aby przejść z poziomu pojęciowego na poziom empiryczny pojęcia muszą być przekształcone w zmienne;



w postaci zmiennych pojęcia są uwzględniane w hipotezach badawczych;



pojęcia są przekształcane w zmienne poprzez ich zmianę w zbiór wartości;



zmienna to właściwość empiryczna, która ma dwie (zmienna dychotomiczna) lub więcej wartości (np. klasa społeczna, oczekiwania);



zmienne zależne i niezależne:

o

te, które chcemy wyjaśnić i te, za pomocą których wyjaśniamy (powodują zmiany wartości zmiennych zależnych);

o

przykład: im wyższa klasa społeczna, tym aktywniej uczestniczy w życiu społecznym;

o

możliwe na odwrót: jedna ze zmiennych wyjaśniających zróżnicowanie klas społecznych – udział w życiu społecznym;

o

złożoność zjawisk społecznych i wielość zmiennych powiązanych;



zmienne kontrolne:

o

takie, za pomocą których sprawdzamy, że związek pomiędzy zmiennymi jest pozorny;

o

związek pozorny to taki, który można wyjaśnić za pomocą zmiennych innych niż uwzględnionych w hipotezie badawczej;

→ np.:

ilość wozów strażackich

(zmienna kontrolna)

wielkość strat → (zależność pozorna) → wielkość pożaru



zmienne ciągłe i zmienne dyskretne:

8

o

zmienna ciągła nie ma a priori określonej najmniejszej jednostki (np. długość);

o

zmienne dyskretne mają swoją minimalną jednostkę (np. pieniądz, liczba dzieci w rodzinie).

Związki:



wyjaśnienie i przewidywanie naukowe polega na określaniu relacji pomiędzy wyjaśnianym zjawiskiem (zmienna zależna) a innymi
zjawiskami (zmienne niezależne) za pomocą ogólnych praw czy teorii;



zmiana wartości jednej zmiennej powoduje zmianę wartości drugiej zmiennej – współzmienność (kowariancja);



dwa rodzaje związków:
o

kierunek – związek dodatni i związek ujemny;

o

siła związku – zakres w jakim zmienne współzmieniają się dodatnio lub ujemnie:


związek doskonały (idealny – wartość zmiennej niezależnej (jedna lub więcej) dokładnie wyznaczona wartością zmiennej
zależnej – niewiele odchyleń);



związek zerowy – brak współzmienności.

Hipotezy:



można wyprowadzać dedukcyjnie z teorii lub indukcyjnie na podstawie obserwacji;



problemy to ogólne pytania dotyczące związków między zmiennymi;



hipoteza to proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze; jest ona wyrażona w postaci jasno określonego
związku między zmienną zależną i niezależną;



cechy charakterystyczne hipotez badawczych:

o

hipotezy muszą być jasno sformułowane – badacz musi zdefiniować pojęciowo i operacyjnie wszystkie zmienne;

o

hipotezy są konkretne – badacz określa, jakie są oczekiwane związki między zmiennymi w terminach kierunku (dodatni lub
ujemny) i warunków, w jakich dany związek będzie zachodził;

o

hipotezy są sprawdzalne za pomocą dostępnych metod – ocena hipotezy zależy od tego, czy istnieją odpowiednie metody
pozwalające na jej przetestowanie;

o

hipotezy naukowe są pozbawione elementów wartościujących – ponieważ badania w naukach społecznych dzieją się w
społecznym otoczeniu; badacz musi być świadomy własnej stronniczości i musi ją ujawniać.

08.03.2012


Paradygmat
Wprowadzenie:



nietypowe „sondaże” w USA a logiczne wyjaśnianie prawidłowości;



trojaka funkcja teorii w badaniach:

o

zapobiega szczęśliwym trafom,

o

wyjaśniają zaobserwowane wzorce w sposób dopuszczający inne możliwości,

o

kształtują i ukierunkowują wysiłki badawcze;



nie wszystkie badania są splecione z teorią społeczną (np. ujawnianie stanu rzeczy – ewaluacja, sondaż wyborczy).

Paradygmat



teoria jest związana z pytaniem „dlaczego?”,



zasadnicze układy odniesienia u podmiotów teorii i zadań – paradygmaty; teorie wyjaśniają, paradygmaty dostarczają sposoby patrzenia na
rzeczywistość; tworzą logiczne ramy dla teorii;



paradygmaty (polityczne, prawa człowieka, postmodernistyczne);



główne paradygmaty naukowe: koncepcja kopernikańska, teoria ewolucji, mechanika newtonowska, teoria względności.

Kilka paradygmatów naukowych



Kuhn;



paradygmaty w naukach przyrodniczych i społecznych – prawda a użyteczność;



makroteorie (teorie dotyczące złożonych cech społeczeństwa) i mikroteorie (teorie dotyczące mniejszych jednostek czy cech
społeczeństwa).

I.

Pozytywizm:
1.

paradygmat pozytywistyczny zakłada, że możemy w sposób naukowy odkryć reguły rządzące życiem społecznym;

2.

Auguste Comte (1798- 1857), 1822;

3.

„filozofia pozytywna” - trzy stadia rozwoju historii – teologiczne (Bóg – ok 1300 roku), metafizyczne (idee filozoficzne – dominowało
do początku XIX w.) - dominowało, naukowe (obserwacje).

II. Paradygmat konfliktu

1.

Karol Marks (1818- 1883) – zachowania społeczne jako procesy dominacji i unikania tej dominacji – podmioty walki (klasy
społeczne);

2.

Georg Simmel (1858- 1918) – konflikty na małą skalę (np. wśród grup o mocnych więzach konflikty silniejsze niż tam, gdzie jest
mniejsza przynależność i bliskość);

3.

Michael Chossudovsky (1997) IMF (Międzynarodowy Fundusz Walutowy), Bank Światowy;

4.

konflikty klasowe etniczne, płci i inne.

III. Symboliczny interakcjonizm

1.

paradygmat symbolicznego interakcjonizmu bada jak uznawane znaczenia i wzorce społeczne rozwijane są w toku społecznych

9

interakcji;

2.

G. Simmel a G.H. Mead (1863-1931), C.H. Cooley (1864- 1929);

3.

C.H. Cooley–„grupa pierwotna”,„jaźń odzwierciedlona”(jak my się widzimy, a jak inni nas widzą);

4.

Mead – „uogólniony inny”.

IV. Etnometodologia

1.

koncentruje się na tym, jak ludzie usiłują zrozumieć życie społeczne w procesie jego przeżywania, tak jak gdyby każdy był badaczem
prowadzącym badanie;

2.

nie struktura społeczna (normy, wartości, kontrola) a zachowanie; ludzie ciągle tworzą strukturę społeczną poprzez swoje działania i
interakcje, tymczasowość rzeczywistości;

3.

np. rola aplauzu w przemówieniach politycznych, badania komunikacji, technika łamania reguł, przyzwyczajeń (przykład windy).

V. Funkcjonalizm strukturalny

1.

paradygmat funkcjonalizmu strukturalnego (teorii systemów społecznych) ma za zadanie odkryć funkcje, jakie liczne elementy
społeczne pełnią w każdym systemie (np. funkcje matek, związków zawodowych i radiowych/ telewizyjnych talk-show);

2.

od Comte'a – byt społeczny jako organizm (np. ludzkie ciało, samochód, drużyna piłkarska, orkiestra);

3.

np. funkcja policji i przestępców (Durkheim – własność prywatna /gdy karzemy złodziei, to potwierdzamy ważność wartości
prywatnej/);

4.

funkcje a pozytywne wartościowanie.

VI. Paradygmaty feministyczne

1.

paradygmaty feministyczne poza tym, że kierują uwagę na ucisk kobiet w większości społeczeństw, uwidaczniają, że dotychczasowe
wyobrażenie rzeczywistości społecznej często wynikały z doświadczeń mężczyzn i dodatkowo je wzmacniały;

2.

męskie zaimki i rzeczowniki;

3.

Greta Gard, Janet Lever (cyt.):
a)

dewaluacja rzeczy kojarzonych z kobietami; ekofeminizm ma prostować paradygmaty związane z animizacją i feminizacją
niektórych przedmiotów;

b) gry i zabawy dziewcząt inne niż chłopców – kryterium współzawodnictwa pełni dużo mniejszą rolę; brak/ rzadkie role

przywódcze.

VII. Kwestia racjonalnej obiektywności

1.

Comte – społeczeństwo można badać racjonalnie i obiektywnie;

2.

założenie, że ludzie działają racjonalnie (np. ekonomia a tradycja, lojalność, wizerunek);

3.

racjonalne rozumienie nieracjonalnych zachowań (eksperyment S. Ascha 1962) nacisk opinii publicznej;

4.

Muzafer Sherif – „efekt autokinetyczny”, „konformizm informacyjny”;

5.

„nasza subiektywność jest indywidualna, natomiast nasze szukanie obiektywności jest społeczne”

6.

„pozytywistyczne przekonanie, że nauka precyzyjnie odzwierciedla obiektywny świat, musi w ostateczności opierać się na wierze; nie
może go dowieść »obiektywna« nauka, ponieważ właśnie o niej się tu mówi; a postmoderniści, twierdząc, że nic nie jest obiektywne,
muszą przynajmniej uważać, że nieobecność obiektywnej rzeczywistości jest obiektywnym faktem”.

Teoria
Tradycyjny model nauki

– trzy główne elementy:



teoria, z której wyprowadzane są hipotezy, np. teoria dotycząca przyczyn przestępczości młodocianych → hipoteza: przestępczość jest
odwrotnie proporcjonalna do klasy społecznej;



operacjonalizacja – definicja zmiennych „klasa społeczna”, „przestępczość”; operacjonalizacja jako operacje związane z pomiarem
zmiennej np. „czy kiedykolwiek coś ukradłeś? jaki był dochód twojej rodziny w zeszłym roku?”; znaczenie zmiennych dokładnie takie jak
określone przez definicje operacyjne;



obserwacja – przyglądamy się światu; mierzymy to, co widzimy;

* obalalność zasadniczą cechą właściwości każdej hipotezy.

Schemat tradycyjnego modelu badań naukowych:



pomysł/ przedmiot zainteresowania „co jest przyczyną x?”,



rozumienie teoretyczne „y jest przyczyną x”,



hipotezy,



x = f(y) przewidywanie teoretyczne; (np. przestępstwo jest funkcją ubóstwa),



operacjonalizacja,



x = f(y) sprawdzalna hipoteza,



obserwacja a testowanie hipotezy.

Porównanie rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego



„wszyscy ludzie są śmiertelni; Sokrates jest człowiekiem; Sokrates jest człowiekiem, zatem jest śmiertelny”;



stosując logikę formalną;



stosując logikę indukcyjną – Sokrates jest człowiekiem; następnie można zauważyć, że wszyscy obserwowani ludzie są śmiertelni i w ten
sposób dojść do niezobowiązującej konkluzji.

Przykłady badań



„co jest przyczyną zróżnicowań w poziomie zaangażowania religijnego członków Amerykańskiego Kościoła Episkopalnego?”



„hipoteza pocieszenia” – parafianie, których sytuacja życiowa w największym stopniu pozbawiła ich satysfakcji i spełnienie w społeczności
świeckiej, będą zwracać się do kościoła po pocieszenie, nagrody zastępcze;



miary zaangażowania religijnego (rytualne, organizacyjne i intelektualne);



cztery miary deprywacji (płeć, wiek, klasa społeczna /wykształcenie i dochody/, życie rodzinne /dzietność i stan cywilny/).

Cykl (relacje teorii z rzeczywistością)

10

indukcja

→

TEORIA

↑

↓

EMPIRYCZNA
GENERALIZACJA

dedukcja

↑

↓

analiza

HIPOTEZA

↑

↓

OBSERWACJA

←

operacjonalizacja

Budowanie teorii dedukcyjnej



określenie tematu;



określenie zakresu zjawisk, do których odnosi się teoria (czy całość życia społecznego, czy tylko obywatele Polski, ludzi młodzi, itp.);



rozpoznanie i określenie głównych pojęć i zmiennych;



badanie czy już stwierdzono lub jakie tezy postanowiono odnośnie zależności między zmiennymi;



przejście od tez do konkretnego tematu – rozumowanie logiczne;



przykład – teoria dedukcyjnej sprawiedliwość dystrybutywna:
o

Guillermina Jesso – w paradygmacie wymiany – czy ludzie uważają, że życie traktuje ich sprawiedliwie, że dostają to, „co się im
należy”;

o

założenie – aksjomat, „faktyczne posiadanie dóbr” i „porównawcze posiadanie”;

o

wnioski:

 ludzie będą woleli ukraść coś członkowi swojej grupy niż osobie z zewnątrz przy założeniu, że wszystkie pozostałe wartości

są identyczne,

 w przypadku kradzieży informatorzy pojawiają się tylko, gdy dotyka ona osób z innej grupy, oraz są oni członkami grupy

złodzieja;

o

teoria nie gwarantuje, że którekolwiek z przewidywań się sprawdzi; rolą badań jest ich empiryczne przetestowanie i określenie czy to,
co brzmi sensownie (logika), rzeczywiste pojawia się w praktyce (obserwacja);

o

dwa składniki nauki: spójność logiczna i wiarygodność empiryczna;

o

(dopiero wówczas przechodzimy do badań).

Budowa teorii indukcyjnej



teoria ugruntowana;



badanie terenowe – Erving Goffman;



inne metody obserwacji też właściwe dla rozwinięcia teorii indukcyjnej;



E. Goffman – chciał odkryć kilka reguł ogólnych mieszczących w sobie pełnię znaczeń codziennego działania;



przykład teorii indukcyjnej – dlaczego ludzie palą marihuanę?
o

Takeuchi (1974) – sondaż wśród studentów Uniwersytetu Hawajskiego;

o

proponowane wyjaśnienia – wykolejeńcy vs. wizjonerzy – niepotwierdzone;

o

różnice między grupami:

 kobiety były mniej skłonne do palenia marihuany niż mężczyźni,
 studenci z Azji byli mniej skłonni do palenia niż pozostali,
 studenci mieszkający w domu byli mniej skłonni do palenia niż mieszkańcy akademika;

o

dlaczego niektórzy nie palą? – studenci różnią się poziomem „społecznych ograniczeń” zabezpieczających przed uleganiem tym
pobudkom;

o

im więcej ograniczeń tym mniejsze prawdopodobieństwo, że będzie palił.

Związki między teorią a badaniami



przeplatanie się indukcji i dedukcji;



wyidealizowane, logiczne modele powiązań między teorią a badaniami;



więcej wariacji; czasem teoretyczne zagadnienia wprowadzane są jako tło dla analiz empirycznych; kiedy indziej cytuje się wybrane dane
empiryczne, aby podeprzeć argumenty teoretyczne.

15.03.2012 Sądy wartościujące; etyka w badaniach

I.

Max Weber (1864- 1920)
1.

Wstęp:
a)

wartościowanie w nauce → kluczowa koncepcja Maxa Webera;

b) najbogatsza teoretycznie i najbardziej wpływowa teoria socjologiczna;
c)

dzieła:
 Etyka protestancka a duch kapitalizmu (Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus),
 Gospodarka i społeczeństwo (Wirtschaft und Gesellschaft),
 Der Nationalstaat und die Volkswirtschaftspolitik,
 Wahlrecht und Demokratie in Deutschland,
 Gesammelte politische Schriften.

2.

Źródła nauki społecznej:
a)

szkoła historyczna (wyzwolić się z pozytywizmu nie popadając w antynaukowy idealizm, poznanie zjawisk w ich historycznej
swoistości; socjologia jako „nauka pomocnicza historii”);

b) neokantyzm (badacz nie obcuje z rzeczywistością jako taką, ale z rzeczywistością zorganizowaną przez jego aparat pojęciowy);
c)

marksizm

(1.

polemika

z

monokauzalizmem

przeciw

ostatecznej

przyczynie;

2. koncepcja kapitalizmu, Marks punktem wyjścia); /u Marksa byt determinuje świadomość/.

3.

Chaos świata i porządek wiedzy:

11

a)

historia nie ma „sensu”, nie zniknie; „politeizm wartości”, a zatem konflikt wartości i interesów, ale nie relatywizm;

b) porządek, obiektywność wiedzy (mimo braku szans na zgodę ogólnospołeczną);
c)

„sąd wartościujący” a „odniesienie do wartości” (pierwszego nauka społeczna musi się wystrzegać, bez drugiego nie jest
możliwa);

d) bez wartości jesteśmy głusi i ślepi na rzeczywistość historyczną, wybór tematu i formułowanie problemu badawczego;
e)

potem badacz przestaje istnieć dla świata, wyodrębnia się ze skłóconego społeczeństwa, aksjologiczna neutralność wiedzy.

4.

Typy idealne:
a)

najważniejsze narzędzia naukowej realizacji celów poznawczych mechanizmów społecznych;

b) „idealny” to tyle, co nierealny, jedynie pomyślany, nie chodzi o istotę;
c)

pokazuje, jaka rzeczywistość mogłaby być, a nie, jaka jest;

d) skonstruowany przez badacza instrument służący strukturyzacji amorficznej rzeczywistości empirycznej i tym samym jej

rozumienie;

e)

najważniejszy typ idealny działania racjonalnego.

5.

Nauka a wartości:
a)

nauka nie może dostarczać wartości; sama nie jest wartościowa, ponieważ podstawą ostatecznych wartości człowieka jest jego
wolna wola, a nie rozum;

b) nauka empiryczna ma do dyspozycji logiczne zasady wnioskowania oraz fakty, a z tego zestawu nie można wyprowadzić sądu

wartościującego.

6.

Max Weber:
a)

z neokantyzmu – rzeczywistość jest w swojej różnorodności niepoznawalna, a jedyne co możemy poznać, to jej wycinek
konstytuujący się przez pewien szczególny punkt widzenia;

b) coś jest wartościowe, istotne ze względu na to, że nosi w sobie pewne wartości znaczące dla społeczeństwa;
c)

„założeniem każdej nauki o kulturze nie jest bynajmniej to, że uznajemy za wartościową jakąś konkretną, czy w ogóle
jakakolwiek »kulturę«, lecz że jesteśmy ludźmi kultury, obdarzonymi zdolnościami i wolą zajmowania świadomego stanowiska
wobec świata i nadawania mu sensu”.

7.

Sądy wartościujące:
a)

praktyczne oceny jakiegoś zjawiska, podlegające wpływom naszego działania, jako zasługujące na odrzucenie lub aprobatę;

b) wybór przedmiotu badań nie implikuje „słuszności” (np. badając faszyzm, nie musimy go oceniać pozytywnie);
c)

nauka nie może nikogo pouczać, co powinien, lecz tylko o tym, co może i – w odpowiednich okolicznościach – czego chce;

d) zadaniem dyscypliny empirycznej „nigdy nie może być ustalanie wiążących norm i ideałów, z których można by wywodzić

recepty

dla

praktyki”.

8.

Odniesienie do wartości:
a)

ustanowienie przedmiotu badań;

b) ale naukowa krytyka ideałów i sądów wartościujących jest potrzebna (kategorie celu i środka):

 zagadnienie stosowności środków do danego celu (np. postawienie celu w obliczu obecnej wiedzy na temat środków jest

bezsensowne),

 analiza kosztów realizacji danego celu, ustalenie niezamierzonych skutków, jakie próba pociągnie w świetle wiedzy,
 dostarczenie wiedzy o znaczeniu tego, co chcemy osiągnąć (logiczne rozwinięcie i uświadomienie idei leżących u podłoża

celów, oraz wskazanie związków między wartościami).

9.

Krytyka Leo Straussa:
a)

„Prawo naturalne w świetle historii” (wyd. pol. 1969);

b) rozprawia się z „historyzmem”, „pozytywizmem” i „nihilizmem” Webera w imię prawa naturalnego jako warunku koniecznego

filozofii;

c)

„Jeżeli istnieją wyłącznie wartości subiektywne, nie ma prawa naturalnego, a jeżeli nie ma prawa naturalnego, nie ma filozofii.
Rozwój nauk społecznych, które odmawiają wygłaszania sądów wartościujących, przyczynia się do upadku filozofii, ponieważ
jej prawem jest dążenie do wiedzy o całości, czyli też o tym, co etycznie słuszne. Opowiada się za socjologią normatywną, za
przywróceniem przedmiotu nauk społecznych filozofii politycznej”.

d) /nie zawsze w badaniach społecznych występują sądy wartościujące wobec obiektów badanych/.

II. Etyka w badaniach społecznych

1.

Źródła problemów etycznych:
a)

problem badawczy (np. inżynieria genetyczna, determinanty inteligencji, ocena programu),

b) otoczenie, w jakim odbywa się badanie (szpital, więzienie, szkoła, agenda rządu),
c)

procedury wymagane w planie badawczym (zastosowanie manipulacji w grupie eksperymentalnej, która może mieć negatywny
wpływ na uczestników),

d) metody zbierania danych (obserwacja uczestnicząca),
e)

osoby będące uczestnikami badań (dzieci, biedni, chorzy na AIDS, politycy),

f)

rodzaj zabranych danych (dane osobiste, procedury rekrutacyjne w instytucjach państwowych).

2.

Kontrowersje etyczne – przykłady:
a)

obserwacja posłuszeństwa wobec autorytetu;
 Stanley Milgram, 1978;
 problemy:

 oszukani co do celu badań a prawo do pełnej informacji,
 stres,

12

 poczucie winy po ujawnieniu,
 zdolność do zawierzenia autorytetom w przyszłości (obawa przed utratą zdolności do zawierzania);

b) obserwacja uczestnicząca kontaktów homoseksualnych w miejscu publicznym:

 Laud Humphreys (1970) „Tearoom Trade”;
 problemy:

 okłamywanie badanych co do statusu badacza;
 odszukanie badanych i wywiady pod fałszywym pretekstem;

c)

badania zachowań policjantów:
 problemy:

 oszustwo,
 nie wyrazili zgody,
 może wywołać brak zaufania do badaczy.

3.

Etyka w badaniach społecznych:
a)

dobrowolne uczestnictwo (więzienie, studenci, interes naukowy a chęć uczestnictwa, badania terenowe);

b) nie krzywdzić badanych (ujawnianie informacji, zachowania dewiacyjne, badanie moralności, publikacja wyników badan,

przykład pastora);

c)

zasada świadomej zgody (oświadczenie, pełna świadomość zagrożeń, ale obserwacja uczestnicząca zamieszek ulicznych);

d) anonimowość – osoby przeprowadzające i zapoznające się z wynikami nie mają możliwości identyfikacji badanych (np.

narkotyki);

e)

poufność – badacz może zidentyfikować badanego, ale obiecuje nie ujawnić (a sądy, policja, tankowiec Exxon Valdez 1991
/sprawa sądowa o odszkodowanie – badanie społeczne o poczucie krzywdy, Exxon występuje o ujawnienie danych badanych/;
Alaska, należy więc usuwać danych identyfikacyjnych, tuż po badaniu);

f)

oszukiwanie badanych (często konieczny element badań):
 ukrywanie tożsamości badanych,
 ukrywanie charakteru badań (np. pomoc społeczna – aby nie dowidzieli się, że bada się sytuację wyłudzeń, mówi się, że są

to badania uniwersyteckie),

 eksperymenty laboratoryjne (np. Asch i badanie konformizmu);

g) analiza i prezentacja wyników (obowiązek wobec innych naukowców – zastrzeżenia, pomyłki, przypadki, otwartość a postęp);
h) kodeks etyki zawodowej (etyka badań socjologicznych).

4.

Wyrównywanie kosztów i zysków:
a)

dylemat etyczny – prawa badacza i badanych;

b) koszty: naruszenie cudzej godności, narażenie na stany lękowe, zawstydzenie, utrata zaufania do więzi społecznych między

ludźmi, utrata poczucia autonomii i prawa do samookreślenia, zaniżenie samooceny;

c)

korzyści: dla naukowca – zwiększenie wiedzy teoretycznej i stosowanej; dla badanego – rekompensata finansowa, satysfakcja
płynąca z przyczyniania się do postępu nauki, lepsze zrozumienie istoty badan naukowych.

5.

Polityczne aspekty badań społecznych:
a)

etyka badań dotyczy metod, kwestie polityczne przedmiotu i zastosowanie (np. Milgram – nie należy podważać gotowości ludzi
do okazywania posłuszeństwa lub wyniki mogłyby być wykorzystane do nakłaniania ludzi do większego posłuszeństwa);

b) polityczne aspekty nie są kodyfikowane:



intersubiektywność (powinni dochodzić do tych samych wyników, Weber a marksiści i neomarksiści – wyjaśnianie status
quo = jego obrona); /badania społeczne powinny mieć cel polityczny – marksiści/;



udział badaczy w debacie publicznej – socjolog publiczny, intelektualista publiczny.

6.

Przykłady kontrowersji politycznych:
a)

kwestie rasowe w USA:
 1896 r., „odrębni, ale równi”, „stateways don't make folkways” (obyczaje nie poddają się prawu);
 1954 r., Brown vs. Rada Szkolna w Topeka – segregacja szkodliwa dla czarnych dzieci;


zaangażowanie badanych w walkę o równouprawnienie;

 1966 r., James Coleman – wyniki w nauce (integracyjne a segregujące, nie nakłady, wyposażenie a sytuacja rodzinna);
 1969 r., Arthur Jensen, niższe wyniki testów IQ Afroamerykanów spowodowane różnicami genetycznymi;

b) badania seksualności – prowokacyjny Humphreys, Alfred Kinsey (lata 40. i 50. XX w.), 1987 r. prewencja przed AIDS i senator

Helms.

22.03.2012 – brak zajęć

29.03.2012 – plan badań, konceptualizacja, operacjonalizacja, pomiar

I.

Plan badań
1.

Plan badań:
a)

badania naukowe sprowadzają się do prowadzenia obserwacji i interpretowania ich wyników (analizy);

b) wcześniej – co, dlaczego i jak będzie obserwowane i analizowane.

2.

Trzy główne cele badań społecznych:
a)

eksploracja, cele:
 zaspokojenie ciekawości badacza i pragnienia lepszego zrozumienia przedmiotu,
 zbadanie możliwości podjęcia szerszych badań,
 wypracowanie metod, które zostaną użyte w dalszych badaniach;

b) opis – co, gdzie, kiedy, jak? (np. spis ludności, profil demograficzne populacji, statystyki regionalne przestępczości, badania

marketingowe, etnografia antropologiczna);

c)

wyjaśnianie – dlaczego? (np. postawy wobec legalizacji marihuany).

3.

Logika wyjaśniania nomotetycznego:
a)

kilka czynników (zmiennych niezależnych) odpowiedzialnych za zmienność badanej cechy vs. wszystkie możliwe czynniki

13

prowadzące do danego stanu rzeczy (… marihuana);

b) co mają na myśli badacze, gdy twierdzą, że jedna zmienna (nomotetycznie) wpływa na drugą?

4.

Kryteria nomotetycznej przyczynowości:
a)

zmienne muszą być skorelowane;

b) przyczyna występująca przed skutkiem (większość przypadków);
c)

nie ma zależności pozornej (np. im większa sprzedaż lodów tym więcej utonięć; im większy numer buta tym lepsza znajomość
matematyki; im więcej bocianów tym więcej dzieci).

5.

Błędne kryteria nomotetycznej przyczynowości:
a)

pełna przyczynowość – wyjaśnianie idiograficzne jest relatywnie pełne, a przy nomotetyczności nie trzeba pełnej
przyczynowości; chodzi o to, by zmienna była przynajmniej jedną z przyczyn;

b) przypadek wyjątkowy – wyjątki nie podważają prawdziwości związku;
c)

większość przypadków – związek może być prawdziwy, nawet kiedy nie odnosi się do większości przypadków.

6.

Przyczyny konieczne i wystarczające:
a)

przyczyna konieczna – oznacza warunek, który musi być spełniony, aby nastąpił określony skutek;

b) przyczyna wystarczająca – oznacza warunek, który jeśli zostanie spełniony gwarantuje oczekiwany skutek; nie znaczy to, że jest

jedyną możliwą przyczyną danego skutku.

7.

Jednostki analizy:
a)

te przedmioty, które badamy, aby stworzyć ich syntetyczny opis i wyjaśnić różnice między nimi;

b) jednostki indywidualne;
c)

grupy (rodziny, pary małżeńskie, grupy koleżeńskie, gangi, miasta, regiony) – oznaczają POPULACJE;

d) organizacje (przedsiębiorstwa, kościoły, szkoły, wydziały uniwersyteckie, dywizje wojskowe, supermarkety);
e)

interakcje społeczne (rozmowy telefoniczne, kłótnie, bójki, dyskusje na czacie) a jednostki;

f)

wytwory społeczne – przedmioty (książki, budynki, obrazy, artykuły prasowe, itp.), interakcje (przyjaźnie, sprawy sądowe,
wypadki, demonstracje).

8.

Błędne wnioskowanie o jednostkach analizy:
a)

błąd ekologiczny – to, czego dowiadujemy się o jednostce zbiorowej, mówi nam o jej elementach – takie rozumowanie jest
błędne (obwody wyborcze a wybory, przestępczość a miasta zamieszkiwane przez wielu Murzynów);

b) redukcjonizm – tłumaczenie zjawisk przy użyciu wąskiego zbioru pojęć (np. jednej przyczyny) lub pojęć niższego poziomu (np.

zawodnicy a zespoły, r. ekonomiczny, psychologiczny, socjobiologia Edwarda Wilsona: „jednostki ludzie są tylko sposobem
genów

na

produkcję

większej

liczby

genów”);

* błąd ekologiczny, to przenoszenie wniosków z wyższego poziomu na niższy, a redukcjonizm to wnioskowanie z poziomu
niższego na wyższy (z grup na jednostki).

9.

Wymiar czasowy w planie badań:
a)

badania przekrojowe – obserwacje próby czy przekroju jakiejś populacji lub zjawiska, zebranych w jednym punkcie w czasie;

b) badania dynamiczne – umożliwiają obserwację zjawiska przez dłuższy czas; typy:

 badania trendów,
 badania kohort (grup) demograficznych,
 badania panelowe /dzięki nim wiemy, kto zmienił zdanie – przeszedł jednej grupy do drugiej/,

* przykład badań przynależności religijnej;

c)

badania zbliżone do dynamicznych:


umożliwiają wyciąganie przybliżonych wniosków dotyczących procesów zachodzących w czasie nawet wtedy, gdy dostępne
są tylko dane przekrojowe,



zażywanie marihuany i LSD – założenie, że nie było ani jednej osoby, która spróbowała LSD, nie zażywając wcześniej
marihuany (dziś nie byłoby to takie oczywiste),

 zawsze, gdy jasny jest chronologiczny porządek zmiennych (typ szkoły średniej a wyniki na studiach),


różnice wiekowe – np. zdrowie w cyklu życia,

 badani odpowiadają na pytania dotyczące ich przeszłości.

10. Proces badawczy:

ZAINTERESOWANIE ↔ IDEA ↔ TEORIA

↓

KONCEPTUALIZACJA ↔ WYBÓR METODY BADAWCZEJ

↓

OPERAJONALUZACAJA

↓

OBSERWACJE

↓

PRZETWARZANIE DANYCH

↓

ANALIZA

↓

ZASTOSOWANIE

II. Konceptualizacja, operacjonalizacja i pomiar

1.

Konceptualizacja, operacjonalizacja i pomiar:
a)

mierzyć można wszystko, co istnieje;

b) pomiar rozumiany jako staranna, przemyślana obserwacja świata rzeczywistego, której celem jest dokonanie opisu przedmiotów i

zdarzeń w kategoriach wartości (cech) składających się na zmienną;

c)

większość zmiennych nie istnieje w sposób rzeczywisty, np. badanie wyznania religijnego a obiektywna rzeczywistość.

2.

Koncepcja, pojęcia, rzeczywistość:
a)

koncepcje jako „obrazy mentalne” (np. czym są: uprzedzenia, współczucie);

14

b) w badaniach społecznych proces dochodzenia do porozumienia co do znaczenia terminów nazywamy konceptualizacją, a jego

wynik – pojęciem.

3.

Pojęcia jako konstrukty:
a)

trzy klasy rzeczy, które mierzą uczeni według Abrahama Kaplana (1964):
 przedmioty bezpośrednio obserwowalne (np. kolor, krzyżyk),
 przedmioty obserwowalne pośrednio (np. płeć odpowiadająca krzyżykowi w kwestionariuszu),
 konstrukty – twory teoretyczne, oparte na obserwacji, ale nie obserwowalne ani bezpośrednio, ani pośrednio (np.

współczynnik inteligencji).

b) pojęcia (np. uprzedzenia, współczucie) to konstrukty wywiedzione z procesu wzajemnego uzgadniania obrazów mentalnych

(koncepcji), twory mentalne;

c)

niebezpieczeństwo reifikacji, tj. postrzegania pojęć jako przedmiotów rzeczywistych;

d) pojęcia są użyteczne – pomagają porządkować, komunikować i rozumieć rzeczy; nie są obserwowalne, ale pozostają w

określonej relacji do rzeczy, które są prawdziwe i obserwowalne.

4.

Konceptualizacja – wskaźniki i wymiary:
a)

proces, w którego toku określamy, co mamy na myśli używając danego terminu w badaniach – powstaje szczególne, uzgodnione
dla celów badania znaczenie pojęcia;

b) wskaźnik – to znak obecności lub nieobecności danego pojęcia (koncentracja na znaczeniach nadawanych słowom i działaniom

przez badanych);

c)

wymiar – to możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia (np. uczuciowy i behawioralny wymiar współczucia; współczucie
ludziom, zwierzętom);

d) pełna konceptualizacja wymaga określenia wymiarów i różnych wskaźników pojęcia.

5.

Przykład pojęcia „ludobójstwa”:
a)

definicja ONZ – „całkowite lub częściowe zniszczenie grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej”;

b) Daniel Chirot i Jennifer Edwards – cztery wymiary zjawiska ludobójstwa:

 wygoda (np. dla wydobycia złota w USA),
 zemsta (np. Japończycy zabijają Chińczyków, gdyż uważają ich za gorszych),
 strach (np. Tutsi i Hutu – strach przed powrotem Tutsi i zarazem zagrożenie bezpieczeństwa),
 oczyszczenie (np. Holokaust).

6.

Definicje realne, nominalne, operacyjne (wskazują kroki, jakie należy podjąć, aby dokonać pomiaru):

a)

tworzenie ładu pojęciowego - „lejek pojęciowy” (badacze mają tendencje do zawężania definicji pojęciowych

), „krąg

hermeneutyczny” (cykliczny proces powiększania rozumienia znaczenia – w nauce niekończący się proces uściślania pojęć);

b) przykład statusu „społeczno – ekonomicznego”:

 jaki był całkowity dochód twojej rodziny w ciągu ostatnich 12 miesięcy?
 jaki poziom wykształcenia osiągnąłeś?

7.

Kolejne kroki pomiaru:
a)

konceptualizacja;

b) definicja nominalna;
c)

definicja operacyjna;

d) pomiary w świecie rzeczywistym.

8.

Konceptualizacja – historia pojęcia anomii:
a)

Emil Durkheim – bezprawie (brak norm);

b) Robert Merton – dysproporcja pomiędzy celami a środkami akceptowanymi w społeczeństwie;
c)

Elwin Powell;

d) Leo Srole – skala Srola.

9.

Definicje w badaniach opisowych i wyjaśniających:
a)

definicje sprawiają więcej kłopotów w badaniach opisowych;

b) przykład bezrobocia – ludność aktywna zawodowo;
c)

badania wyjaśniające – przykład „konserwatyzmu”.

05.04.2012

10. Wybory dokonywane w procesie operacjonalizacji:

a)

zakres zmienności (np. postawy wobec energii jądrowej, religijność a skrajności, radykalizmy);

b) zmienność między skrajnościami (stopień precyzji, np. wiek → lata, przedziały lat; stan cywilny, religia);
c)

wybór konkretnych wymiarów → aspektach danego zjawiska (przykład korupcji – różne pytania dotyczące różnych aspektów
korupcji; jedne z nich mówią o ocenie zjawiska, a inne na przykład o rozumieniu danego zjawiska);

d) poziom pomiaru.

11. Definiowanie zmiennych i wartości

a)

zmienne to logiczne zbiory wartości;

b) każda zmienna musi mieć dwie cechy:



składające się na nią wartości muszą być wyczerpujące (np. sympatie polityczne, partyjne),

 wartości zmiennej muszą być wzajemnie rozłączne (np. zatrudniony i bezrobotny).

12. Poziomy pomiaru (każdy kolejny zawiera poprzedni):

a)

poziom nominalny – najniższy poziom pomiaru; jednostce badanego szeregu przypisujemy określoną kategorię zmiennej

15

(kategorii nie da się uporządkować; kategorie tworzą się poprzez przypisanie wartości liczbowych – kolor oczu, religia);

b) poziom porządkowy – kategorie przypisuje się podobnie jak przy poziomie nominalnym – każdej jednostce szeregu, ale kategorie

można uporządkować (np. zmienna wykształcenia: 1 – podstawowe, 2 – średnie, itd. → uporządkowane zgodnie z nasileniem
badanej cechy);

c)

poziom interwałowy – każdej jednostce szeregu przyporządkowana jest wartość liczbowa wynikająca z przyjętej koncepcji
(punkt zerowy jest przyjęty umownie – np. inteligencja);

d) poziom ilorazowy – każdej jednostce szeregu jest również przyporządkowana wartość liczbowa, ale wartość ta wyraża

rzeczywiste nasilenie danego zjawiska; zero oznacza brak występowania danej cechy (np. zmienna dochodu wyrażona w
tysiącach złotych, czy też liczba zatrudnionych osób w firmie).

13.
14. Implikacje poziomów pomiaru:

a)

pewne techniki analizy ilościowej wymagają zmiennych o określonym minimalnym poziomie pomiaru;

b) na przykład – średni wiek badanej populacji; ale nie ma takiego czegoś, jak średnia przynależność religijnej, ponieważ jest to

zmienna nominalna (można podać modalną – najczęstszą przynależność);

c)

zmienne jako odpowiedniki poziomów pomiaru;

d) wiek jest zmienną ilorazową, ale można go potraktować jako zmienną porządkową lub nominalną;
e)

poziom pomiaru zależy od planowanej analizy;

f)

przykład: reputacja w przemyśle kulturalnym a przyszła produktywność scenarzystów.

15. Wskaźniki proste i złożone:

a)

płeć, dzietność – docierając do pojedynczej informacji, wiesz wszystko, co jest potrzebne;

b) wyniki w nauce (np. średnia ocen) – kilka obserwacji zmiennej i połączenia informacji w celu stworzenia złożonego miernika.

16. Kryteria jakości pomiaru:

a)

precyzja i poprawność – subtelność rozróżnień odrębnych wartości zmiennej (precyzja ≠ poprawność);

b) rzetelność

–

otrzymywanie

spójnych

wyników

za

pomocą

tego

samego

miernika

(np. waga, nastroje pracowników);

c)

trafność – uzyskiwanie wyników, które są adekwatnym odbiciem mierzonego pojęcia.

17. Rzetelność/ standardy oceny trafności miernika:

a)

trafność fasadowa – konkretny miernik empiryczny może się zgadzać albo nie zgadzać z naszymi uzgodnieniami i
indywidualnymi obrazami mentalnymi dotyczącymi danego pojęcia;

b) trafność kryterialna – opiera się na jakimś kryterium zewnętrznym;
c)

trafność teoretyczna – opiera się na logicznych powiązaniach między zmiennymi;

d) trafność treściowa – zakres, w jakim miernik obejmuje skalę znaczeń zawartych w pojęciu;
e)

metody sprawdzania rzetelności:
 metoda testu powtórnego /prosimy te same osoby o powtórne uzupełnienie testu/,
 metoda połówkowa /np. 10 wskaźników definiujących dane pojęcie – dzielimy na połowę i dwóm grupom dajemy dwa

różne zestawy wskaźników do sprawdzeni/,

 stosowanie ustalonych mierników – skale, testy już kiedyś już przeprowadzane, dzięki czemu dobrze zestandaryzowane/,
 rzetelność osób zatrudnionych przy realizacji badan – superwizja.

18. Indeksy a skale:

a)

są porządkowymi miernikami zmiennych;

b) porządkują jednostki analizy w kategoriach konkretnych zmiennych;
c)

indeks tworzymy przez proste zsumowanie wyników przypisanych poszczególnym wartościom;

d) skalę tworzymy poprzez przypisanie określonego wyniku punktowego pewnym układom odpowiedzi, przy założeniu, że niektóre

pytania świadczą o relatywnie niższym, inne zaś wyższym poziomie danej zmiennej (skala wykorzystuje różnice intensywności
wartości tej samej zmiennej, by odnaleźć różne wzorce odpowiedzi);

e)

skale mają tę wyższość nad indeksami, że uwzględniają intensywność obrazowania danej zmiennej przez różne pytania;

f)

błędy w wyobrażeniu na temat skal:
(1) to, czy kombinacja kilku pytań okaże się skalą, niemal zawsze zależy od konkretnej próby;
(2) użycie konkretnych technik skalowania nie daje gwarancji stworzenia skali.

19. Budowa indeksu:

a)

dobór pytań składających się na złożony indeks, który tworzymy w celu pomiaru jakiejś zmiennej:
 pierwszym kryterium wyboru pytań jest trafność fasadowa (lub logiczna),
 indeksy muszą być jednowymiarowe – złożony miernik powinien odzwierciedlać tylko jeden wymiar danego pojęcia,
 charakter dobranych pytań zadecyduje o tym, jak ogólnie, czy szczegółowo dana zmienna będzie mierzona,


zwróć uwagę na obejmowany zakres zmienności;

b) badanie zależności empirycznych;
c)

punktacja indeksu;

d) braki danych;
e)

walidacja indeksu.

20. Skala dystansu społecznego Bogardusa:

a)

kolejne pytania:
 czy zgodził(by/aby) się Pan(-/i), aby Rumuni mieszkali w Pan(-/i) kraju?
 czy zgodził(by/aby) się Pan(-/i), aby Rumuni mieszkali w Pan(-/i) miejscowości?


czy zgodził(by/aby) się Pan(-/i), aby Rumuni mieszkali w Pan(-/i) dzielnicy?



czy zgodził(by/aby) się Pan(-/i), aby Rumuni byli Pan(-/i) sąsiadami?

 czy zgodził(by/aby) się Pan(-/i), aby Pan(a/i) dziecko poślubiło Rumun(a/kę)?

b) skala służy do pomiaru skłonności ludzi do uczestniczenia w – zróżnicowanych co do stopnia bliskości – stosunków społecznych

16

z innymi grupami ludzi;

c)

ukazuje oszczędność skalowania jako narzędzia redukcji danych – wiedząc, że gdy osoba zaakceptuje taką osobę jako sąsiada, to
również jako mieszkańca miejscowości.

21. Skala Likerta:

a)

jedna z najbardziej znanych skal pomiarowych – wcześniej bardziej złożona, a obecnie najczęściej stosuje się wersję
uproszczoną;

b) lista twierdzeń dotyczących badanego zjawiska i odpowiedzi mierzone są dwubiegunowo – zazwyczaj w pięciopunktowej skali:

 zdecydowanie się zgadzam,


raczej się zgadzam,

 nie mam zdania,


raczej się nie zgadzam,



zdecydowanie się nie zgadzam.

22. Skala Thurstone'a:

a)

stanowi próbę opracowania formatu grupowania wskaźników zmiennej, które są powiązane, przynajmniej w strukturę
empiryczną;

b) występuje tu grupa sędziów (10- 15), która otrzymuje np. sto pytań i jej zadaniem jest ocena tego, jak dobrze dane pytania opisują

wartość mierzonej zmiennej;

c)

każdemu respondentowi (sędziemu) można przypisać pojedynczy wynik.

23. Skala Guttmana:

a)

szereg hierarchicznie uporządkowanych pytań dotyczących tego samego zagadnienia;

b) odpowiedź twierdząca na pierwsze lub każde kolejne pytanie powinna powodować, że odpowiedź twierdząca padnie również na

wszystkie następne pytania;

c)

wykorzystywania do badania postaw, akceptacji zjawisk.

24. Dyferencjał semantyczny:

a)

skala pomiarowa stosowana powszechnie w ocenie postaw, produktów, usług;

b) skala składa się z kilku kategorii (najczęściej pięć, siedem oznaczonych liczbami odpowiedzi;
c)

bieguny skali opisane są antonimami, którymi można określić oceniany obiekt, np. nudny – ciekawy.

25. Typologie:

a)

zbiór kategorii lub typów;

b) nominalny miernik złożony stosowany często w badaniach społecznych;
c)

mogą być skutecznie stosowane jako zmienne niezależne, lecz wykorzystywanie ich jako zmiennych zależnych powoduje
trudności interpretacyjne.

12.04.2012 Dobór próby i schemat doboru próby

I.

Dobór próby
1.

Historia doboru próby:
a)

„Literary Digest” - popularny amerykański magazyn:
 trafne prognozy w latach 1920, 191924, 1928, 1932;
 1936 r. - Alf Landon (R) vs. F. Roosevelt (D);
 10 mln kart rozesłanych na podstawie książki telefonicznej i list rejestracyjnych

samochodów – 2 mln odpowiedzi 57% vs 43%;

 rzeczywiste wyniki wyborów – Roosevelt otrzymał 61%;
 jak to się stało:

 22% zwrotów,
 operat losowania – abonenci i posiadacze samochodów – nadreprezentacja zamożnych;

b) George Gallup:



przewidział wybór Roosevelta (użył próby kwotowej) i w kolejnych wyborach: 1936, 1940, 1944;

 1948 r. - H. Truman vs. T. Dewey – prognoza wygranej Dewey'a;
 jak to się stało:

 zbyt szybkie zakończenie sondaży (początek października);
 nie reprezentatywność prób – w próbie kwotowej badacz musi mieć informuje o całej populacji; spis powszechny

1940 r. – później masowa migracja do miast w związku z II wojną światową.

2.

Próby nieprobabilistyczne (nielosowe):
a)

dobór oparty na dostępnych badaniach;

b) dobór celowy lub arbitralny;
c)

metoda kuli śnieżnej;

d) dobór kwotowy;
e)

wybór informatorów.

3.

Dobór oparty na dostępności badanych:
a)

np. zatrzymywanie ludzi na ulicy;

b) brak kontroli nad reprezentatywnością próby;
c)

może być stosowana jedynie, gdy np. badacz chce zbadać cechy osób przez dane miejsce o określonych porach;

d) należy zachować ostrożność przy uogólnianiu i uczulić odbiorców wyników na ryzyko związane z ta metoda;
e)

przydatny, np. w pilotażu kwestionariusza.

4.

Dobór celowy lub arbitralny:
a)

dobór na podstawie własnej wiedzy o badanej populacji oraz celach badania;

17

b) przydatny do pilotażu (dobrać jak najróżniejszych respondentów, by sprawdzić szerokie zastosowanie pytań);
c)

do badania przypadków odbiegających od normy.

5.

Metoda kuli śnieżnej:
a)

gdy trudno jest odszukać członków jakiejś specyficznej populacji, np. bezdomni, nielegalni imigranci;

b) badacz zbiera dane o kilku członkach danej populacji, których da się odszukać, a następnie prosi te osoby o dostarczenie

informacji potrzebnych do odszukania innych członków tej populacji, których akurat znają;

c)

reprezentatywność jest wątpliwa, więc wykorzystuje się ja do celów eksploracyjnych.

6.

Dobór kwotowy:
a)

uwzględnia kwestię reprezentatywności;

b)

wychodzi się od macierzy czy tabeli opisującej istotne dla badania cechy populacji (rozkład płci, wieku) – dla pobrania
ogólnokrajowej próby kwotowej badaczowi może być potrzebna wiedza o tym, jaki procent ludności kraju stanowią ludzie o
określonych cechach; dla każdej komórki macierzy należy określić odpowiednie przedziały procentowe, następnie zebrać
dane od osób mających wszystkie cechy określone

w danej komórce tabeli; następnie osobom w danej komórce przypisuje

się wagę odpowiednio do ich udziału w populacji;

c)

problemy:
 operat losowania (udziały procentowe reprezentowane poszczególne komórki tabeli) musi być dokładny i aktualny,
 odchylenia od reprezentatywności mogą wynikać z doboru elementów próby w ramach danej komórki tabeli; nawet

jeśli udział procentowy w całej populacji został poprawnie oszacowany(!),



dobór tak naprawdę jest przypadkowy, odbywa się w trakcie badania, gdy ankieter szuka osób o zadanych cechach,



załamania zostaje zasada reprezentatywności – nie każda osoba ma równe szanse dostania się do próby, np. znajomi
ankietera mają większą szansę.

7.

Wybór informatorów:
a)

współpraca z niektórymi członkami grupy;

b) informator jest członkiem grupy, który może wypowiadać się bezpośrednio o grupie;
c)

np. badanie nieformalnych układów grupowych;

d) zazwyczaj dobiera się informatorów typowych da badanych grup, w przeciwnym razie opinie i obserwacje informatorów

mogłyby wprowadzać w błąd;

e)

marginalna (zarówno bardzo niska, jak i bardzo wysoka) pozycja informatorów nie tylko może zafałszować obraz
rzeczywistości, ale także ograniczać dostęp do różnych sektorów społeczności.

8.

Teoria i logika doboru losowego:
a)

aby próba jednostek z danej populacji mogła być podstawą dobrego opisu całej populacji, musi ona mieć zasadniczo taką
samą zmienność jak populacja;

b) obciążenie próby = stan, gdy wybierane osoby nie są typowe czy reprezentatywne dla szerszej populacji, z której zostały

dobrane; może być świadome lub nie; może powstać na skutek skłonności badacza, który dobiera respondentów wg
własnych preferencji;

c)

uznajemy próbę za reprezentatywną dla populacji, z której została dobrana, jeśli zagregowane cechy tej próby ściśle
odzwierciedlają te same zagregowane cechy populacji;

d) reprezentatywność ogranicza się do tych cech, które są związane z głównymi celami badania;
e)

podstawowa zasada doboru losowego: próba jest reprezentatywna dla populacji, z której jest losowana, jeśli wszyscy
członkowie tej populacji mają taką samą szansę, że zostaną wylosowani (wybrani) do próby;

f)

dobór losowy ma dwie podstawowe zasady:


choć nigdy nie są doskonale reprezentowane, są z reguły bardziej reprezentatywne od innych rodzajów prób, bo są
wolne od obciążeń,

 rachunek prawdopodobieństwa pozwala oszacować reprezentatywność próby losowej;

g) element – jest tą jednostką, o której zbiera się informacje i która dostarcza podstaw do analiz (ludzie lub pewne typy);
h) populacja – określony teoretycznie zbiór elementów badania;
i)

badana populacja – zbiór elementów, z którego próba jest faktycznie dobierana;

j)

losowanie – ostatecznym celem doboru próby jest wybranie z populacji takiego zestawu elementów, aby opis tych
elementów trafnie oddawał obraz całej populacji, z której zostały one pobrane;

k) w losowaniu każdy element może zostać wylosowany z takim samym prawdopodobieństwem, niezależnie od innych zdarzeń

w procesie selekcji; badacze społeczni posługują się tabelami liczb losowych lub programami komputerowymi, które
zapewniają losowy dobór jednostek do próby;

l)

jednostka losowania – to ten element lub zbiór elementów, który jest brany do wylosowania na jakimś etapie procesu doboru
próby.

9.

Rachunek prawdopodobieństwa, rozkład z próby i szacowanie błędu z próby:
a)

rachunek prawdopodobieństwa dostarcza podstaw do szacowania parametrów w populacji; parametr to syntetyczny opis
jakiejś zmiennej w populacji, np. średni dochód rodzin w danym mieście;

b) rachunek prawdopodobieństwa pozwala na szacowanie parametrów w populacji oraz na osąd, z jakim

prawdopodobieństwem te szacunki będą dokładnie odwzorowywać faktyczne parametry w populacji; dzieje się to dzięki
rozkładowi prób; pojedyncza próba wylosowana z populacji może dać estymator parametru populacji, rachunek
prawdopodobieństwa mówi o rozkładach estymatorów uzyskanych z wielkiej liczby takich prób, a każdy przyrost wielkości
próby poprawia rozkład szacunków średniej;

c)

rachunek prawdopodobieństwa dostarcza nam reguł dotyczących rozkładu z prób:


jeśli z jakiejś populacji pobierze się wiele niezależnych prób, statystyki z tych prób będą rozproszone wokół

18

rzeczywistego parametru populacji w pewien znany sposób;

 rachunek prawdopodobieństwa dostarcza nam wzoru do oszacowania, jak blisko statystyki (czyli syntetyczne opisy

zmiennych w próbie) z prób są skupione wokół prawdziwej wartości – czyli pozwala szacować błąd z próby (losowy);

d) błąd standardowy jest wartością informacyjną, określa, na ile blisko estymatory z prób będą rozrzucone wokół parametru

populacji; błąd standardowy jest odwrotną funkcją wielkości próby – gdy wielkość próby rośnie, błąd standardowy maleje;
błąd standardowy zmniejsza się o połowę, gdy wielkość próby rośnie cztery razy (pierwiastek kwadratowy);

e)

w rzeczywistości nie znamy wartości parametru, ale nie dobieramy wielu prób, lecz tylko jedna; ale właśnie rach
prawdopodobieństwa daje podstawę do konkluzji na temat typowych sytuacji w badaniach społecznych;

n = wielkość próby

S = √(P*Q / n)

S = błąd standardowy

Q = …?

P = …?

10. Poziomy i przedziału ufności:

a)

rachunek prawdopodobieństwa określa, że 68% wyimaginowanej wielkości prób dałoby estymatory leżące w granicach
jednego błędu statystycznego; zatem dowolna próba losowa ma 68-procentową szansę znalezienia się w granicach tego
przedziału.

b) dokładność naszych statystyk z prób wyrażamy w kategorii poziomu ufności co do tego, że statystki te mieszczą się w

określonym przedziale od parametru; wszelkie twierdzenia dotyczące trafności wyników muszą informować zarówno o
poziomie ufności, jak i o przedziale ufności.

11. Schematy losowania:

a)

prosty dobór losowy;

b) dobór systematyczny;
c)

dobór warstwowy;

d) dobór wielostopniowy grupowy.

12. Prosty dobór losowy:

a)

jest podstawową metodą, której użycie jest zakładane w obliczeniach statystycznych w badaniach społecznych;

b) zakłada, że wszystkie obiekty z danej populacji mają zawsze szanse dostania się do tej próby;
c)

w praktyce stosowana jest bardzo rzadko, ponieważ jest nieefektywna, wymaga istnienia listy elementów i jest
pracochłonna, gdyż przeprowadzana ręcznie;

d) kroki przeprowadzenia tej próby:

 ustala operat losowania,
 numeruje kolejno wszystkie numery listy,


używa tablic liczb losowych, żeby dobrać elementy do próby (tak długo wybiera elementy, aż uzyska pożądaną liczbę).

13. Dobór systematyczny:

a)

uproszczona wersja doboru losowego;

b) polega na wybieraniu każdego k-tego elementu z populacji, począwszy od pierwszego elementu, który zostaje wybrany w

sposób losowy;

c)

dlatego jest to dobór po części losowy, ponieważ tylko jedna liczbę losujemy; wykorzystujemy tu interwał losowy;

d) np. jeżeli chcemy pobrać próbę składającą się ze 100 osób, pochodzących z populacji 10 000 osób, będziemy wybierać co

setną osobę.

14. Dobór warstwowy:

a)

stanowi uzupełnienie poprzednich technik;

b) zwiększa reprezentatywność poprzez obniżenie możliwości błędu z próby;
c)

najpierw dzielimy daną populacji na warstwy na podstawie wybranych zmiennych, które zależą od ich dostępności, a
następnie wylosowujemy odpowiednią liczbę elementów;

d) wyróżniamy:



proporcjonalną próbę warstwową – występuje, jeżeli z każdej warstwy wylosujemy jednakową liczbę elementów lub
ich frakcje,

 nieproporcjonalną próbę warstwową – całkowita; z różnych warstw pobieramy rożną wielkość próby.

15. Dobór wielostopniowy grupowy:

a)

najczęściej stosowany w badaniach na dużą skalę (jest najmniej kosztowny);

zazwyczaj gdy losowane grupy znacznie różnią

się wielkością;

b) wcześniej określa się duże zbiorowości zwane grupami, następnie losuje się określone liczby grup za pomocą losowania

prostego lub warstwowego;

c)

wybór grupy zależy od celu badawczego i dostępności informacji;

d) może tu wystąpić obciążenie próby błędem; błąd z próby można zlikwidować za pomocą zwiększenia wielkości próby przy

jednoczesnym niezmniejszaniu liczby elementów wewnątrz nich;

e)

dobór proporcjonalny jest stosowany w wielu badaniach sondażowych na dużą skalę; zazwyczaj, gdy losowane grupy
znaczenie się różnią wielkości; jak wynika z nazwy, każda grupa ma szansę znalezienia się w próbie proporcjonalnie do
swojej wielkości; przy doborze próby należy ustalić proporcje; należy tu uwzględnić różnice w częstości występowania
cech.

19.04.2012 Wyjaśnianie i przewidywanie

I.

Wyjaśnianie:

1.

Uwagi ogólne:
a)

wyjaśnianie – należy odróżnić wyjaśnianie w sensie psychologicznym od wyjaśnień naukowych; w życiu potocznym

19

jesteśmy skłonni przyjąć każdą odpowiedź, która rozwiewa nasze wątpliwości;

b) wyjaśnienia naukowe – muszą mieć charakter intersubiektywny i bezwzględny; naukowa odpowiedź na pytanie:

„dlaczego?” musi mieścić się we właściwym w danym czasie historycznym obrazie świata;

c)

wyjaśnić jakieś zdarzenie, to wskazać w naszej wiedzy teoretycznej i opisowej taki zbiór twierdzeń, z których wynika
twierdzenie orzekające, iż zaszło zdarzenie, które wyjaśniamy;

d) przy wyjaśnianiu posługujemy się dwoma pojęciami:

 explanandum (łac. „to, co należy wyjaśnić”) – twierdzenie lub zbiór twierdzeń opisujących zdarzenie, lub stan rzeczy,

który chcemy wyjaśnić;

 explanans – zespół twierdzeń wyjaśniających własność lub zdarzenie opisane w expanandum; powinien składać się z

dwóch kategorii zdań:
 z pewnych zdań ogólnych mających kształt okresu warunkowego, w których w następniku figuruje zdanie

stwierdzające zajście zdarzenia wyjaśnianego lub opisujące wyjaśnianą własność,

 z pewnych zdań jednostkowych stwierdzających, iż zaszły zdarzenia oznaczone przez poprzedniki zdań ogólnych.

2.

Wyjaśnianie nomologiczno- dedukcyjne:

a)

schemat ten został sformułowany i opisany przez C. G. Hempela;

b) najprostszą kategorią wyjaśnień są te, „w których wyjaśniamy zdarzenia jednostkowe przez podanie jednego ogólnego

prawa przyczynowego oraz przez sformułowanie zdania jednostkowego stwierdzającego, iż zaszło zdarzenie figurujące w
poprzedniku tego prawa”;

c)

explanans:
 (1) zdanie ogólne stwierdzające stały związek między B i Z;
 (2) zdanie jednostkowe stwierdzające zajście B;

d) explanandum:

 zdanie jednostkowe stwierdzające zajście Z;

e)

wyjaśnić jakieś zdarzenie „to wykazać, iż zdanie stwierdzające zajście tego zdarzenia wynika z pewnych zdań ogólnych (na
przykład – choć niekoniecznie – z ogólnych praw nauki) i ze zdań stwierdzających zajście zdarzeń lub stanów rzeczy
opisanych przez poprzedniki tych zdań ogólnych”;

f)

przykład:


wyjaśniamy proces sprawnego opanowania pewnej czynności przez pewną osobę;



przytaczając ogólną tezę, że osoby mające wysoką motywację do nauki uczą się szybko;



stwierdzając, że osoba, o której mowa, ma wysoką motywację do opanowania tej czynności;

g) większość zdań ogólnych, umieszczanych w explanansie, są to ogólne tezy przyczynowe, zaś zdania jednostkowe

stwierdzają, iż zaszło zdarzenie będące przyczyną (warunkiem wystarczającym) zajścia danego skutku;

h) zdanie ogólne, stwierdzające stały związek, może być uniwersalnym prawem przyrodniczym bądź przyczynową

generalizacją historyczną, ale też tezą o stałym uniwersalnym bądź historycznym współwystępowaniu pewnych cech;

i)

zgodnie ze słowami Stefana Nowaka: „wyjaśnianie przyczynowe ma szczególną praktyczną doniosłość, pozwala bowiem
zarazem przewidzieć zajście analogicznych zdarzeń w przyszłości – w analogicznych oczywiście warunkach”;

j)

istotne są czasowe i przestrzenne aspekty procesów prowadzących od przyczyny do skutku – w pewnych sytuacjach mogą to
być przesłani kluczowe dla procesu wyjaśniania (współrzędne czasowe poprzednika muszą być w przypadku praw
przyczynowych różne od współrzędnych następnika – poprzednik musi nastąpić wcześniej; parametry przestrzenne mogą
być tożsame lub różne, ale zawsze muszą być zgodne z prawem ogólnym).

3.

Wyjaśnienia wieloczynnikowe. Wyjaśnienia komplementarne i konkurencyjne:

a)

czasami warunek zajścia Z może być układem bardzo złożonym; prawo ogólne ma bardziej złożoną postać;

b) przesłanka zajścia Z jest również bardziej złożona – są to tzw. wyjaśnienia wieloczynnikowe;
c)

schemat:
 (A∩B∩C∩...∩W) → Z


łącznie zaszło A, B, C, …, W;



zaszło Z.

4.

Wyjaśnienia konkurencyjne:

a)

zjawiskiem dość powszechnym w nauce, a najczęściej spotykanym w naukach społecznych jest istnienie kilku odmiennych
wyjaśnień pewnego zdarzenia;

b) pojawia się wtedy pytanie, kiedy musimy wybrać jedno z proponowanych wyjaśnień, a kiedy możemy przyjąć więcej niż

jedno wyjaśnienie;

c)

(1)

B

jest

przyczyną

Z;

zaszło

B,

dlatego

zaszło

Z;

(2) A jest przyczyną Z; zaszło A, dlatego zaszło Z;

d) kiedy są to wyjaśnienia konkurencyjne?
e)

wyjaśnienia konkurencyjne – to tyle, co wyjaśnienia sprzeczne (jedno z nich musi być wadliwe – przywołuje bowiem fałsze
prawa, niewłaściwie przywołuje się zaistnienie przesłanki);

f)

przed wyborem jednego z wyjaśnień (lub odrzuceniem obu) należy starannie sprawdzić, czy badane wyjaśnienia nie mają
charakteru komplementarnego.

5.

Wyjaśnienia komplementarne:

a)

A i B są powiązane łańcuchem przyczynowym;

A → B → Z lub B → A → Z;

b) A i B mogą być składnikami tego samego warunku wystarczającego dla zajścia Z, czyli oba wyjaśnienia są ze względu na

charakter twierdzeń ogólnych wyjaśnieniami niekompletnymi; oba te wyjaśnienia mogą być więc prawdziwe, lecz
częściowe;

c)

z wyjaśnieniami komplementarnymi możemy mieć do czynienia na przykład wtedy, gdy jeden badacz wyjaśnia sukces

20

uczniów w pewnej klasie ich inteligencją, a drugi ich chęcią do nauki; obaj badacze wymieniają różne składniki istotne tego
samego warunku wystarczającego;

d) możliwa jest taka sytuacja, w której jeden z badaczy powołuje się na mniej ogólne, inny na bardziej ogólne prawo; z tym że

zdarzenie wyjaśniane podpada pod oba prawa; proces kształtowania się wartości człowieka możemy tłumaczyć, stosując
wyjaśnienia mniej ogólne – np. teoria socjalizacji – lub bardziej ogólne twierdzenia teorii uczenia.

6.

Wyjaśnienia probabilistyczne:

a)

nie są wyjaśnieniami logicznymi; pierwsza przesłanka ma postać prawa probabilistycznego, a explanandum (konkluzja) jest
tylko prawdopodobna, nie jest pewna w 100 procentach; na podstawie informacji zawartych w explanansie możemy
oczekiwać explanandum z wysokim prawdopodobieństwem (można użyć innego sformułowania: „co czyni wysoce
prawdopodobnym”);

b) możemy rozważyć wyjaśnienie zdobycia przez kogoś dyplomu wyższych studiów faktem, iż wcześniej podejmował on te

studia, oraz twierdzeniem statystycznym, że stwierdzającym, że prawdopodobieństwo ukończenia studiów dla ogółu
rozpoczynających je wynosi 0,7; jednakże – w myśl schematu nomologiczno- dedukcyjnego – z tezy, że podjęcie studiów
wyższych pociąga za sobą z prawdopodobieństwem 0,7, uzyskanie dyplomu ukończenia wyższej uczelni, nie wynika ani to,
że ktoś uzyska dyplom, ani też to, że go nie uzyska;

c)

(1) jeśli B pociąga za sobą Z w nieznanych nam warunkach D;
 i zarazem B i Z zaszło;


więc tym samym spełnione były te dodatkowe i nieznane nam warunki D;

d) „prawo probabilistyczne mówią jedynie o pewnych możliwościach, o szansach – a nie o konieczności – i określają jedynie

prawdopodobieństwo, a bynajmniej nie konieczność zajścia zdarzenia figurującego w następniku”; wyjaśnienia statystyczne
mogą być bliższe lub dalsze od omawianych wyżej wyjaśnień nomologiczno- dedukcyjnych;

e)

wyjaśnianie takie nie spełnia wymogów schematu nomotetyczno- dedukcyjnego, jednak w życiu codziennym często i dość
zasadnie postępujemy w ten sposób, np. powiemy, że przyczyną śmierci kierowcy był alkohol, mimo że ta zależność ma
charakter probabilistyczny;

f)

wydaje się, że stosunki pomiędzy zbiorami przyczyn i skutków zachowują daną proporcję (np. młodzież wiejska ma
mniejsze szanse zdania egzaminu na uczelnie od miejskiej + na komisji stawi się równa liczba kandydatów ze wsi i z miasta
= na uczelnie zostanie przyjętych więcej kandydatów z miasta).

7.

Wyjaśnienia niekompletne:

a)

to takie, w których explanansach brak jest odpowiednich zespołów twierdzeń ogólnych (np. Maciej jest człowiekiem, wobec
tego popełnia błędy – brak stwierdzenia, że wszyscy ludzie są omylni); z reguły pomija się przy tym prawo ogólne i
wymienia jedynie zdarzenie figurujące w poprzedniku tego prawa;

b) schemat:

(1) zaszło B;

(2) B zapewne jakoś (czyli w pewnych warunkach, które tu zapewne były spełnione) powoduje Z;

(3) dlatego zaszło Z;

c)

wynikanie, w którym pomija się we wnioskowaniu część przesłanek, z których wynika wniosek, nazywamy wynikaniem
entymematycznym; przesłanki są zdarzeniami znanymi przynajmniej specjalistom danej dziedziny;

d) z wyjaśnianiem zdarzeń spotykamy się jednak – zarówno w nauce, jak i w życiu potocznym – również wtedy, kiedy osoba

wyjaśniająca nie potrafi w ogóle powołać się na odpowiednie prawo ogólne;

e)

niekiedy podstawą do wniosku o związku przyczynowym dwóch zdarzeń oddalonych od siebie w czasie lub przestrzeni jest
obserwacja nieprzerwanego ciągu zdarzeń prowadzącego od zdarzenia uważanego za przyczynę zdarzenia uznanego za
skutek;

f)

wyjaśnianie intuicyjne – gdy nie jesteśmy w stanie podać większej liczby czynników, które złożyłyby się na warunek
wystarczający, ale intuicyjnie czujemy, że zjawisko przez nas uznane odgrywało istotną rolę (prawo nie zostało do tej pory
sformułowane; choć uczeni mają na dany temat dużą wiedzę, to jednak nie ma wśród nich pełnej zgody; w tym typie
wyjaśniania odwołujemy się do ogólnej wiedzy zgromadzonej na dany temat; wyjaśnianie intuicyjne nie podlega
intersubiektywnej kontroli, wniosków intuicyjnych nie potrafimy do końca uzasadnić).

8.

Wyjaśnianie hipotetyczne:

a)

explanans nie zawiera pełnego zestawu przesłane niezbędnych do tego, aby z nich wynikało explanandum; znane jest
twierdzenie ogólne (np. prawo przyczynowe), ale nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy zaszło zdarzenie, o którym mówi
poprzednik tego twierdzenia;

b) nie mamy danych obserwacyjnych czy empirycznych potwierdzających występowanie poprzednika:



widząc rozbity samochód, domyślamy się ze miało miejsce zdarzenie,



rozpatrując grupę studentów, którzy dostali ocenę bardzo dobrą, przypuszczamy, że intensywnie się uczyli;

c)

schemat:
 explanans:

(1) B pociąga za sobą Z;
(2) zapewne zaszło B;

 explanandum:

(3) zapewne dlatego zaszło Z;

d) wnioskujemy o wystąpieniu B (poprzednika), dlatego, że możemy z całą pewnością stwierdzić, że zajście następnika

(wnioskujemy w sposób zawodny);

e)

wnioskowanie hipotetyczne może być kompletne i niezawodne (tj. oparte na zasadnej przesłance o zajściu poprzednika)
wówczas jedynie, kiedy teza o związku między przyczyną a skutkiem orzeka, iż poprzednik jest zarazem warunkiem
koniecznym i wystarczającym zajścia następnika;

21

f)

Stefan Nowak zwraca uwagę, że: „ważne jest, abyśmy – ucząc się reguł metodologicznych – uświadamiali sobie, w każdym
konkretnym przypadku, gdzie i pod jakimi względami nie są spełnione wymagania, którym zadośćuczynienie pozwoliłoby
uznać przypadek za wyjaśniony kompletnie i w sposób niezawodny;

g) wnioskowanie o zajściu przyczyn z zajścia skutku określane jest jako postdykcja; postdykcja – jest rodzajem przewidywania

wstecz (przeciwieństwem predykcji – przewidywania); warunkiem poprawnej predykcji jest przede wszystkim możliwość
wyeliminowania innych potencjalnych przyczyn zjawiska będącego przesłanką wnioskowania;

h) postdykcja może być, ale nie musi etapem postępowania zmierzającego do uzyskania wyjaśnienia hipotetycznego.

9.

Wyjaśnienia genetyczne:

a)

wyjaśnić genezę, to tyle, co odpowiedzieć na pytanie, z czego to, co wyjaśniamy, powstało;

b) termin geneza może oznaczać trzy sytuacje:

 (1) gdy wymienia się materiał, z którego to „coś” powstało (kamienica z cegieł);
 (2) kiedy wskazujemy wcześniejsze stadium „czegoś”, co wyjaśniamy (motyl z poczwarki);
 (3) kiedy podaje się np. nazwę organizmu, którego dany organizm jest potomkiem; może dotyczyć również pojęć:

demokracja, system polityczny czy modernizacja (ptaki z gadów);

c)

te wyjaśnienia, to pewna kategoria wyjaśnień przyczynowych; wskazujemy nie przyczyny bezpośrednie, ale bardziej odległe
w czasie;

d) są to reguły wyjaśniania niekompletne; rzadko powołujemy się na ogólne prawa, które podawałyby warunek wystarczający

dla zajścia skutku;

e)

Stefan Nowak stwierdza, że „w przypadku wyjaśnień genetycznych spośród ogółu odleglejszych przyczyn wyjaśnianego
stanu rzeczy bierzemy zwykle pod uwagę te, które łączy z wyjaśnianym skutkiem jakaś łączność substancjalna (dwa
przekroje czasowe wyodrębnionego procesu lub dwa stany w dziejach jednego i tego samego materialnie pojęcia
przedmiotu, lub podobieństwo strukturalne)”;

f)

zasada łączności substancjalnej dotyczy na przykład śledzenia genezy współczesnego Kościoła od gmin
wczesnochrześcijańskich;

g) o istnieniu związku genetycznego mówimy wówczas, gdy od jakiejś odległej przyczyny do interesującego nas skutku

potrafimy zaobserwować (lub zakładamy) nieprzerwany proces, ciąg zdarzeń lub oddziaływań;

h) Byron – Słowacki, współczesne instytucje prawne – prawo rzymskie; zależność matrycowa, matrycowe powielanie;
i)

istnieje tendencja w socjologii do szukania przyczyn zjawisk wyłącznie wśród zdarzeń bezpośrednich i w bezpośrednim
kontekście społecznym, tymczasem często wyjaśnianie genetyczne jest właściwe.

10. Wyjaśnianie teleologiczne:

a)

należy odróżnić dwie sytuacje:


wyjaśnienia mówiące o fakcie istnienia tego „czegoś”, co wyjaśniamy – te wyjaśnienia koncentrują się na przyczynach,
a nie na skutkach tego, co wyjaśniamy;

 w odróżnieniu od wyjaśnień koncentrujących się na wskazaniu przyczyn, które wywołały określone zjawisko,

wyjaśnienia teleologiczne są próbą wyjaśnienia zjawisk przez wskazanie celu, któremu służą;

b) wyjaśnienia te nie mają zatem charakteru przyczynowego – mówimy o skutkach tego, co wyjaśniamy, ale nie wyjaśniamy

istnienia tego czegoś; wyjaśnienia koncentrują się na funkcjach pojętych jako skutek, np. tlen służy do oddychania, ale nie
wyjaśniamy tego istnienia; są to odpowiedzi na pytania: do czego coś służy? co wynika z istnienia czegoś?

c)

układy teleologiczne polegają na utrzymaniu wielkości parametrów lub dążą do jej wzrostu;

d) homeostaty to układy samoregulujące się w kierunku zachowania stałej wielkości pewnych parametrów;
e)

pojmuje się je też jako pewne układy działające w sposób kierunkowy – układów, które na przykład dążą do stałego wzrostu
pewnych parametrów lub które próbują osiągnąć pewien cel bez względu na zmieniające się warunki; celem układu jest albo
równowaga, albo coś, do czego układ dąży; cel układu jest zatem regulatorem zmian lub stabilności układu; ten cel należy
znaleźć i opisać;

f)

motywy, które polegają na wyobrażeniu celu działania – szczególny przykład zależności przyczynowych.

II. Przewidywania.

1.

Rodzaje przewidywania:
a)

przewidywanie według schematów nomologiczno- dedukcyjnych;

b) przewidywanie probabilistyczne;
c)

przewidywanie ludzkich zachowań w oparciu o deklaracje;

d) ekstrapolacja trendów;
e)

samorealizujące się prognozy.

2.

Przewidywania nomologiczno – dedukcyjne:
a)

z pewnego zespołu przesłanek logicznie wynika stwierdzenie o zajściu pewnego zdarzenia; w przewidywaniu
przebiegającym wedle tego schematu z pewnego zespołu ogólnych praw o następstwie zdarzeń, czy stanów rzeczy i z
twierdzeń orzekających, iż tu a tu spełnione są warunki, o których mówią poprzedniki tych praw, wnioskujemy, iż zajdą
zdarzenia figurujące w następnikach tych przewidywań;

b) prosty schemat przewidywania:

 B zawsze pociąga za sobą Z;
 zachodzi B;
 w przyszłości zajdzie Z;
 prawa, których tu się używa, nie muszą być prawami stwierdzającymi zależność przyczynowo- skutkową, wystarczy, że

stwierdzają następstwo czasowe; mogą to być generalizacje historyczne, jak i prawa nauki;

c)

złożony schemat przewidywania:
 w złożonym schemacie przewidywań uwzględniamy często więcej niż jedno prawo ogólne i zbiór zdań

stwierdzających, iż tu a tu spełnione są warunki, o których mówią poprzedniki tych praw.

3.

Przewidywania probabilistyczne:
a)

istnieje określone prawdopodobieństwo, że dane zdarzenie zajdzie; prawdopodobieństwo to może być liczbowo określone;

b) przewidywanie może być probabilistyczne, dlatego, że prawo miało charakter probabilistyczny;
c)

może być i tak, że prawo jest prawem bezwyjątkowym, natomiast nie jesteśmy pewni, czy zajdzie poprzednik, o którym

22

mówi to prawo, i szacujemy tylko prawdopodobieństwo zajścia tego poprzednika; z tego później wynika probabilistyczny
charakter przewidywania;

d) zdarza się, że zdarzenie określone przez poprzednik jest zdarzeniem przyszłym;
e)

może się zdarzyć sytuacja, gdy dwie poprzednie sytuacje wystąpią łącznie (prawo ma charakter probabilistyczny +
probabilistyczna jest teza, że zajdzie zdarzenie określane jako poprzednik);

f)

przewidywania warunkowe:
 uwaga: właściwie każde ogólne prawo nauki posiada cechy przewidywania warunkowego;
 nawet jeżeli nie potrafimy sformułować przewidywania właściwego, to formułowanie przewidywań warunkowych

może nas z jednej strony uwrażliwić na obserwację danego zjawiska (umożliwić zaobserwowanie warunku
koniecznego do wystąpienia zjawiska), a z drugiej może nas skłonić do podjęcia działań praktycznych zmierzających
do realizacji tego warunku;

 nie jest określane w sposób liczbowy.

4.

Przewidywania ludzkich zachowań w oparciu o ich deklaracje:
a)

ten rodzaj przewidywań jest istotnym elementem zainteresowania praktycznie zorientowanych badań społecznych (np.
przewidywanie wyników wyborów w oparciu o sondaże);

b) schemat przewidywań ludzkich zachowań w oparciu o ich deklaracje:

 2 kategorie przesłanek:

 reprezentatywność zebranych danych dla zbiorowości, której zachowanie chcemy przewidzieć,
 trafność przewidywań zachowań ludzi w momencie posiadania informacji i ich zamiarach;

c)

czynniki podnoszące trafność:


stopień krystalizacji planów i zamiarów;
 dyrektywa metodologiczna: pytać nie tylko o kierunek zamierzonych działań, ale też o to, kiedy się ukształtują te

zmiany;



zgodność obrazu oczekiwanej sytuacji, w której planuje się podjęcie odpowiednich działań, z sytuacją rzeczywistą, jaka
ma zaistnieć w przyszłości;
 dyrektywa: pytać nie tylko o sam zamiar, ale też o oczekiwane okoliczności jego realizacji;

 istnienie czynników osobistych i sytuacyjnych sprzyjających bądź uniemożliwiających realizację zamiaru i brak

czynników przeciwstawnych tej realizacji, czy wręcz ją uniemożliwiających;
 dyrektywa: rozważyć, jakie czynniki sytuacyjne mogą być warunkami niezbędnymi lub sprzyjającymi realizacji

zamiarów, a jakie mogą przeciwdziałać, i stwierdzić, jaka jest szansa i siła ich działania w każdym wypadku;

 istnienie czynników psychicznych skłaniających do zachowań w tym samym kierunku, co zamierzone działanie i brak

czynników działających w kierunku przeciwnym;
 dyrektywa: próbować ulokować zamiary w możliwie szerokim kontekście wartości, potrzeb, upodobań i dążeń

badanych;

 istnienie warunków środowiskowych zachęcających do realizacji zamiarów bądź też im przeciwdziałających;

 dyrektywa: uwzględnić w przewidywaniach informacje o typie stosunków środowiskowych oddziałujących na

badanych;



najogólniejsza dyrektywa metodologiczna wynika wprost z tezy, że przewidywania sformułowane dla warunków
szybkich przemian społecznych są znacznie mniej wiarygodne niż dla warunków ustabilizowanych.

5.

Ekstrapolacja trendów:
a)

to rzutowanie w przyszłość pewnych tendencji zaobserwowanych w przeszłości; zakłada, że trend, który obserwujemy,
będzie trwał w przyszłości, a warunki zewnętrzne nie ulegną zmianie (wojna, zmiana systemu politycznego);

b) ekstrapolacja jest istotna w badaniach długoterminowych;
c)

ekstrapolacja trendów może spełniać schemat przewidywania warunkowego, gdy staramy się określić listę warunków, przy
których spełnieniu obserwowany trend może utrzymać się w przyszłości;

d) są sytuacje, w których układ wartości nie ulega zmianie, ale można przewidywać, że osiągnie się pewien stan nasycenia

powodujący załamanie dotychczasowego trendu; w efekcie nasycenia dalsze trwanie trendu jest niemożliwe.

6.

Samorealizujące się przepowiednie:
a)

mamy z nimi do czynienia wtedy, kiedy przewidywanie przyszłych zjawisk samo staje się ich przyczyną; aby prognoza
mogła być uznana za samospełniającą się, w momencie jej formułowania musi być fałszywa;

b) wiele elementów samospełniających się prognoz zawierają oczekiwania wobec postępów współczesnej nauki i techniki (np.

prognozy dotyczące badań genetycznych, badania nad nowymi lekami).

7.

Prognozy samounicestwiające się:
a)

rozpowszechnienie jakiejś prognozy dotyczącej określonych zjawisk w przyszłości przyczynia się do tego, iż te zdarzenia
nie zachodzą;

b) prognozy samospełniające się i prognozy samounicestwiające się są charakterystyczne przede wszystkim dla problemów

nauk społecznych; to na gruncie tych nauk, zajście/ niezajście zjawiska zależy od prognozy badacza.

Na podstawie – Nowak, Stefan: Metodologia badań społecznych (rozdział 6: Przewidywanie i wyjaśnianie).


26.04.2012

I.

...:

1.

Definicja teoria wg Stefana Nowaka:
a)

/to od Edyty/

teorie to spójne systemy praw nauki zintegrowanych wedle pewnej jednolitej zasady dla wyjaśniania i ewentualnego

przewidywania zjawisk określonej kategorii. Składają się przede wszystkim z praw, a w charakterze pomocniczym występują
również

inne

twierdzenia.

Służą

przede

wszystkim

do

wyjaśniania.

23

b) składa się przede wszystkim z praw, występujących w charakterze pomocniczym;
c)

służą przede wszystkim do wyjaśniania;

d) dodatkowo konieczne jest przyjęcie pewnego typu założeń faktycznych – że w danym przypadku spełnione są warunki

początkowo opisane poprzednikami prawa.

2.

Rodzaj zasad teoriotwórczych:
a)

zasada merytoryczna:


założenie o naturze zjawisk objętych polem zainteresowania danej teorii, generującym w sensie heurystycznym (czyli w
procesie prowadzącym do wykrywania nowych faktów, powiązań), ale nie tylko heurystycznym, jej dziedzinę
zainteresowań, a tym...



założenie to może mieć charakter domniemania lub wynikać ze wcześniejszych badań, np. założenie „istnienia
podświadomości” może być zasadą generującą do budowy teorii wyjaśniającej ludzkie zachowanie (ale już nie nadaje się do
bakterii czy gwiazd); zasady te są na ogół specyficzne dla poszczególnych dyscyplin;

 merytoryczne założenia teorii:

 początkowo mają charakter przeczucia, „wizji”, że istnieje jakieś niedostrzegalne gołym okiem zjawisko pozwalające

na nowe spojrzenie na stare zjawiska; zastosowanie nowego języka, nowe definicje pojęć; u podłoża – kilka hipotez o
różnym stopniu szczegółowości opisujące ten sam problem z różnych stron (np. historia napędzana przemianami
technologii i walką klas);

 u podstaw może też być przeświadczenie o doniosłości pewnego zjawiska czy procesu (np. konflikt, integracja,

wymiana czy symboliczny interakcjonizm);

b) zasady strukturalno-formalne:

 zasady oparte na założeniu, że istnieją pewnego rodzaju strukturalno-formalne relacje między elementami rzeczywistości lub

mechanizmami opisywanymi przez poszczególne prawa; te zasady są z reguły niespecyficzne dla poszczególnych dyscyplin.

3.

Funkcja heurystyczna zasad i jej granice:
a)

wizje czy koncepcje pełnią funkcje heurystyczne – nasuwają badaczowi pomysły nowych hipotez czy pojęć;

b) zasada kumulatywnego rozwoju nauki – wiele założeń stanowiących podstawę nowej teorii to wcześniej zweryfikowane teorie i

uogólnienia;

c)

Kuhn - „nauka instytucjonalna” (normal science) – dyscyplina, w której wcześniej uzasadnione uogólnienia stanowią przesłanki
nowych pytań i nowych praw i teorii;

d) kiedy kończy się heurystyczna funkcja teorii, wówczas warunkiem dalszego rozwoju nowa wizja, np. przewrót kopernikański -

„rewolucja naukowa”.

4.

Prawda i fałsz merytorycznych założeń teorii:
a)

prawdziwość założeń merytorycznych nie przesądza o prawdziwości teorii, która zostaje zweryfikowana podczas badań, ale
sprawia jedynie, że sens ma szukanie odpowiedzi; jeżeli założenia są fałszywe, wówczas pytania, jakie stawia sobie badacz,
również są fałszywe; w takiej sytuacji jedynym sensownym działaniem jest znalezienie odpowiedzi znoszącej fałszywe założenia.

5.

Założenia formalno – strukturalne:
a)

teorie synchroniczne i diachroniczne:
 teorie synchroniczne – abstrahują od czasowego przebiegu i następstwa zdarzeń;
 teorie diachroniczne – koncentrują się przede wszystkim na następstwie zdarzeń w czasie, wieloelementowe procesy, ale

mogą też uwzględniać same następstwa bądź opisywać mechanizmy przyczynowe;

b) typy teorii (dotyczące obu zasad):

 pionowe (wertykalne) – zbudowane wg schematu dedukcyjnego – twierdzenia powiązane są relacjami wynikania;
 poziome (horyzontalne) – niededukcyjne, poszczególne prawa nie są połączone stosunkiem wynikania, pozostają względem

siebie niezależne;

c)

poziomy odniesienia teorii:
 ludzie, grupy, narody – poziom ogólności analizy;
 koncepcja „teorii średniego zasięgu” Mertona: wynika z przyjęcia błędnego założenia, że ogólne teorie społeczne to takie,

które w sposób jednorodny wyjaśniają całość społecznych zachowań ludzi i funkcjonowanie systemów społecznych; Merton
zaproponował, żeby oprócz teorii ogólnych budować też teorie „średniego zasięgu” – mające ograniczoną stosowalność;
przyporządkowują one hipotezy z określonej dziedziny; błędne jest jednak sądzenie, że teorie dotyczące szerszego zasięgu
mają bardziej ogólny charakter niż te dotyczące mniejszego zasięgu;

 teorie jednopoziomowe i wielopoziomowe:

 wielopoziomowe – różne terminy w niej występujące odnoszą się do różnych poziomów, np. wrastanie młodzieży w

kulturę (teorie wzrastania w socjalizację);

 jednopoziomowe – strukturalistyczna teoria języka, psychologiczna teoria uczenia dotycząca jednostek;

d) systematyzacja przedmiotowa:

 klasyfikacja twierdzeń na zasadzie wspólnego przedmiotu (przedmiot = zdarzenia, własności, zmienne);
 nie wnosi zbyt dużego uporządkowania do wiedzy teoretycznej, ale często jest niezbędnym etapem do bardziej

uporządkowanych i spójnych systemów twierdzeń (inna nazwa – inwentarz twierdzeń);

 3 typy inwentarza twierdzeń – zbiorów twierdzeń:

 inwentarz czynników (przyczyn) zjawiska,
 inwentarz funkcji (następstw, skutków) zjawiska,
 inwentarz własności zjawiska;

 inwentarz czynników i funkcji jest etapem koniecznym dla teorii czynnikowych i funkcjonalnych;
 postaci inwentarza własności:

 zbiór ogólnych twierdzeń do własności przedmiotów,
 budowa definicji syndromatycznej (wielowymiarowej) zjawiska;

 uzyskanie opisu ogólnych własności zjawisk danego typu, który jest jednocześnie teorią danego typu zjawiska –

systematyzacja typologiczna.

6.

Czynnikowa systematyzacja ogółu przyczyn tego samego skutku:

24

a)

pokazanie, jak poszczególne czynniki zjawiska są od siebie zależne w jego wywołaniu; ustalenie, czy poszczególne przyczyny
powodują zajście wspólnego skutku w sposób bezwarunkowy, czy są w działaniu zależne od innego (jakiego?) czynnika;

b) podstawą klasyfikacja zależności przyczynowych i wyodrębnienie w nich różnych typów zależności warunkowych;
c)

klasyfikacja zależności:


zależności pośrednie,

A → B → Z
---------------
A → B

| → Z

D



zależności bezpośrednie,

A

B

| → | → Z
C

D



zależności wzajemnie bezpośrednie;

→ B →
↑

↓

A → Z

d) konieczność odp na kolejne pytania dotyczące każdej pary przyczyn:

 czy któryś z czynników wywołuje zjawisko za pośrednictwem drugiego czynnika, czy też żaden z nich nie oddziałuje

na zjawisko za pośrednictwem drugiego? (czy poszczególne czynniki są między sobą powiązane na mocy
przyczynowych praw następstwa zdarzeń, czy też są od siebie przyczynowo niezależne?); wyróżnienie zależności
warunkowych lub bezwarunkowych;



jeśli czynniki nie wpływają na zjawisko za pośrednictwem drugiego, to czy czynniki są istotnymi składnikami
wzajemnie się dopełniającymi do warunku wystarczającego zjawiska, czy też oba czynniki stanowią addytywne
warunki wystarczające zjawiska, bądź składniki istotne alternatywnych warunków zjawiska?

e)

możliwe sytuacje mieszane: jeden czynnik wywołuje zjawisko bezpośrednio, jak i za pośrednictwem drugiego czynnika;

f)

jaka jest „wartość strategiczna” czynnika? (czynniki „strategiczne” – to czynniki, które mogą być dopełnione do warunku
wystarczającego przez różne inne czynniki, posiadają dużą wartość prognostyczną dla przewidywania zjawiska);

g) rezultatem jest uporządkowanie układu związków między czynnikami / zmiennymi niezależnymi ze względu na zmienną

zależną;

B →

|

↓

A

Z

|

↑ A wywołuje Z, gdy występuje łącznie z B lub łącznie z C

C →

7.

Systematyzacja funkcjonalna:

 elementy składowe systemu są połączone określonymi zależnościami;
 konieczne ustalenie zarówno funkcjonalnych zależności, jak i niezależności między elementami układu;
 rozpatrzenie wpływu- funkcji elementu na system jako całość;
 klasyfikacja wartości zmiennych w układzie:

 eufunkcjonalne (funkcjonalne) – mają korzystny wpływ na system,
 dysfunkcjonalne – mają szkodliwy wpływ na system,
 funkcjonalnie obojętne – nie mają wpływu na system (ani korzystnego, ani niekorzystnego);

 analiza cech zmiennych wskazujących na funkcjonalność/ dysfunkcjonalność;

b) klasyfikacja funkcji:

 jawne – widoczne na pierwszy rzut oka;
 zamierzone – zaplanowane następstwa funkcjonowania;
 ukryte – nieoczywiste skutki działania elementu na system;

 wykorzystywane m. in. w badaniach socjologicznych;

c)

wyodrębnienie niezbędników funkcjonalnych – podklasy korzystnych dla układu zmiennych, które są niezbędne dla...

10.05.2012



systematyzacja dedukcyjna



aksjomatyzacja



redukcja jednej teorii do drugiej

prosta systematyzacja dedukcyjna



dotychczas typy systematyzacji teorii tym się charakteryzujące, że pomiędzy ich prawami nie zachodziły relacje logicznego wynikania



uporządkowanie zbioru twierdzeń według relacji wynikania pozwalającej wyjaśnić prawo mniej ogólne przez prawo ogólniejsze



relacja wynikania przy przyjęciu tezy orzekającej zachodzenie stosunku zakresowego podporządkowanego między pojęciami twierdzeń tak,
że zjawiska oznaczone przez pojęcia prawa nadrzędnego – jedno prawo jest bardziej ogólne od drugiego



wyjaśnić prawo pochodne P to tyle, co podać pewne prawo nadrzędne N i sformułować odpowiednie twierdzenie zakresowe T, orzekające,
że zakresy zjawisk opisywanych przez P zawierają się w zakresach odpowiednich zjawisk prawa N.

Przykład:
Hans Speier w The American Soldier stwierdził zależność: opinie respondentów w wielu ważnych sprawach dot. armii i jej funkcjonowania
zależy w dużym stopniu od pozycji respondenta w hierarchii wojskowej.

25

Speier wyjaśnia tę prawidłowość przez bardziej ogólną hipotezę, że ludzi w strukturach uwarstwionych cechuje zjawisko „myślenia
perspektywistycznego” – członkowie społeczności postrzegają jej strukturę pod różnymi kątami

Schemat wnioskowania:
Przykład I
PRAWO NADRZĘDNE: W strukturach uwarstwionych występuje zjawisko myślenia perspektywistycznego.
TWIERDZENIE ZAKRESOWE: Armie mają strukturę uwarstwioną
PRAWO POCHODNE: W armiach występuje zjawisko myślenia perspektywistycznego.

Przykład II
PRAWO NADRZĘDNE: ludzie o uprzywilejowanej pozycji mają skłonność do poglądów konserwatywnych
TWIERDZENIE ZAKRESOWE: Właściciel fabryki to człowiek u uprzywilejowanej pozycji społecznej
PRAWO POCHODNE: właściciele fabryki mają tendencję do poglądów konserwatywnych

2.

Relacje zakresowego podporządkowania wiążą jedynie poprzedniki praw, gdy następniki są identyczne

[schemat]

N: B  Z
T: B

1

c

B

P: B

1

 Z

c = zawiera się w…

3.

Odpowiedni stosunek wynikania nie zachodzi, gdy zakresy pojęć poprzednika i następnika prawa pochodnego stanowią podzakresy
pojęć prawa nadrzędnego

N: B  Z
T

1

: B

1

c B

T

2

: Z

1

c Z

Z czego nie wynika: B

1

 Z

1

Przykład: „frustracja powoduje agresję”, „osoby zajmujące niską pozycję społeczną mają skłonność do rasizmu”.
Konieczność przyjęcia dodatkowych przesłanek o charakterze twierdzeń ogólnych lub historycznych do wyjaśnienia prawa pochodnego o
następniku węższym niż prawo nadrzędne.
Przykład twierdzenia ogólnego: w społeczeństwach uwarstwionych agresja z reguły kieruje się na tych, którzy zajmują najniższą pozycję
społeczną – rasizm antymurzyński białej biedoty
Twierdzenie historyczne



Dodatkowe własności poprzednika twierdzenia pochodnego P są teoretycznie nieistotne z punktu widzenia wyjaśnianych zależności



Jeżeli jakiś element specyficzny dla sytuacji, o której orzeka prawo pochodne, nie jest obojętne dla jego prawdziwości, prawo
nadrzędne powinno zostać zmodyfikowane (Przykład: Speiel, dodatkowo konflikty wewnętrzne i zakres spraw)

Sytuacje twierdzenia zakresowego:



Twierdzenie zakresowe jest zdaniem analitycznym – prawdziwość wynika z samego znaczenia występujących w nim terminów:



Prawo pochodne wynika z prawa nadrzędnego ze względu na znaczenie terminów występujący w obu prawach („mała
grupa”, „mała grupa zadaniowa”)



Mała wartość poznawcza pochodnych twierdzenia



Twierdzenie zakresowe jest twierdzeniem empirycznym – pośrednio lub bezpośrednio podległo kontroli obserwacji



terminy praw obu poziomów muszą być zdefiniowane niezależnie od siebie



często – gdy prawa zostały sformułowane i sprawdzone niezależnie od siebie, a później odkryto, że jedno z nich wyjaśnia
drugie (np. prawa socjalizacji i uczenia się)



zdanie empiryczne stwierdza, że zjawiska niższego piętra wśród swoich cech posiadają też taką własność, którą zawierają
zjawiska opisywane przez prawo ogólniejsze



teza zakresowa może okazać się fałszywa – wtedy twierdzenie orzekające wymaga przyjęcia innych praw nadrzędnych

Teorie zasksjomatyzowane



stosunki logiczne wynikania jednych praw z drugich są najwyraźniejsze, gdy udał si e zaksjomatyzować jakąś teorię

o

uznajemy pewną liczbę praw o klasie przedmiotów czy zjawisk dedukujemy nowe prawa, których nie musimy poddawać
weryfikacji, bo wynikają logicznie PUB

o

znamy szereg weryfikowanych praw i wyodrębniamy takie, z których wynikają logicznie pozostałe LUB

o

dysponujemy serią sprawdzonych twierdzeń o zachodzeniu zjawisk „na poziomie obserwacji”, dochodzimy do wniosku, że zbiór
praw obserwacyjnych dałby się wyjaśnić jako logiczne następstwo niewielkiej liczby paw podstawowych



teorie zaksjomatyzowane = teorie budowane według reguł umożliwiających ustalenie stosunków wynikania między zespołem
twierdzeń uznanych za przesłanki a resztą twierdzeń stanowiących ich logiczne konsekwencje

Metody aksjomatyzacji:



Struktura „dwupiętrowa” dotycząca twierdzeń i pojęć



Reguły budowy z nauk dedukcyjnych: logiki i matematyki



Aksjomat = twierdzenie naczelne, postulat teorii



Aksjomatyzacja twierdzeń = proces porządkowania zbioru twierdzeń ogólnych w taką teorię



Reguły aksjomatyzacji teorii:

26

o

Wyróżnienie terminów pierwotnych – niedefiniowalnych

o

Wyróżnienie twierdzeń naczelnych – aksjomatów – niezależnych i niesprzecznych, oraz twierdzeń pochodnych dających się
wyprowadzić z aksjomatów



Warunek najmniejszej liczby terminów pierwotnych i postulatów



Uzyskanie teorii, gdzie z małej liczby aksjomatów i z użyciem niewielkiej liczby terminów pierwotnych możemy wyprowadzić mniejszą
lub większą liczbę twierdzeń będących logicznymi konsekwencjami kombinacji aksjomatów



W naukach dedukcyjnych:

o

Aksjomatyzacja zbioru twierdzeń umożliwia dowodzenie ich prawdziwości; dowód polega na wykazaniu, iż dane twierdzenie
wynika ze zbioru aksjomatów; aksjomaty (pewniki) przyjmowane są bez dowodu



W naukach empirycznych:

o

Empiryczna prawdziwość jest pewna, gdy prawdziwe są postulaty teorii; zakjsomatyzowanie teorii umożliwia jedynie kontrolę
zachodzących w niej stosunków wynikania przesłanek dla dowodów, zasadności jej twierdzeń musi dostarczyć obserwacja



Zalety systemu zaksjomatyzowanego:

o

Brak sprzecznych twierdzeń pochodnych

o

Oszczędność opisu, spójność konstrukcji

o

Obserwacje zgodne z jednym z praw pośrednio potwierdzają inne twierdzenia

o

Obserwacje niezgodne z jednym z praw obalają inne



Sposobem tym posługują się przede wszystkim różne matematyzowane kierunki budowy teorii w naukach społecznych

Redukcja jednej teorii do drugiej



Zdania wyjaśniające i wyjaśniane należą do różnych teorii tj. samej dziedziny nauki lub do zupełnie różnych nauk



Takie wyjaśnienie jednych przez drugie, redukcja, tworzy teorie będące pomostami między naukami



Biochemia, chemia fizyczna, psychologia społeczna



Twierdzenie zakresowe należące do teorii redukcyjnej nazywamy regułą redukcyjnej odpowiedniości (T)

Typy relacji redukcyjnych



redukcja praw mniej ogólnych do praw ogólnych

(np. Dollard i Miler – „represja” a „reakcja unikania, Malewski – prawa psychologii społecznej do teorii uczenia się))



Wyjaśnienie prawidłowości rządzących „całością” przez prawa odnoszące się do zjawisk z niższego poziomu analizy

(np. prawa o funkcjonowaniu organizmu w biologii przez prawa o funkcjonowaniu organów, komórek, cząstek białek; redukcja praw
termodynamiki do praw mechaniki klasycznej, opisujących zachowanie się poszczególnych cząstek masy gazowej)

Redukcja w naukach społecznych
Tu interesuje nas przede wszystkim, czy prawa opisujące zachowanie poszczególnych członków zbiorowości ludzkich i ich myślenie mogą być
przydatne dla wyjaśnienia praw rządzących tymi zbiorowościami (czy nadrzędne i bardziej podstawowe prawa o jednostkach ludzkich)

Przykład:
Andrzej Malewski próbował zredukować tezę, że ideologie poszczególnych grup społecznych są podporządkowane, a przynajmniej
niesprzeczne z interesem ekonomicznych tych grup to tezy o sposobie rozwiązywania konfliktu wartości przez pojedyncze osoby, z których
składają się grupy ludzkie – konkretnie do tezy, że w przypadku konfliktu interesu ekonomicznego z innymi wartościami, pojedynczy ludzie w
skali masowej mają tendencję do przedkładania interesu ekonomicznego nad inne wartości (empiryczny sens teorii materializmu historycznego,
Studia filozoficzne, 1957)



Prawa o całościach przez prawa o częściach składowych



Ale niemożliwa jest Prost systematyzacja redukcyjna – żaden człowiek nie jest grupą, żadna grupa nie jest swoim członkiem



Zjawiska obu poziomów różnią się stopniem swojej elementarności



Twierdzenia opisujące działanie „części” nazywamy twierdzeniami (prawami) elementarnymi, a wyjaśniane twierdzeniem o „całościach”
twierdzeniami (prawami) globalnymi

Redukcyjny opis całości



Samo prawo nadrzędne (elementarne) nie wystarcza do wyjaśnienia pochodnego, potrzebne są inne twierdzenia, który odpowiednio by
wiązały terminy obu poziomów, czyli reguły dedukcyjnej odpowiedniości



Opisują relację „całość – jej część”



Ich zbiór to redukcyjny opis całości w języku jej części składowych, ich własności i relacji

Rozumowanie entymematyczne
Wnioskowanie pomijające istotne przesłanki uznawane za oczywiste
(Malewski)

17.05.2012

Literatura do egzaminu:
Babbie: rozdz. I – VII
Nowak: rozdz. I, VI – VIII
Nachmias: ?
Praktyczne zastosowania socjologii

Społeczne konsekwencje i praktyczne zastosowania nauk społecznych



wiedza społeczna jest w sposób świadomy i celowy wykorzystywana przez decydentów

27



bezpośrednie oddziaływanie wiedzy społecznej na świadomość i zachowania
o

„definicje sytuacji”, najbliższe otoczenie

o

„prywatna filozofia społeczna”, szersze układy społeczne

o

docierające informacje mogą mieć:



efekt orientacyjny (zwiększać skuteczność),



zmieniać dążenie i oczekiwania (komponent ocenny)



efekt kulturotwórczy (ex. polityka historyczna)

Rola badań socjologicznych w ujawnianiu i teoretycznej diagnozie problemów społecznych



problem społeczne – rzeczywistość odbiega od tego jak powinna wyglądać – założenie normatywnych standardów oceny – wartości



jawny problem społ. – zjawisko postrzegane i negatywnie oceniane przez ogół społeczeństwa (minimum wspólnoty
wartości)*



ukryty problem społeczny (np. demografia) – badania mogą ujawnić



kryterium uznania za problem



odchylenie od stanu przeciętnego



według aspiracji i pragnień (niska stopa życiowa)

Problemy społeczne – przykłady
Klasyfikacja Merona i Nisbeta:



Problemy zw. z „aspołecznymi” zachowaniami: przestępczość młodocianych, choroby psychiczne, alkoholizm, przestępczość,
narkotyki, samobójstwa, patologie życia seksualnego



Kryzys ludnościowy świata, stosunki etniczne i rasowe, dezorganizacja rodziny, negatywne efekty pracy i automatyzacji, ubóstwo i
niska pozycja społeczna, dezorganizacja społeczności lokalnej, wojna i zbrojenia

Systematyczne i wymierne określenie ostrości zasięgu i lokalizacji problemu społecznego



Układ normatywnego odniesienia jest określony w kategoriach pojęciowych możliwie jednoznacznych i stopniowalnych (min. zmienne
porządkowe)



Dla poszczególnych zmiennych trafne wskaźniki



Wskaźniki zastosowane w badaniach, poszczególne przypadki mogą być oceniane jako mniej lub bardziej odległe

Diagnoza

I.

Badanie diagnostyczne – celem jest stwierdzenie czy i jak często w badanej zbiorowości występuje pewne zjawisko istotne dla
badacza lub jego zleceniodawcy ze względów praktyczno-społecznych, a zarazem jakoś opisywalne, czyli dające się wyjaśnić w
kategoriach teoretycznych

II. Diagnoza problemów społecznych:



Stwierdzenie dystansu miedzy stanem pożądanym a rzeczywistym



Teoretyczne interpretacja stanu rzeczy



Optymalne sformułowanie dyrektyw dla zmniejszenia dystansu

b) Działanie w celu zmiany rzeczywistości wymaga:



Charakter problemu znany i oceniany negatywnie



Wskazanie środków – tu musimy znać zależność, w których pozytywnie lub negatywnie oceniane zjawiska są skutkami zaś
na przyczyny można wpływać

c)

Własności mogą być elementami pojęć syndromatycznych (np. elementy syndromu dezorganizacji społecznej,, „choroby
systemowej”). Zaliczenie problemów do przypadków syndromatycznie określonej kategorii to sąd diagnostyczny, ze wiąże się
zapewne z innymi zjawiskami należącymi do danego syndromu

d) Diagnoza kompletna, gdy dla wszystkich elementu systemu normatywnego odpowiedniki w prawach i teoriach naszej nauki
e)

Diagnoza skąd problem nie zawsze prowadzi do przewidywania i środków zaradczych (f. wiedzy teoretycznej: wyjaśnianie,
prognoza, socjotechnika)

Empiryczna ocena skutków działań praktycznych (ewaluacja)



W jakim stopniu program osiągnął cel



Wzorcem oceny stan zamierzony a nie tylko pożądany



Też skutki niezamierzone, dysfunkcjonalne następstwa realizacji programu



Zleceniodawcą powinien być nie wykonawca, ale nadzorca

Wiedza teoretyczna i opisowo-diagnostyczna w socjotechnice i polityce społecznej



Inżynieria społeczna, socjotechnika



Schemat przewidywania warunkowego, czyli zastanawianie się w jakim układzie warunków zajść może zjawisko przyjęte za cel dążeń
i co trzeba zrobić, aby ten układ zrealizować



Wiedza praktyczna:

o

Tezy przyczynowe

o

Tezy diagnostyczne opisujące rzeczywistość w kategoriach istotnych dla odpowiednich przewidywań

Pytania stające przed praktykiem



Czy zamierzony układ celów jest w ogóle możliwy do osiągnięcia?



Sprzeczność wewnętrzna:

28

o

Logiczna – np. pełna niezależność sądów i pełna aprobata wartości kultury

o

Empiryczna – np. sukces osobisty i bezinteresowne stosunki międzyludzkie)



Ograniczoność sądów (np. czas ucznia)



Teoretyczna możliwość realizacji (schemat przew. war. w którego następniku zamierzony cel)

o

Zbyt szczegółowy charakter

o

Zbyt abstrakcyjny charakter (uczenie przez kary i nagrody)



Quasi-eksperyment (czynniki współwyznaczające)

Manipulacja zmiennymi socjologicznymi w inżynierii społecznej



Czy możliwa jest praktyczna realizacja układu elementów zgodnego z opisem poprzednika prognozy warunkowej?

o

Analiza rzeczywistej sytuacji wyjściowej a model

o

Manipulowalność



Sytuacja wyjściowa a model:

o

Identyczna z poprzednikiem (oczekujemy samoistnego zajścia)

o

Wymaga pewnych modyfikacji

o

Wymaga gruntownych zmian (np. nowych instytucji)

o

Nie jest możliwa do realizacji, manipulowania

Zmienne manipulowane



Wszystkie cechy, przedmioty zdarzenia, układy stosunków, które mogą być zmieniane w kierunku zgodnym z opisem poprzednika
prognozy warunkowej



Działania ze względu na środki manipulacji (A. Podgórecki):

o

Środki masowego przekazu

o

System wychowawczy

o

System prawny

o

Bezpośrednie wykorzystanie władzy



Zmienne manipulowane bezpośrednio i pośrednio (np. generał i żołnierze)



Jak szybko można osiągnąć pożądane wartości zmiennych (II wojna, Dlaczego walczymy?)



Ustalenie granic możliwości manipulacji elementami sytuacji, w jakiej cel ma być realizowany, to ostateczne ustalenie, w jakiej mierze
zamierzony program jest realny



Program socjotechnicznych działań polega na przekształceniu układu prognoz warunkowych w dyrektywy działania zmierzającego do
wytworzenia stanów rzeczy, spełniających poprzedniki tych prognoz

Prognozy długofalowe a programy działań



Okres 5-letni w planowaniu i polityce społecznej



Futurologia („średni zasięg” – 30 lat)



Metody:

o

Ekstrapolacja trendów istniejących dziś (wzrost oświaty, stopy życiowej) przedziały wartości

o

Klasyczne przewidywania warunkowe

o

Elementy samospełniających się prognoz, bo a) ukazują konieczność odkryć, b) konieczność realizacji warunków, c) wpływ na
postawy i systemy wartości

o

Wzajemna zależność procesów, trendów cząstkowych, stopień w jakim określają, metoda funkcjonalna

o

Wnioskowanie przez analogię (kraje rozwinięte i rozwijające się)

„Prakseolog i socjotechnik A. Podgórecki określa socjotechnikę jako teorię sprawnego działania społecznego: zadanie tej społecznej nauki
<polega na informowaniu potencjalnego praktyka, w jaki sposób doszukiwać się skutecznych środków, aby zrealizować zamierzone cele
społeczne, jeżeli akceptowany jest pewien określony układ wartości a jednocześnie istnieje dający się wykorzystać zbiór zweryfikowanych
twierdzeń opisujących i wyjaśniających ludzkie zachowania

A. Podgórecki: Socjologia może pełnić (i pełni, jeżeli rozpatrywać jej rozwój historycznie) 5 podstawowych funkcji:



teoretyczną



socjotechniczną



demaskatorską



apologetyczną



diagnostyki społecznej